હૈયાને દરબાર 

ગુજરાતી સુગમ સંગીતના અગ્રગણ્ય સંગીતકાર ક્ષેમુ દિવેટિયાએ એક ઉત્તમ કામ કર્યું હતું. ગુજરાતના ૩૫ કવિઓનાં ગીતો ૨૬ જુદા જુદા કલાકારોના કંઠે રેકોર્ડ કરીને ‘સંગીત સુધા’ નામે દસ કેસેટ્સનો સંપૂટ બહાર પાડ્યો હતો. એ વાતને આજે પાંત્રીસ વર્ષ થઈ ગયાં. સુગમ સંગીત ક્ષેત્રે આ મોટી ઘટના હતી. એક સાથે આટલું મોટું કલેક્શન એ પહેલાં ગુજરાતી સુગમ સંગીત ક્ષેત્રે થયું નહોતું. એ પછી સંગીતકાર અજિત શેઠ, શ્યામલ-સૌમિલ મુન્શી, સુરેશ જોશી ઈત્યાદિએ પણ આ ભગીરથ કાર્ય કર્યું છે, પરંતુ ક્ષેમુભાઈ પાયોનિયર ગણાય. ક્ષેમુભાઈના દીકરા માલવ દિવેટિયા પણ સંગીતકાર છે. એ સંપૂટમાં સો ગીતો છે. એ ગીતોમાંથી પસાર થતાં એક આખો યુગ તાદૃશ થઈ ગયો. કેવા રે મળેલા મનના મેળ, સખી મુને વ્હાલો રે, રાધાનું નામ, દરિયામાં હોય એને મોતી કહેવાય, હે જી વ્હાલા સાવ રે અધૂરું મારું આયખું, ચાલ સખી જેવાં કેટલાં ય અણમોલ મોતી આ સંપૂટમાં છે. ક્ષેમુભાઈનું સમગ્ર પ્રદાન આ દસ કેસેટ્સમાં સમાઈ ગયું છે, પરંતુ આ બધાં ગીતો વચ્ચે એક મજેદાર અને અપ્રચલિત ગીત મળી આવ્યું. એ ગીત એટલે ‘માઘમાં મેં મોકલ્યાં તેડાં રે …!’

સુપ્રસિદ્ધ કલાકારો સંજય ઓઝા અને આરતી મુન્શીના કંઠે ગવાયેલું આ ગીત પ્રાસંગિક છે. ફાગણનો રંગબેરંગી મહિનો પૂરો થતાં ચૈત્ર બેસે. અલબત્ત, ફાગણની મોજમસ્તીનો માહોલ માઘ મહિનાથી જ શરૂ થઈ જાય. વસંતપંચમી અને વેલેન્ટાઇન્સ ડે પણ લગભગ એ દરમ્યાન જ આવે. એટલે આ ગીતમાં પણ પ્રેમી નાયક એ જ કહે છે કે ‘માઘમાં મેં મોકલ્યાં તેડાં તો આવે ગોરી, ફાગણમાં રમીએ ગુલાલે …’ ત્યારે ગર્વિલી પ્રેમિકા કહે છે, ‘ચૈતર ચઢે ને અમે આવશું હો રાજ, તારે ધૂળિયે આંગણ કોણ મ્હાલે …!’

પ્રિયતમને તો નેણની પ્યાલી છલકાવીને નવા જ રંગે પોતાની પ્રેમિકાને રંગવી છે પણ શબ્દોની જાળમાં ફસાય એવી આ પંખિણી નથી! એ તો કહી દે છે કે ‘નાનેરી જિંદગીની ઝાઝેરી ઝંખનાનો મારે કોઈ રાગ ગાવો નથી.’

પ્રેમીઓની જિંદગીમાં તૂ તૂ મૈં મૈં અથવા રિસામણાં-મનામણાં એ સ્વાભાવિક ઘટના છે. એટલે જ છેલ્લી પંક્તિમાં કવિ લખે છે કે;

આવો કે અમથી ઉકેલી ન જાય
તમે પાડી’તી ગાંઠ જે રૂમાલે …!

સંબંધોમાં જે ગાંઠ પડી છે એ કંઈ એમ તરત ન ઊકલે. એના માટે પ્રત્યક્ષ મળવું પડે. ત્યારે છેવટે પ્રિયતમા માની જાય છે અને કહે છે કે ‘આવ્યા વિના તે કેમ ચાલે?’

ઊર્મિકવિ હરીન્દ્ર દવેનું આ રમતિયાળ ગીત છે. એમનાં જાણીતાં પ્રણયગીતો ઉપરાંત કેટલીક ઓછી જાણીતી છતાં સુંદર રચનાઓમાંનું આ એક ગીત છે. હરીન્દ્રભાઈએ અન્ય એક ગીતની આ પંક્તિઓ પણ કેવી સરસ રચી છે;

અળગા થવાની વાત, મહોબત થવાની વાત
બંને ને છેવટે તો નજાકત થવાની વાત …!

‘માઘમાં મેં મોકલ્યાં તેડાં …’ ગીત વિશે ક્ષેમુભાઈના સંગીતકાર પુત્ર માલવ દિવેટિયા કહે છે, ‘આ ગીત મમ્મી-પપ્પા ઘણી વાર સાથે ગાતાં હતાં. ૧૯૮૪માં પપ્પાની ષષ્ટિપૂર્તિ હતી ત્યારે એમના મિત્રોએ ભેગા થઈને ક્ષેમુભાઈનાં સ્વરાંકનોની કેસેટ્સનો સેટ તૈયાર કરવાનું નક્કી કર્યું. મિત્રો અને શુભચિંતકોએ જ ફંડ ઊભું કર્યું એમાંથી ‘સંગીત સુધા’ના સંપૂટનું સર્જન થયું. ૧૯૮૪માં પહેલાં ચાર કેસેટ બનાવી અને બાકીની ૧૯૯૦માં. કુલ દસ કેસેટ્સ અને ૧૦૩ ગીત-ગરબા અને કોરસનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ ગીત પણ ‘સંગીત સુધા’માં લેવાયું જે આરતી મુન્શી અને સંજય ઓઝાએ સરસ રજૂ કર્યું છે.’

આરતી મુન્શી એ શ્યામલ-સૌમિલ-આરતીની ત્રિપુટીનું સુરીલું નામ છે. આ ત્રિપુટીએ અનેક થીમ પર આધારિત કાર્યક્રમો કર્યા છે. સંજય ઓઝા છેલ્લાં પાંત્રીસ વર્ષથી સંગીત ક્ષેત્રે કાર્યરત છે. સંગીતકાર ગૌરાંગ વ્યાસ સાથેની મુલાકાત પછી એમના જીવનને નવી દિશા મળી. એમણે રેડિયો-ટેલિવિઝન પર કાર્યક્રમો આપ્યા છે, એડ જિંગલ્સ કરી છે તેમ જ ‘છેલછબીલો ગુજરાતી’ નામે સફળ પ્રોગ્રામ પણ કર્યો છે. હવે એમનો દીકરો પાર્થ ઓઝા પણ ગાયક બની ગયો છે તથા અનેક શોઝ કરે છે.

ક્ષેમુભાઈએ ફાગણ, ચૈતરનાં ઘણાં ગીતો કમ્પોઝ કર્યાં છે જેમાં ‘આજ મારા હૈયામાં ફાગણનો ફોરમતો ફાગ રે’, ‘હોરી આઈ રે’, ‘આંખ્યુંના આંજણમાં ફાગણનો કેફ’ અને આજનું આ ગીત ‘માઘમાં મેં મોકલ્યાં તેડાં …’ છે!

મહદંશે શાસ્ત્રીય સ્પર્શ ધરાવતાં ગીતો સ્વરબદ્ધ કરતા ક્ષેમુભાઈએ કારકિર્દીની શરૂઆત રંગભૂમિથી કરી હતી એ કદાચ ઓછા લોકોને ખબર હશે. અમદાવાદમાં પ્રીતમનગરના અખાડે શરદોત્સવની ઉજવણી થતી ત્યાં નાટકો બહુ સરસ ભજવાતાં હતાં. એમાં ય જો ડાન્સ બેલે હોય તો એમને ગાવાની તક મળતી. એ નાટકોમાં ક્ષેમુભાઈ અને એમનાં પત્ની સુધાબહેને ગાવાની શરૂઆત કરી હતી. કથકલી સ્ટાઈલમાં એમણે ‘નળાખ્યાન’ કર્યું હતું અને ખૂબ પ્રચલિત નૃત્યનાટિકા ‘ચિત્રાંગદા’નું સંગીત નિર્દેશન પણ ક્ષેમુભાઈએ કર્યું હતું. આઈ.એન.ટી.નાં નાટકોમાં એ સંગીત આપતા હતા. તેઓ હંમેશાં માનતા કે ગીતને તમારે જેવું બનાવવું હોય એવું બનાવો, પરંતુ એનું કાવ્યતત્ત્વ નીચું ન ઊતરવું જોઈએ. આપણે ક્ષેમુ દિવેટિયાના દરેક સ્વરાંકનમાં આ અનુભવી શકીએ છીએ.

——————

માઘમાં મેં મોકલ્યાં તેડાં તો આવે ગોરી
ફાગણમાં રમીએ ગુલાલે
ચૈતર ચઢેને અમે આવશું હો રાજ
તારે ધૂળિયે આંગણ કોણ મ્હાલે. માઘમાં …

આવો તો રંગ નવો કાલવિયે સંગ સંગ
છલકાવી નેણની પિયાલી
વેણ કેરી રેશમની જાળમાં ધરે ન માય
આ તો છે પંખિણી નિરાળી. માઘમાં …

આવે તો આભ મહીં ઊડીએ બે આપણે
ને ચંદરનો લૂછીએ ડાઘ રે
નાનેરી જિંદગીની ઝાંઝેરી ઝંખનાનો
મારે ન ગાવો કોઈ રાગ રે. માઘમાં …

આવો કે અમથી ઉકેલી ન જાય
તમે પાડી’તી ગાંઠ જે રૂમાલે
આવું બોલે તો મને ગમતું રે વાલમા
આવ્યા વિના તે કેમ ચાલે. માઘમાં …

•   કવિ : હરીન્દ્ર દવે   •   સંગીતકાર : ક્ષેમુ દિવેટિયા    •   સ્વર : સંજય ઓઝા અને આરતી મુન્શી

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 08 ઍપ્રિલ 2021

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=688279

હૈયાને દરબાર

સુગમ સંગીત ક્ષેત્રે ગાયનની જુગલબંદી ઓછી જોવા મળે. એમાં ય ગુરુ-શિષ્ય સાથે ગાતા હોય એ દૃશ્ય તો ભાગ્યે જ દેખાય. ફાગણી ફોરમનું એવું જ એક મઘમઘતું ગીત ફાગણના આરંભે સાંભળીને ખૂબ મજા આવી. હોળી-ધુળેટી દરમ્યાન ફાગણનાં ગીતોનો ગુલાલ સર્વત્ર ઊડતો હોય છે. વોટ્સએપ અને ફેસબુક ઉપર આ ગીતો સતત સર્ક્યુલેટ થતાં હોય છે. કવિ મેઘબિંદુએ લખેલું, પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના સ્વરાંકનમાં પુરુષોત્તમભાઈ અને અમેરિકા સ્થિત એમના શિષ્ય કૃષાનુ મજમુદારે સાથે ગાયેલું ગીત ‘ફાગણનો ફાગ અને ટહુકાનો સાદ, પછી મલક્યા વિના તે કેમ રહીએ?’ આવી જ રીતે મળ્યું અને મજા પડી ગઈ. પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના કંઠે તો એ સાંભળ્યું જ હતું, પરંતુ કૃષાનુ સાથેની આ જુગલબંદીની મજા અનોખી હતી.

કૃષાનુ મજમુદાર અમેરિકા સ્થિત સોફ્ટવેર એન્જિનિયર છે, પરંતુ સંગીત જાણે ગળથૂથીમાં મળ્યું છે. માતા માનસીબહેન સારું ગાઈ શકે છે, પિતા હરેનભાઈ સિતાર વગાડે છે. સાડાત્રણ વર્ષની ઉંમરે પહેલી વાર દૂરદર્શન પર ગીત રજૂ કર્યા બાદ વિવિધ ગુરુઓ પાસે એમણે તાલીમ લીધી. મુંબઈમાં જમનાબાઈ સ્કૂલમાં સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓના અધ્યક્ષ પરાશર દેસાઈ કૃષાનુના મોટા મામા અને કૃષાનુ એ જ સ્કૂલમાં ભણે એટલે એ કૃષાનુને ઘણું માર્ગદર્શન આપતા. સંગીતકાર રાસબિહારી દેસાઈ, પંડિત વિનાયક વોરા ઈત્યાદિ પાસે તાલીમ લીધા બાદ કૃષાનુએ સુગમ સંગીત સમ્રાટ પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય પાસે વિશેષ તાલીમ લીધી હતી.

‘હિન્દુ કોટ સ્ત્રી મંડળના એક કાર્યક્રમમાં પુરુષોત્તમભાઈનાં પત્ની ચેલનાબહેને પહેલી વાર મને સાંભળીને પુરુષોત્તમભાઈને મારું નામ સૂચવ્યું હતું કે આ છોકરો ટેલન્ટેડ લાગે છે. એ વખતે અમે મુંબઈમાં અંધેરીમાં રહેતા હતા. મારી કોલેજ ટાઉનમાં હોવાથી પછીથી તો હું પુરુષોત્તમભાઈની અનુકૂળતા મુજબ એમની પાસે સંગીત શીખવા પહોંચી જતો. ગાયનમાં ભાવ અને ઠહેરાવ ખૂબ અગત્યના છે એ હું પુરુષોત્તમભાઈ પાસેથી જ શીખ્યો. અત્યારે અમેરિકામાં મારી જોબમાં વ્યસ્ત છું છતાં સંગીત સાથેનો નાતો બરકરાર છે. સુગમ સંગીત, હિન્દી ફિલ્મ સંગીત, ગઝલ, સૂફી અને નવરાત્રિના ગરબા પણ કરાવું છું. મારી પત્ની દિતિ ખૂબ સરસ ગાય છે એટલે અમે સાથે પણ પ્રોગ્રામો કરીએ છીએ. અમારાં સંતાનોને પણ સંગીતમાં રસ છે. આઠ વર્ષની દીકરી તો અત્યારથી ‘પિચ’ પરફેક્ટ છે. જે સ્કેલ સંભળાવો એ તરત પારખી જાય. દીકરો પણ ગાવાનો શોખીન છે. આમ, પરદેશમાં હોવા છતાં અમે ભારતીય સંસ્કૃતિ સાથે સંપૂર્ણ જોડાયેલાં છીએ,’ કૃષાનુ કહે છે.

૧૯૯૫માં ‘સારેગમ’ શોમાં ભાગ લઈ ચૂકેલા કૃષાનુએ પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય સાથે અન્ય એક ગીત, ‘મારાં લાલ રે લોચનિયાં…’માં પણ સરસ જુગલબંદી કરી છે. એની રસપ્રદ વાત કૃષાનુનાં માતા માનસીબહેને કરી.

એ કહે છે, ‘કૃષાનુ કોલેજમાં હતો ત્યારે પુરુષોત્તમભાઈનો એક કાર્યક્રમ જુહુના જલારામ ઓડિટોરિયમમાં હતો. કૃષાનુ કોલેજથી થાક્યો-પાક્યો આવ્યો હતો પણ અમારે એ કાર્યક્રમમાં જવું જ હતું એટલે અમને લઈ ગયો. અમે સહેજ મોડાં હતાં તેથી છેક છેલ્લી સીટમાં જઈને બેસી ગયાં. પુરુષોત્તમભાઈની નજર શાર્પ. એમણે કૃષાનુને જોયો, સ્ટેજ પર બોલાવ્યો અને ‘લાલ રે લોચનિયાં …’ ગીતમાં સાથ આપવા કહ્યું. પ્રસન્નકારી રાગ નંદનો સ્પર્શ ધરાવતું, ખાસ્સું અઘરું અને એક-બે વખત જ પુરુષોત્તમભાઈ પાસે સાંભળેલું આ ગીત એ સરસ નિભાવી ગયો. પુરુષોત્તમભાઈ આવી ચેલેન્જ ઘણી વાર આપતા. એટલે ગુરુ-શિષ્યની જુગલબંદીનાં અમારે માટે તો આ બે યાદગાર સંભારણાં છે. લાલ રે લોચનિયાં અને ફાગણનો ફાગ એમ બે ગીતો કૃષાનુને જુગલબંદીમાં ગાવાની તક મળી.’

પુરુષોત્તમભાઈનાં ગીતોની કમાલ એ જ છે. સાંભળવામાં સરળ અને ગાવામાં અઘરાં. છતાં એમણે કૃષાનુ જેવા અનેક શિષ્યો તૈયાર કર્યા છે. પુરુષોત્તમભાઈની ગાયકીની અસર એમના શિષ્યોમાં ય જોવા મળે છે. ગાવાની ક્ષમતા ધરાવતા અનેક નવોદિતોને પુરુષોત્તમભાઈએ તક આપી છે. તેઓ માને છે કે ગુજરાતીઓમાં કળાની પરખ છે. એમના સુધી સારું સાહિત્ય-સંગીત પહોંચવું જોઈએ.

આ તાજગીસભર ગીતના કવિ મેઘજીભાઈ ડોડેચા ‘મેઘબિંદુ’ છે. ‘ફાગણનો ફાગ …’ ગીતના સર્જન વિશે એ કહે છે, ‘પચીસેક વર્ષ પહેલાં હું ચિંતક હરિભાઈ કોઠારીની એક શિબિરમાં વડોદરા ગયો હતો. એપ્રિલની શરૂઆત હતી. સવારનું વાતાવરણ ખૂબ સરસ હતું. મોર-કોયલના ટહુકારા સંભળાતા હતા. પવન તો જાણે આપણને અડકીને જ રોમાંચિત કરતો હોય એવું લાગતું હતું. સવારનો વોક લઈ પાછો ઘરે આવ્યો અને ગીતની પહેલી પંક્તિ સ્ફૂરી; ‘ફાગણનો ફાગ અને ટહુકાનો સાદ પછી મલક્યા વિના તે કેમ રહીએ …!’ પછી પાંચ-સાત મિનિટમાં આખું ગીત લખાઈ જતાં સંગીતકાર મિત્ર પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયને તરત ફોન કર્યો અને આ પંક્તિ સંભળાવી. તેઓ બહુ જ ખુશ થઇ ગયા. કહે કે તમે મને નિરાંતે આ ગીત સંભળાવજો. પછી થોડા જ દિવસમાં એમનો સામેથી ફોન આવ્યો કે મેઘજીભાઈ, પેલું ગીત આપો. એ ગીત લઈને હું એમના ઘરે ગયો. એમણે થોડા જ સમયમાં કમ્પોઝ કરી દીધું હતું. ગીત સંભળાવવા એમણે સંગીતકાર દક્ષેશ ધ્રુવને ખાસ ઘરે નિમંત્ર્યા હતા. દક્ષેશભાઈએ મને ફોન કરીને કહ્યું કે કવિ તમે તરી ગયા. પુરુષોત્તમભાઈએ ગીત ઉત્તમ કંપોઝ કરી દીધું છે. ખરેખર એમ જ થયું. આ ગીત પછીથી ઘણું લોકપ્રિય થયું.’

ઉલ્લેખનીય છે કે કવિ મેઘબિંદુનાં, જુદા જુદા સંગીતકારો દ્વારા સ્વરબદ્ધ થયેલાં ગીતોમાંથી ૮૦ જેટલાં ગીતોનું સંકલન એમના ભાઇ મોહનકુમાર ડોડેચાએ તાજેતરમાં જ કર્યું તથા જામનગર સ્થિત લેફ્ટ. ડો. સતીશચંદ્ર વ્યાસની પરિકલ્પનામાં રમેશ જોશીએ એ ગીતોને યુટ્યુબ પર અપલોડ કર્યાં. મિત્ર સતીશચંદ્ર વ્યાસે મેઘબિંદુના ૮૦મા જન્મદિવસે એ ૮૦ ગીતોની પુસ્તિકા તૈયાર કરી અને એનું વિમોચન જામનગર ખાતે ચોથી માર્ચ ૨૦૨૧ના દિવસે જ કર્યું હતું. આ પણ એક સારું કામ થયું. સુગમ સંગીત ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર સચવાય એ જરૂરી છે. કવિ રમેશ પારેખની જાણીતી રચના ‘ફાગણની ઝાળ ઝાળ સુક્કી વેળામાં તારું પહેલા વરસાદ સમું આવવું …’ એ ગીત નયનેશ જાનીના સ્વરાંકનમાં કૃષાનુએ સરસ ગાયું છે. ફાગણ મહિનો જ રંગ-રાગ, મોજ-મસ્તીનો છે. કેસૂડાએ ધરતી પર કામણ કર્યાં હોય ત્યારે આપણે ય રંગાઈ જઈએ આ રંગોમાં!

—————— ————–

ફાગણનો ફાગ અને ટહુકાનો સાદ
પછી મલક્યા વિના તે કેમ રહીએ
કામણ કીધાં અહીં કેસૂડે એવાં
કે મહેક્યા વિના તે કેમ રહીએ
ફૂલની ફોરમની પકડીને આંગળી
ફરવાને નીકળ્યો પવન
પાન-પાન ડાળ-ડાળ ઝૂમી ઊઠ્યાંને
ઝૂમે છે આખું ઉપવન
કલરવની કેડીએ રમતા પતંગિયાને
પકડ્યા વિના તે કેમ રહીએ…
મઘમઘતી મંજરીની કાયા બદલાઇ
સાંભળીને વેણુ વસંતની
લીલેરા પાન સંગ ગાતા ગુલમહોર
લ્હાણી કરે છે સુગંધની
અરધી ભરાય મારા ઉમંગની હેલ
પછી છલક્યા વિના તે કેમ રહીએ
ફાગણનો ફાગ અને ટહુકાનો સાદ
પછી મલક્યા વિના તે કેમ રહીએ…!

•   કવિ : મેઘબિંદુ   •   સંગીતકાર : પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય  

• ગાયક : કૃષાનુ મજમુદાર – પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 01 ઍપ્રિલ 2021

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=687842

હૈયાને દરબાર –

ફાગણ ફોરમતો આયો
આયો રે આયો …
ફાગણ ફોરમતો આયો …!

ચારેકોર ઘૂમતાને લઈ લઈ પિચકારી
હોળીનો ગુલાલ રચાયો
સરરર રંગ છૂટે લાડકડો લાડ લૂટે,
ઉરમાં ઉમંગ સમાયો ..!

રંગ અને ઉમંગનો તહેવાર હોળી નજીક આવે ત્યારે આ ફાગણિયું ગીત અચૂક યાદ આવે. ગુજરાતી ભાષામાં ફાગણનો આગવો મિજાજ રજૂ કરતાં અઢળક ગીતો છે. હોળી ગીતોમાં ય અપાર વૈવિધ્ય છે. ઉત્તર પ્રદેશનાં મથુરા-વૃંદાવન અને બરસાનાની હોળી અતિ પ્રખ્યાત છે જ, પરંતુ રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ જેવા હિન્દી બેલ્ટ તથા ગુજરાતમાં ય હોળીનું અદકેરું મહત્ત્વ છે. પ્રકૃતિ આપણને દરરોજ નવું જીવન આપે છે, દરેક રંગને પોતાનામાં સમાવી લેવાની તક આપે છે. ફાગણમાં પ્રકૃતિને મન ભરીને માણી લઇ, આપણામાં રહેલી વર્ષોની શુષ્કતામાં લીલાશ ભરી દઇને કેસૂડાના રંગથી રંગાવાનો આ અવસર છે.

હોળી-ધુળેટી એટલે એકબીજા પ્રત્યેની કડવાશ દૂર કરીને સંબંધમાં મીઠાશ ભરવાનો અનેરો ઉત્સવ. દેશ હોય કે વિદેશ હોય, આજે ય આ તહેવાર તેની અસલ રંગત અને પરંપરાગત રીતે ભારતભરમાં ઊજવાય છે. ચોતરફ રંગોનું સામ્રાજ્ય અને રંગીન વાતાવરણમાં સર્જાતું અનોખું કલરફુલ દૃશ્ય સૌને રોમાંચક બનાવે છે. ભારતમાં વિવિધ પ્રાંતો અને સમુદાયોમાં હોળીની ઉજવણીની જુદી જુદી રીત છે. દરેકની ભાવના તો એક જ છે કે હોળી પ્રગટાવીને આસુરી તત્ત્વોનો નાશ કરવો અને દૈવી શક્તિઓનું સન્માન કરવું. આ ઉપરાંત હોળી સાથે સંગીત તો હોય જ. કેટલાક ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં હજુ ય હોળી પ્રગટાવ્યા પછી મોડી રાત સુધી તેની આસપાસ બેસીને ગીતો કે દુહાઓ ગાવામાં આવે છે. તેને હોળીના ‘ફાગ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હોળીના ફાગ એક રીતે વસંતોત્સવનું પ્રતીક છે. તેમાં થોડીક શૃંગારિક ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે. વૈષ્ણવ ધર્મમાં રાધા-કૃષ્ણ કે ગોપીઓ વચ્ચે રમાતી હોળીનાં વર્ણનનાં સુંદર ગીતો મળી આવે છે. આ ગીતો મોટા ભાગે વ્રજ ભાષામાં હોય છે. ગુજરાતી, હિન્દી અને અન્ય ભારતીય ફિલ્મોમાં હોળીનાં ગીતો છે તેમ જ ભારતના મહાન ભક્ત કવિઓએ હોળીનું વર્ણન કરતાં ભજનો લખ્યાં છે.

હોળીનાં લોકગીતો એ ઉત્તર ભારતના લોકો માટે અત્યંત લોકપ્રિય લોકગીતો છે. આ ગીતોમાં હોળી રમવાનું વર્ણન આવતું હોય છે. આ ગીતો હિંદી ભાષા ઉપરાંત વ્રજ ભાષા, રાજસ્થાની, પહાડી, બિહારી, બંગાળી વગેરે અનેક પ્રદેશોની અનેક ભાષાઓ અને બોલીઓમાં ગાવામાં આવે છે. આ ગીતોમાં દેવીદેવતાઓના હોળી રમવાથી લઇને અલગ અલગ શહેરોમાં લોકો હોળી રમે તેનું વર્ણન આવતું હોય છે. દેવીદેવતાઓમાં રાધા-કૃષ્ણ, રામ-સીતા તથા શિવ દ્વારા હોળી રમવાનાં વર્ણન જોવા મળે છે. આ સિવાયનાં અન્ય લોકગીતોમાં હોળીના તહેવારના વિભિન્ન રિવાજોનાં વર્ણન પણ જોવા મળે છે.

આ લોકગીતો શાસ્ત્રીય અથવા ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતમાં ધ્રુપદ, ધમાર, ઠૂમરી કે ચૈતી રાગોમાં ગવાતાં હોય છે. આજે એવાં કેટલાંક સુંદર હોરી ગીતો વિશે વાત કરવી છે.

હોરી ગીતો ઉત્તર પ્રદેશ-બિહારમાં ગવાતાં ઉપશાસ્ત્રીય ગીતો છે. ઠૂમરી અને દાદરા સ્વરૂપે એ ગવાય છે. બનારસ, મિરઝાપુર, મથુરા, અલાહાબાદ અને બિહારના ભોજપુર પ્રદેશમાં એ ધમાર તરીકે ઓળખાય છે. ધમાર શૈલીમાં ગવાતાં હોરી ગીત મોટે ભાગે રાધા-કૃષ્ણની લીલા તથા હોળીના તહેવાર સાથે સંકળાયેલાં છે.

હોરી ગીતની વાત કરીએ ત્યારે કૌમુદી મુનશી યાદ આવ્યા વિના રહે નહીં. એમની પાસે ઉત્તર પ્રદેશનાં હોરી, ચૈતી, કજરી, દાદરા ગીતોનો ખજાનો હતો. એમનાં શિષ્યો સુરુચિ મહોતા, ઉપજ્ઞા પંડ્યા, નેહા ચિમ્મલગી અને જાહ્નવી શ્રીમાંકર પાસે એમાંનો થોડો પ્રસાદ હશે, પરંતુ કૌમુદીબહેનને કંઠે હોરી-કજરી-ઠૂમરી સાંભળવાં એ એક લહાવો હતો. એવું જ અન્ય નામ છે ધનાશ્રી પંડિત રાયનું. બુલંદ અને કેળવાયેલા કંઠે એ હોરી-રસિયા-ચૈતી ગાય તો મથુરા-વૃંદાવનનું આખું વાતાવરણ નજર સમક્ષ તાદૃશ થઈ જાય. કૌમુદીબહેનને યાદ કરતાં જ ધનાશ્રી પંડિત રાય કહે છે, ‘કૌમુદીબહેન બનારસનાં એટલે એમણે એ વાતાવરણ જોયું તો હશે જ પણ તેઓ બરાબર ઉત્તર પ્રદેશની શૈલીમાં ગાતાં હતાં. નિનુ મઝુમદારે લખેલી એક અનોખી ઠૂમરી મને ખૂબ ગમે છે. એના શબ્દો છે;

કૈસે મૈં ખેલું હોરી, અરે મોરે શ્યામ પે દૂજો રંગ ચઢે ના,
અબીર ગુલાલ કા રંગ ચઢે ના, ના લાગે પિચકારી
જીતનો રંગ મૈં લાયી બિરજ મેં, ઉતનો ડાર કે હારી …!

આવા શબ્દો હોરી ગીતમાં ઓછા જોવા મળે છે.’

હોરી ગીતો વિશે ધનાશ્રીજી રસપ્રદ વાત કરતાં કહે છે, ‘હોરી ગીતોમાં જીવનના ઘણા રસ સમાઈ જાય છે. હોરી ગીત એ આમ તો લોકગીતો જ હતાં, પરંતુ મોગલ કાળમાં એ દરબારમાં ગવાઈને પોલિશ્ડ થયાં. એની ગાયકીમાં વૈવિધ્ય આવ્યું. પછી એ ગીતોની ગણના ઉપશાસ્ત્રીય ઠૂમરી તરીકે થવા લાગી. આ ગીતોમાં મહદંશે છેડછાડનો ભાવ રહ્યો હોય છે, કારણ કે જે સમયે ઠૂમરી શૈલી ઉદ્ભવી એ વખતે સ્ત્રીઓનું સામાજિક સ્થાન બહુ પાછળ હતું. મુક્તપણે એ હરીફરી શકે નહીં એટલે હોળી જ એક એવો તહેવાર હતો જ્યારે સ્ત્રીને બહાર નીકળવાની છૂટ હતી. સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચેના પ્રેમને ધુળેટીના દિવસે વ્યક્ત થવાનો મોકો આપોઆપ મળી જતો એટલે તમે જોયું હશે કે હોળી ગીતોમાં મીઠી છેડછાડ, અછડતા સ્પર્શની ઉત્તેજના વગેરે ખૂબ જોવા મળે છે. અલબત્ત, એમાં વિરહ રસ પણ છે જેમ કે, ‘કૈસે ખેલુંગી મૈં હોરી, બાલમ નહીં આયે!’ કૃષ્ણ કનૈયો ગોપીઓ સાથે હોળી રમે ત્યારે ક્યારેક ગોપીઓમાં કે રાધામાં છૂપી ઈર્ષાનો ભાવ જોવા મળે છે. એ ભાવ વ્યક્ત કરતી ઠૂમરી પણ છે. વાત્સલ્ય ભાવની એક ઠૂમરી છે જેમાં માતા યશોદા ગોપીઓને કહે છે કે મારા કેલૈયા કુંવર સાથે જરા હળવેથી હોળી ખેલજો કે જેથી એને ઈજા ન પહોંચે. સેલિબ્રેશન અથવા ઉજવણી તો હોરી ગીતોનો સ્થાયી ભાવ છે. નાયિકા કહે છે, ‘મૈં ખેલુંગી ડટ્ટ કે હોરી …!’ આમ, અનેક ભાવસભર ઠૂમરી આપણને સાંભળવા મળે છે. મારાં ફેવરિટ હોરી ગીતોમાં ‘અખિંયન ન ડારો જી ગુલાલ નંદલાલ, મૈં તો ખેલુંગી ઉન્હી સંગ હોલી’ તથા ‘આજ બિરજ મેં હોલી રે રસિયા ..!’ સૌપ્રથમ આવે. ‘આજ બિરજ મેં હોલી …’ તો સૌથી વધુ લોકપ્રિય છે.’

શોભા ગુર્ટુએ ગાયેલી ‘આજ બિરજ મેં હોલી, હોલી ખેલન કૈસે જાઉં’, ગિરિજાદેવીની ઠૂમરી ‘ઉડત અબીર ગુલાલ’ જેવી અનેક ઉપશાસ્ત્રીય રચનાઓ હોળીનો રંગીન મૂડ સર્જે છે.

તાજેતરમાં સ્વરકાર ગાયક આશિત દેસાઈએ લખેલું સુંદર હોરી ગીત સાંભળ્યું. સ્ટુડિયોમાં જઈને ગીત રેકોર્ડ કરી લેવાનું એવું તો હવે રહ્યું નથી એટલે ગીતનો આકર્ષક વીડિયો પણ બને. આશિતભાઈની આ હોરી ઠૂમરી આલાપ દેસાઈએ બહુ જ કર્ણપ્રિય કમ્પોઝ કરી છે. રાગ અભોગી, બાગેશ્રીની આછી અસર ધરાવતી આ ઠૂમરી; ‘ના મારો શ્યામ પિચકારી, મોરી ભીગે ચુનરિયા સારી …’ના વીડિયોમાં વર્સેટાઈલ ગાયિકા હિમાલી વ્યાસ નાયકે કંઠ આપ્યો છે. આશિત દેસાઈએ કેટલાંક ગરબા-ગીતો લખ્યાં છે એ ભાગ્યે જ લોકોને ખબર હશે. ધુળેટીના દિવસે પ્રસિદ્ધ થનારા આ ગીતમાં હોળીના રંગ-રાગ નૃત્ય સાથે હિમાલીનો મુલાયમ કંઠ સાંભળવા મળશે. આ હોરી ગીત વિશે આલાપ દેસાઈ કહે છે, ‘મારા પિતા આશિત દેસાઈ વર્ષો પહેલાં સુપ્રસિદ્ધ નર્તક પંડિત દુર્ગાલાલજીના કથક નૃત્ય સાથે આ ઠૂમરી રજૂ કરતા હતા. એમણે આ ઠૂમરી રાગ કાફીમાં કમ્પોઝ કરી હતી. ત્રણ-ચાર વર્ષ પહેલાં હું લંડન ગયો ત્યારે કોઈક પ્રોગ્રામ માટે તાત્કાલિક ઠૂમરી કમ્પોઝ કરવાની હોવાથી મારી ડાયરીમાં મને આ ઠૂમરી, ‘ના મારો શ્યામ પિચકારી …’ મળી આવી. હિમાલી મારી સાથે એ પ્રોગ્રામમાં હતી એટલે તાત્કાલિક એની પાસે ગવડાવી. ત્યારથી મનમાં વિચાર હતો કે આ ગીતને વિઝ્યુઅલી સરસ રીતે રજૂ કરવું. અને હોરી ગીત માટે હોળીથી વધારે ઉત્તમ સમય કયો હોઈ શકે? તેથી આ ધુળેટીએ અમે આ હોરી ગીત રિલીઝ કરીશું.’

આમ, સેમી ક્લાસિકલ ઠૂમરીમાં હોરી ગીતોનું માહાત્મ્ય ખૂબ છે. જુદા જુદા કલાકારોનાં ઉપશાસ્ત્રીય હોરી ગીત ઈન્ટરનેટ પર મળી જ જશે. ‘રંગ બરસે …’ જેવાં ફિલ્મી ગીતો કે ‘હોળીનો પૈસો આલો નવાઈલાલ’ જેવાં અનેક ગુજરાતી હોળી ગીતો આપણા સંગીતમાં છે, છતાં આ ઉપશાસ્ત્રીય હોરી ગીતોની મજા જુદી જ છે. કૌમુદી મુનશીના કંઠે ઓથેન્ટિક બનારસી ઠૂમરી સાંભળવા મળે, ધનાશ્રી પંડિત રાયની ઠૂમરીમાં વિવિધ રસ માણવા મળે અને યુવા પેઢીને આકર્ષવા માટે હિમાલી જેવા યુવા કલાકારો વિઝ્યુઅલ પ્રેઝન્ટેશન કરે. મૂળ મુદ્દો એ છે કે તમને જે સ્વરૂપ ગમે એ, પણ હોરી ગીતો જરૂર સાંભળો. તહેવાર ઉમંગમય બની જશે.

પ્રિય વાચકોને હોળી-ધુળેટીની રંગમય-સંગીતમય શુભેચ્છાઓ!

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 25 માર્ચ 2021

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=687467