હૈયાને દરબાર

          એ…એ…એ…
          ઓરી આવે તો   તને વાત કહું ખાનગી

          એ… એ… જૂનાગઢનાં સીતાફળ
          એ… મારા ધોળકાનાં દાડમ
          આવ… આવ…
          એઈ…
          ઓરી આવે તો  તને વાત કહું ખાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાટી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          ઓરી આવે તો  તને વાત કહું ખાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          વાળ તારા ખંભાતી સૂતરફેણી
          ગાલ તારા સુરતની ઘારી
          રાજકોટના પેંડા જેવી તું છે કામણગારી
          માવા જેવી માદક જાણે
          માવા જેવી માદક જાણે
          મોહબ્બતની મિજબાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          એઈ…
          ઓરી આવે તો  તને વાત કહું ખાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          હોઠ  તારા  અમદાવાદી
          શરબતની દુકાન
          એ શરબતનો તરસ્યો છું
          હું રંગીલો જુવાન

          પીઉં પીઉં પણ પ્યાસ ન બૂઝે
          પીઉં પીઉં પણ પ્યાસ ન બૂઝે
          હોઠોને હેરાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          અરે જા રે નફ્ફટ …

          તું વલસાડી હાફૂસ મીઠી
          ચોરવાડની  કેસર  કેરી
          ભાવનગરના ગાંઠિયા જેવી
          આંગળિયો અનેરી
          મોળો માનવી આરોગે તો….અરે
          મોળો માનવી આરોગે તો
          આવી જાય મર્દાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          એઈ…
          ઓરી આવે તો  તને વાત કહું ખાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          કતાર ગામની પાપડી જેવી
          આંખ્યું આ અણિયાળી
          જામનગરનાં ગુલાબજાંબુ જેવી
          તું રસવાળી
          તુજને ખાવા માટે ના… ના… ના…
          તુજને ખાવા માટે ના લેવી
          પડતી પરવાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          હટ… જાણે તારા બાપનો માલ છે
          અરે નહિતર શું?

          જીભ તારી મરચું ગોંડલનું
          બોલે બોલે તીખું તમતમ
          ભેજું છે નડિયાદી ભૂસું સાવ ખાલીખમ
          તું વડોદરાનો લીલો
          ચેવડો…ચેવડો…ચેવડો
          તું વડોદરાનો લીલો ચેવડો
          ખાતાં આવે તાજગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          એઈ….
          ઓરી આવે તો  તને વાત કહું ખાનગી
          તું ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી
          … ગરમ મસાલેદાર ખાઠી-મીઠી વાનગી

          અરે…અરે…
          મારી પોરબંદરની ખાજલી
          અરે જા…જા…
          ઓ મારા ભુજના પકવાન
          હેં…હેં..હેં… હાય…હાય…હાય

ફિલ્મ – મોટા ઘરની વહુ • ગીત-સંગીત – અવિનાશ વ્યાસ • સ્વર – કિશોરકુમાર

https://www.youtube.com/watch?v=q5dRdVT-dhw

——————————-

ગરમાગરમ ભજિયાં, આથેલાં મરચાં, કાંદાની સ્લાઈસ ને ખાડાના (અમદાવાદના પ્રખ્યાત) દાળવડાં આરોગવાની આ મોસમમાં છેલ્લા કેટલાક દિવસથી આ ગીત વોટ્સ એપ પર ફર્યા કરે છે અને કિશોરકુમારનાં સર્વશ્રેષ્ઠ ગીત તરીકે લોકો ગૌરવપૂર્વક ફોરવર્ડ કરે છે.

મોંમાં પાણી આવી જાય એવા આ મસ્ત-મજેદાર ગીતના ગીતકાર-સંગીતકાર અવિનાશ વ્યાસ અને ગાયનમાં કિશોરકુમારની વર્સેટિલિટી હોય, પછી ગીત સુપરહિટ ન થાય તો જ નવાઈ!

કેટલાં ય વર્ષો સુધી ગીતની કેચી ધૂન અને કિશોરદાના અવાજને જ લક્ષ્યમાં લઈને ગીત સાંભળ્યું હતું અને બહુ મજા પડતી હતી. પરંતુ પછીથી ફિલ્મ ‘મોટા ઘરની વહુ’નાં આ ગીતના શબ્દો ધ્યાનપૂર્વક વાંચ્યા-સાંભળ્યા ત્યારે ખબર પડી કે આ ગીત તો ગલગલિયાં કરાવે એવા સોફ્ટ પોર્ન ટાઈપનું જ છે. સંગીત અને કિશોરકુમારની ગાયનશૈલીના પ્રતાપે આટલું લોકપ્રિય બન્યું. ફિલ્મની સિચ્યુએશન મુજબ જ આ ગીત બન્યું હશે પણ ગીતમાં પુરુષને સ્ત્રી પાછળ લાળ ટપકાવતો જ બતાવ્યો છે. અને સ્ત્રી તો જાણે ફરસાણ-મીઠાઈની હરતી ફરતી દુકાન. એમાં ય વળી ગુજરાતનાં જુદાં જુદાં શહેરની સ્પેિશયાલિટી સાથે સ્ત્રીને સરખાવી છે. ભાવનગરી ગાંઠિયા, જામનગરનાં ગુલાબજાંબુ ને અમદાવાદી શરબતની તો આખેઆખી દુકાન જેવી જ ગળચટ્ટી સ્ત્રી ..!

રસોડું અને રસોઈની બહાર પણ સ્ત્રીની એક દુનિયા છે જેમાં એ એક મજબૂત, કાર્યક્ષમ, બાહોશ અને ખૂબસુરત આદરપાત્ર મહિલા છે એ કોણ જુએ? એમાં અહીં તો ગુજરાતી ફિલ્મની અબૂધ નારીની વાત છે એટલે કહેવું શું? આ ગીત સાંભળીને ૭૦ના દાયકામાં બનતી ગુજરાતી ફિલ્મોનો ટ્રેન્ડ યાદ આવી ગયો. એ વખતની મોટાભાગની ફિલ્મોનાં સંગીતમાં એક લોકગીત, એક ડ્યુએટ, એક સોલો, એક ગરબો, એક સેડ સોલો અને એક કોમેડી ગીત હોય જ. કોમેડિયન તરીકે મોટેભાગે રમેશ મહેતા મનોરંજન કરતા હોય. ‘મોટા ઘરની વહુ’ ફિલ્મમાં જો કે અસરાની હતા અને ગરમ મસાલેદાર જેવું ખટમીઠું ગીત અસરાની અને રજનીબાલા પર ફિલ્માવાયું છે.

આ સંદર્ભમાં કવિ-ગીતકાર અને ફિલ્મચાહક દિલીપ રાવલે થોડી વિગતે માહિતી આપી, "૭૦ના દાયકાની આ જ ફોર્મ્યુલા હતી. રમેશ મહેતાને કોમેડિયન તરીકે લેવા જ પડે. લોકોની પણ અપેક્ષા હોય કે રમેશ મહેતા ગમે એવી વલ્ગર કોમેડી કરે પણ એ હોય તો લોકો ફિલ્મ જોવા જાય જ. ‘ઘર ઘર કી કહાની’ ફિલ્મ પરથી એક સરસ અર્બન ગુજરાતી ફિલ્મ ‘ઘેર ઘેર માટીના ચૂલા’ આવી હતી. એમાં જલાલ આગા પર ફિલ્માવાયેલું એક ગીત હતું, ઓલું કબૂતરું મને ગમતું, એની પાછળ મન મારું ભમતું …! એ જ પ્રવાહ ‘સંતુ રંગીલી’ સુધી આગળ વધ્યો હતો. આ ફિલ્મના બોલો પ ફ બ ભ મ હોઠ ભીડી … ગીતમાં દ્વિઅર્થી રમૂજ હતી. આ પ્રવાહનાં મૂળ જૂની રંગભૂમિમાં છે. કર્ટનરેઇઝર ગીત તરીકે એકાદ કોમેડી ગીત જૂની રંગભૂમિમાં પણ રહેતું હતું.

અલબત્ત, હિન્દી ફિલ્મો પણ આ ટ્રેન્ડથી ક્યાં બાકાત હતી! મહેમૂદ અને જોની વોકર પર કેટલાં ય સુંદર ગીતો ફિલ્માવાયાં છે ને ફિલ્મમાં એ જ સૌથી વધુ લોકપ્રિય થયાં છે. કિશોરદાનું ચંદા ઓ ચંદા તથા રફી-સુમન કલ્યાણપુરનું બેહદ ખૂબસુરત ગીત અજહૂ ન આયે બાલમા … મહેમૂદ પર તો ફિલ્માવાયાં છે! કિશોરકુમારે ગુજરાતી ફિલ્મોમાં છએક ગીત ગાયાં છે જેમાંથી ચાર કોમેડી ગીતો છે. ગરમ મસાલેદાર ઉપરાંત હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો અને ફિલ્મ ‘સંતુ રંગીલી’નું મુંબઈની કમાણી મુંબઈમાં સમાણી ખૂબ જ લોકપ્રિય થયાં હતાં. આ ગીતો આપણે ગમે એટલી વાર સાંભળીએ તો ય જલસો જ પડે એવાં સદાબહાર. ફિલ્મ ‘લાખો ફૂલાણી’માં કિશોરકુમારનું ગાયેલું નારી નરકની ખાણ છે … ગીતના શબ્દો હતા :

ગાઓ સૌ સાથે તમને બજરંગ બલિની આણ છે
શિષ્યો સૌ સંપીને બોલો નારી નરકની ખાણ છે
જય જય બ્રહ્મચારી, બે-ચાર દંડ લ્યો મારી
જય જય બ્રહ્મચારી, બે-ચાર દંડ લ્યો મારી …!

આ ગીતમાં તો સરેઆમ નારીનું અપમાન છે. એટલે એ વખતે આ શબ્દોને લીધે ખૂબ હોબાળો મચ્યો હતો અને ગીતને ફિલ્મમાંથી કાઢી નાખવામાં આવ્યું હતું. કિશોરકુમારના અવાજમાં રેકોર્ડ થયેલાં આ ગીતની ધૂન આઓ બચ્ચોં તુમ્હેં દિખાએં ઝાંકી હિન્દુસ્તાન કી …. વંદે માતરમ્ … હિન્દી ગીતને મળતી આવે છે. ગાઈ જોજો. આ સિવાય ફિલ્મ ‘કુળવધૂ’નું બહુ સરસ ગીત કિશોરકુમારે ગાયું છે એ છે : ચાલતો રહેજે, તું ચાલતો રહેજે, જીવનની વાટે, મંઝિલને માટે, વિસામો ન લેજે, ચાલતો રહેજે … ! કલ્યાણજી આણંદજીનું સંગીત અને બરકત વિરાણી ‘બેફામ’ના શબ્દ હોય એટલે ગીતની ઊંચાઈ કલ્પી શકાય. ગરમ મસાલેદાર ખાટીમીઠી વાનગી ગીત કિશોરદા પાસે ગવડાવવાનો અદ્ભુત પ્રયોગ અવિનાશ વ્યાસે કર્યો હતો.

કિશોરદાએ તો તરત જ ‘મને ગુજરાતી ન આવડે’ કહીને સાફ ના જ પાડી હતી ગાવાની. પણ અવિનાશભાઈએ કહ્યું કે આ ગીત કિશોરબાબુ સિવાય કોઈ ગાઈ જ ના શકે. પછી એમણે ખૂબ મહેનત કરીને ગીત તૈયાર કર્યું અને, રેસ્ટ ઈઝ ધ હિસ્ટરી. કિશોરકુમાર એ … એ … એ … કરીને જે ગુજરાતી લહેકાથી ગીતનો આરંભ કરે છે ત્યાં જ એ મેદાન મારી જાય છે. આટલી બધી વાનગીઓનાં નામ ધરાવતું આ એક જ ગીત હશે કદાચ ગુજરાતી ભાષામાં. બાળપણમાં ‘નદી કિનારે ટામેટું, ઘી-ગોળ ખાતું’તું જેવાં જોડકણાં સાંભળ્યાં છે, પરંતુ આખું ગીત વાનગીઓથી સભર હોય એવું તો આ એક જ હોવું જોઈએ. અલબત્ત, ચીલાચાલુ શબ્દોને બદલે સુંદર શબ્દ સામર્થ્ય ધરાવતાં ગીતોની મજા જ અનેરી હોય છે. પહેલી જ પંક્તિમાં કારેલાં જેવી કડવી વાનગીનું નામ આવરી લઈને એક ઉત્તમ કૃતિ રચાઈ છે, ત્યારબાદ આખા ગીતમાં નારી સંવેદનાની અદ્ભુત અભિવ્યક્તિ છે એ વાત આવતા અંકે.

વાનગીના ઉલ્લેખ સાથે ય નારી સંવેદનાની વાત કયા સ્તરે થઇ શકે એની સરખામણી તમે જ કરી લેજો ..

સૌજન્ય : ‘લાડલી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 05 જુલાઈ 2018

 http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=413627

હૈયાને દરબાર

તાનસેન-બૈજુની હરીફાઈનું રાગ દરબારીનું ગીત સપ્તસૂરોના ઈન્દ્રધનુ … પહેલાં મોહમ્મદ રફી અને મન્ના ડે ગાવાના હતા. રફીસાહેબ સંજોગવશાત્‌ ન આવી શક્યા તો મહેશ કનોડિયાએ એ ગીત ગાયું. આ ગીતમાં ગુજરાત સરકાર તરફથી મન્ના ડેને નહીં, મહેશકુમારને એવૉર્ડ મળ્યો હતો

ગરજ ગરજ વરસો જલધર ગીત અને તાનારીરી ફિલ્મની કથા વિશે આપણે ગતાંકમાં વિગતે ચર્ચા કરી. અદ્દભુત ગીત છે એે અને આ ગીતના સંગીતકાર છે મહેશ-નરેશ.

ગીત કેવી રીતે બન્યું અને ક્યાં શૂટ થયું એ કથા ઈન્ટરેસ્ટિંગ છે. આજે એની વાત કરીશું.

ગુજરાતના કનોડા ગામે ગુજરાતી ફિલ્મોના સુપરસ્ટાર નરેશ કનોડિયા અને ગીત-સંગીતની દુનિયાના સરતાજ મહેશ કનોડિયા નામે બબ્બે હોનહાર કલાકારો આપ્યા છે. અત્યંત સંઘર્ષમય જિંદગીમાં સફળતાના શિખરે પહોંચેલી આ બંધુ બેલડીએ ઓઢણી ઓઢું ઓઢું ને ઊડી જાયથી લઈને સજન મારી પ્રીતડી અને પ્યોર ક્લાસિકલ ગરજ ગરજ વરસો જેવાં ગીતો સુધીની જબરજસ્ત રેન્જ આપી છે.

દુનિયાભરની નવરાત્રિમાં 90 ટકાથી વધુ ગીતો જેમનાં ગવાય છે એ સંગીતકાર જોડી મહેશ-નરેશમાંથી નરેશ કનોડિયા ‘ગરજ ગરજ વરસો’ ગીતની રચના વિશે કહે છે, અમે લોકોને મનગમતાં અને થનગનતાં ગીતો જ વધારે આપ્યાં છે.

પરંતુ ફિલ્મના વિષયો અલગ અલગ હોય એટલે એ મુજબ સંગીત પિરસીએ. ‘તાના-રીરી’ તદન જુદા વિષયની ક્લાસિક ફિલ્મ હતી. એમાં તો સંપૂર્ણ શાસ્ત્રીય સંગીત જ આપવું પડે. મહેશભાઈએ શાસ્ત્રીય સંગીતના જાણકારો, વિદ્વાનો, મહાવીરજી અને ગોવિંદપ્રસાદજી જેવા ગુરુઓને મળીને મલ્હાર, દરબારી ઈત્યાદિ રાગોમાં કયા સ્વર હોય એ જાણ્યું, એ સૂરોની સાધના કરી અને બહુ જ મહેનત કરીને સંગીત તૈયાર કર્યું. એમણે આ ફિલ્મનાં તમામ ગીતમાં શુદ્ધ શાસ્ત્રીયતા જાળવી રાખી છે. નૌશાદસાહેબે ‘બૈજુ બાવરા’ ફિલ્મનાં ગીતોમાં મિશ્રિત સ્વરો પ્રયોજ્યા છે પણ અમે ‘તાનારીરી’માં પ્યોર ક્લાસિકલ ગીતો તૈયાર કર્યાં તેમ છતાં એ પણ ખૂબ લોકપ્રિય થયાં છે. નરેશભાઈએ ગીત વિશે બીજી કેટલીક રસપ્રદ વાતો કરી. ગરજ ગરજ વરસો ગીત મહેશભાઈને લતાજી-આશાજી પાસે ગવડાવવાની ભાવના હતી, પરંતુ નાદુરસ્ત તબિયતને લીધે લતાદીદી આવી શકે એમ નહોતાં. આશાજીને આ ગીત સંભળાવ્યું તો એમને બહુ જ ગમ્યું. તેમણે મહેશ કનોડિયાને કહ્યું, "આપ હી ક્યૂં નહીં ગા લેતે મેરે સાથ?

મહેશભાઈને ‘વોઈસ ઑફ લતા’નું બિરુદ મળ્યું હતું એનાથી તેઓ વાકેફ હતાં, પરંતુ મહેશભાઇએ પછીથી આશાજી સાથે ઉષા મંગેશકર પાસે ગવડાવવાનું નક્કી કર્યું અને ગીત સુપર હિટ નિવડ્યું. “જો કે, આ ફિલ્મનું તાનસેન-બૈજુની હરીફાઈનું રાગ દરબારીનું અન્ય લોકપ્રિય ગીત સપ્તસૂરોના ઈન્દ્રધનુ …પહેલાં મોહમ્મદ રફી અને મન્ના ડે ગાવાના હતા. રફીસાહેબ સંજોગવશાત્‌ ન આવી શક્યા તો મન્ના ડેના આગ્રહથી રફીસાહેબને બદલે મહેશભાઈએ એ ગીત ગાયું. આ ગીતમાં ગુજરાત સરકાર તરફથી મન્નાડેને નહીં, મહેશકુમારને એવૉર્ડ મળ્યો હતો.

નરેશ કનોડિયા ગૌરવપૂર્વક કહે છે. તેમના કહેવા મુજબ, ઓપન કાર્યક્રમમાં સામે એક લાખનું ઓડિયન્સ બેઠું હોય, અમારા ગીતનું મુખડું શરૂ થાય અને આખું ગીત પબ્લિક પૂરું કરે એવી લોકપ્રિયતા મહેશ-નરેશે મેળવી છે. મહેશ કનોડિયા 32 વોઈસમાં ગાઈ શકતા હતા એ ઈશ્વરીય વરદાન જ કહેવાય. દેશ આઝાદ થયો એ 1947માં મહેશભાઈએ મહેશ-નરેશ એન્ડ પાર્ટી શરૂ કરી હતી અને દેશ-વિદેશમાં પંદર હજાર જેટલા શો કર્યા હતા. કુલ દોઢસો ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું હતું. નરેશ કનોડિયા સમયના એવા પાક્કા કે સેટ પર પહોંચવાનો સમય સવારે સાતનો હોય તો નરેશભાઈ આવે એટલે લોકો ઘડિયાળ મેળવે. આવા મહેશ-નરેશની જોડીએ તેમનાં સદાબહાર ગીતો દ્વારા ગુજરાતને નાચતું કર્યું હતું.

આ ફિલ્મના સહનિર્માતા ભરત સાંગાણી કહે છે, "આ ફિલ્મ બનાવવા માટે અમે 25 વર્ષ વહેલા હતા. 1975માં આ ફિલ્મ આવી ત્યારે ભદ્ર વર્ગ બહુ ઓછી ગુજરાતી ફિલ્મો જોતો. ગુજરાતી ફિલ્મો ગામડાંના લોકો જ જુએ એવો ટ્રેન્ડ. એમાં વળી, વિષય શાસ્ત્રીય સંગીત ગાતી બે નાગર કન્યાઓનો. છતાં, મારા પિતા ચંદ્રકાન્ત સાંગાણીને નવલકથા આધારિત ફિલ્મો બનાવવામાં જ રસ હતો. એમણે જસમા ઓડણને બાદ કરતાં 13 ફિલ્મ નવલકથા પર આધારિત જ બનાવી હતી. આ ફિલ્મ પણ પત્રકાર-લેખક હરિન મહેતાની નોવેલ ‘શુભ દિન આયો’ પરથી બનાવી જેનો પ્રથમ ભાગ તાનસેન પુત્ર બિલાસખાન પર હતો અને બીજો ભાગ તાના રીરી વિશે હતો. ‘જિગર અને અમી’ની સફળતાથી પ્રેરાઈને પિતાજીએ આ ફિલ્મ બનાવવાનું બીડું ઝડપ્યું હતું. શક્તિસામંત અને રાજેશ ખન્નાએ સ્થાપેલી શક્તિરાજ ફિલ્મ્સ તાનારીરીના ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સ હતા. ગરજ ગરજ વરસો ગીતમાં અમારે ધોધમાર વરસાદ બતાવવાનો હતો. એ જમાનામાં તો આજના જેવી ટેકનિક નહીં. સ્ટુડિયોમાં વરસાદ પાડવા ચાર ટેન્કર મંગાવ્યાં હતાં અને સેટ પર 40 પીપડાં ગોઠવ્યાં હતાં. લાઈટમેન ઊંચેથી ફોકસ કરે ત્યાં સુધી પાણીની પાઈપ લઈ જતાં. લાઈટ પર પાણી ન પડવું જોઈએ એ ય ધ્યાન રાખવાનું. નહીં તો શોર્ટ સરકિટ થાય. મશીન ચાલુ થાય એટલે એકસાથે 40 પીપડાં ખાલી થઈ જાય ને ધોધમાર વરસાદનું દૃશ્ય નિર્માણ થાય. આ રીતે આખું ગીત શૂટ થયું હતું. આ ફિલ્મને ગુજરાત સરકાર તરફથી 11 એવૉર્ડ્ઝ મળ્યા હતા. એટલું જ નહીં, પબ્લિક વોટિંગ દ્વારા આ ફિલ્મને ગુજરાતી સિનેમાની અડધી સદીની સર્વશ્રેષ્ઠ ફિલ્મનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો જેનું ભવ્ય ફંકશન અમદાવાદના ડ્રાઈવ ઈન સિનેમામાં યોજાયું હતું.

આવી ક્લાસિક ફિલ્મમાં અકબરની ભૂમિકા બુલંદ અવાજના માલિક સોહરાબ મોદીએ ખુશીથી સ્વીકારી હતી. ચંદ્રકાન્ત સાંગાણી હંમેશાં હિન્દી ફિલ્મના એકાદ જાણીતા કલાકારને લેવાનું પસંદ કરતા, એ મુજબ તાનાની ભૂમિકામાં બિંદુ, રીરી તરીકે કાનન કૌશલ, અકબર તરીકે સોહરાબ મોદી, તાનસેનની ભૂમિકા અરવિંદ પંડ્યા તથા અન્ય પાત્રોમાં નરેશ કનોડિયા, પ્રતાપ ઓઝા, ઊર્મિલા ભટ્ટ, લીલા જરીવાલા, વિષ્ણુકુમાર વ્યાસ ઈત્યાદિ હતાં. સાંગાણીના જણાવ્યા મુજબ, "કાંતિ અશોક બહુ સુંદર ગીતો લખતા હતા પણ આ કવિની જોઈએ એવી કદર ન થઈ. આજીવન તેઓ ફોર્ટમાં રિઝર્વ બૅંકની સામે આવેલી ફૂટપાથ પરની ખોલીમાં જ રહ્યા એ એમના જીવનની દુખદ હકીકત હતી.”

ફિલ્મ તાના રીરીનાં પણ તમામ ગીતો સ્વર-શબ્દ બન્ને રીતે ચડિયાતાં છે. હવે વાત તાજેતરમાં અમદાવાદમાં ભજવાઈ રહેલા ‘તાનારીરી’ નાટકની. આ ક્લાસિક ફિલ્મ જોયા પછી સતત એમ થતું હતું કે આ ફિલ્મ આજના સમયમાં બની હોત તો ખરેખર હિટ ગઈ હોત! એવામાં ‘હૈયાને દરબાર’નાં વાચક અને ચાહક નેહા યાજ્ઞિકે માહિતી આપી કે અમદાવાદમાં ‘તાનારીરી’ નાટ્ય સ્વરૂપે ભજવાઈ રહ્યું છે. તરત જ એ નાટકના નિર્માતા-દિગ્દર્શક આર્જવ ત્રિવેદીનો સંપર્ક સાધ્યો અને તેમણે ઘણી રસપ્રદ વાતો કરી. નવા ઓપન થયેલા આ મ્યુિઝકલ પ્લેના અત્યાર સુધીમાં છ-સાત સફળ શૉ થયા છે.

નાટક કરતાં પહેલાં આર્જવભાઈએ એક વર્ષ સંશોધન કરીને તાનારીરી વિશેની ઘણી અજાણી વિગતો શોધીને નાટકને ખાસ્સું રિયલિસ્ટિક બનાવ્યું એમ તેઓ જણાવે છે. આ નાટકમાં તાનારીરીની ભૂમિકા અમદાવાદની જ જાણીતી સંગીતબેલડી અને સગી બહેનો મોસમ-મલકા નિભાવી રહ્યાં છે. અલબત્ત, નાટ્યકાર સ્વ. નિમેષ દેસાઈને પોતાના ફ્રેન્ડ-ફિલોસોફર અને ગાઈડ માનતા આર્જવભાઈ નિમેષ દેસાઈને ખૂબ મિસ કરે છે, કારણ કે તેઓ બહુ સારું ગાતા હતા અને આ નાટકના સૂત્રધાર તરીકે એ પોતે ભૂમિકા ભજવવાના હતા! બટ, ધ શૉ મસ્ટ ગો ઓન. નિમેષ દેસાઈની સ્મૃિતઓ સાથે રાખીને આર્જવ ત્રિવેદી તાનારીરીના શૉ હમણા તો ગુજરાતમાં ભજવી રહ્યા છે.

આશા રાખીએ કે ‘તાનારીરી’ મુંબઈગરાને પણ જોવા મળે. નરેશ કનોડિયાના સૌજન્યથી આર્જવ ત્રિવેદીને ફિલ્મનાં ગીતો ઉપયોગમાં લેવાની છૂટ અપાઈ છે, પરંતુ એકાદ ગીતને બાદ કરતાં નવાં ગીતો અને નવી લહર સાથે તાનારીરી ભજવાઈ રહ્યું છે. આ લખાય છે ત્યારે તો મોસમ ભીની ભીની અને માદક છે. ભીની માટીની ખુશ્બો સાથે વરસાદી ગીતોમાં મહાલવાનો યોગ્ય સમય છે. ગરજ ગરજ વરસોનો મેઘ મલ્હાર હજુ મન પર સવાર જ છે એટલે નવા ગીત સાથે ફરી મળીશું આવતા ગુરુવારે, આવી જ ભીનાશ સાથે.

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 28 જૂન 2018

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=413209

હૈયાને દરબાર

ગરજ ગરજ વરસો જલધર
દીપકથી દાઝેલા તનને
શીતળ જળથી પરસો
ગરજ ગરજ વરસો જલધર

તરસ્યાની ના તરસ છીપાવે
એ વાદળ કોને મન ભાવે
આકાશી આ હેલ છલોછલ
સંઘરીને શું કરશો ?
ગરજ ગરજ વરસો જલધર

પરદુ:ખમાં થઈને દુખિયારા
લઈએ ખોળામાં અંગારા
જલતાને ઠારો તો જુગ જુગ
ઠાર્યાં એવાં ઠરશો
ગરજ ગરજ વરસો જલધર

ગગન ઘોર ઘન
શ્યામ શ્યામ તન
મેઘરાજ આવો
થર થર થર થર મેરુ કંપે
જલ થલ જલ વરસાવો
આવો… આવો
ગરજ ગરજ વરસો જલધર

કનક કામિની
દમક દામિની
નૂર નભમાં રેલાવો
ઝરમર મોતી વસુંધરાને પાલવડે ટંકાવો
આવો … આવો
ગરજ ગરજ વરસો જલધર

• ગીતકાર : કાંતિ અશોક • સંગીતકાર : મહેશ-નરેશ • ગાયિકા : આશા ભોસલે, ઉષા મંગેશકર

https://www.youtube.com/watch?v=jVYzqzXnsto

——————————–

મેઘરાજાની પધરામણી બાઅદબ, બામુલાહિજા થઈ ગઈ છે. મન ગાતું અને તન થિરકતું થઈ જાય એવા માહોલમાં ક્યાંક ’જિયરા રે ઝૂમે ઐસે જૈસે બનમા નાચે મોર’નો કેકારવ સંભળાય છે તો ક્યાંક ભીગી રાતોમાં, ભીંજાયેલા બદનની મદહોશી અંગડાઈ લઈ રહી છે. કોઈ વિરહિણી ‘મેઘા છાયે આધી રાત બૈરન બન ગઈ નિંદિયા’… ગીતમાં પટદીપના સ્વરો ગૂંથીને પ્રિયતમના આગમનના ઈન્તજારમાં છે તો કોઈ નસીબનો પાધરો આવી ગયેલી પ્રિયતમા પાછી જ જઈ ન શકે એટલે વર્ષારાણીને પુકારી રહ્યો છે કે, ‘બરખા રાની જરા જમ કે બરસો, મેરા દિલબર જા ન પાયે ઝૂમ કર બરસો’…!

પરંતુ, અમે તો આજે જુદા જ મૂડમાં છીએ. વરસાદી વાતાવરણ અને સંગીત. આ બન્નેનું કાતિલ કોમ્બિનેશન હોય પછી અમે ઝાલ્યાં રહીએ? એમાં વળી આજે ‘વર્લ્ડ મ્યુિઝક ડે’ છે. ફ્રાન્સની કલાનગરી પેરિસમાં ૧૯૮૨માં આ દિનની ઉજવણી શરૂ થઈ હતી. આ દિવસે સંગીતમય થઈને બધાં દુ:ખ, સર્વ પીડાભૂલી જવાનો મુખ્ય હેતુ હતો. તેથી જ વિશ્વના લગભગ ૧૨૦ દેશના સંગીતકારો-કલાકારો ૨૧ જૂને શેરીઓ, ચોક, ચૌરાહા, બાગ-બગીચા જેવાં જાહેર સ્થળોએ ઊતરી આવીને નિ:શુલ્ક સંગીત પિરસે છે ને સંગીતરસિયાઓ આખો દિવસ ફ્રી મ્યુિઝકનો આનંદ માણે. આપણે ત્યાં હજુ ‘વિશ્વ સંગીત દિન’નો મહિમા બહુ નથી, પરંતુ સંગીતપ્રેમીઓ માટે તો બારે માસ ‘મ્યુિઝક ડે’ જ છે. અમારા ઘરની નજીક એક અદ્દભુત વિશાળ બગીચો છે- નામ એનું નેશનલ પાર્ક.

વિશ્વસંગીત દિનને સાર્થક કરવા અમે પણ મ્યુિઝકલ મિત્રો સાથે મળીને ઝાડ-પાન, ઝરણાં અને બારિશની બૂંદોનાં સંગીત સાથે ત્યાં જઈને ગુનગુનાવાનાં છીએ. અમારી આ ફ્રી કોન્સર્ટમાં કોયલરાણીને પંચમ, મોરલાને મધ્યમ, હરણાંને રિષભ, નમેલી વનરાઈઓને નિષાદ, ધસમસતા ધોધને ધૈવત અને વનરાજને સ્થિર-ધીરગંભીર ષડ્જ સંભળાવીશું એટલું જ નહીં, ગરજ ગરજ વરસો જલધર ગાઈને મેઘરાજાને ય પ્રસન્ન કરીશું. મ્યુિઝક ડે, મલ્હાર અને મન મોર બની થનગાટ કરતું હોય એવા આજના દિવસે આનાથી ઉત્તમ કયું ગીત હોઈ શકે? મેઘ મલ્હારના ગગન ઘન ગરજતા સૂરોની વર્ષામાં ભીંજવવા આજે તમને ય સામેલ કરવા છે. યુ ટ્યુબ પર ગરજ ગરજ … ગીત સાંભળશો એટલે ઘેર બેઠા ગંગા અને તમારોય ‘મ્યુિઝક ડે’ સાર્થક. તાના-રીરીએ આ ગીત ગાયું ત્યારે શ્રાવણની ઋતુ નહોતી કે ના વાદળનાં એંધાણ હતાં, આવા કસમયે મેઘરાજને ઇજન આપીને સૂરની તાકાતથી આ બહેનોએ વરસાદ વરસાવ્યો હતો. સંગીતની આ જ તો છે કમાલ!

આજથી ૪૩ વર્ષ પૂર્વે, એટલે કે ૧૯૭૫માં આ ગીત રચાયું અને ઇતિહાસ સર્જી ગયું. રાગ મેઘ મલ્હારની આ ઉત્કૃષ્ટ રચના ક્લાસિક ફિલ્મ તાના-રીરીની છે. આમ તો લગભગ બધાને તાના-રીરીની કથા ખબર છે. એમાં વળી, હવે એ વોટ્સ ઍપ પર વાઇરલ થવા લાગી છે છતાં, સંક્ષિપ્તમાં એ રસપ્રદ વાત કહીને આ મસ્તમજાના ગીતની રચના કઈ રીતે થઈ એ જાણીશું. ગુજરાતનું પ્રાચીન નગર વડનગર. ઐતિહાસિક પુરાવાઓ કહે છે કે, આ સ્થળે ૪,૫૦૦ વર્ષ પૂર્વે પણ માનવ વસાહત હતી. આખા જગતમાં સાડાચાર હજાર વર્ષોથી જીવંત રહેલા નગરો આંગળીના વેઢે ગણી શકાય તેટલા છે. ગુજરાતનું વડનગર તેમાંનું એક. વિદ્યા, કલા, સાહિત્ય, સંગીત, નૃત્ય, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગો માટે આ નગર પ્રખ્યાત હતું. આ નગરની સાથે ઘણી લોકવાયકાઓ જોડાયેલી છે જેમાં શર્મિષ્ઠા તળાવ, નરસિંહ મહેતા અને તાના-રીરીની લોકવાયકાઓ સૌથી વધારે જાણીતી છે.

સોળમી સદીમાં ભકત કવિ નરસિંહ મહેતાની દીકરી કુંવરબાઇએ પોતાની પુત્રી શર્મિષ્ઠાને વડનગર પરણાવી હતી. શર્મિષ્ઠાને બે દીકરી હતી જેમનાં નામ તાના અને રીરી હતાં. તાના-રીરીએ સંગીતની સઘન સાધના કરીને રાગ-રાગિણીઓને આત્મસાત્‌ કર્યાં હતાં. સોળમી સદીના એ સમયમાં દિલ્હીના બાદશાહ અકબરના દરબારમાં નવ રત્નો હતા. એ નવ રત્નોમાં એક હતા તાનસેન. તાનસેન સંગીતના પ્રખર જ્ઞાની. તાનસેન બાદશાહના માનીતા કલાકાર હતા. તેમને વિશેષ માન-સન્માન મળતાં. આવી ખિદમતથી અમુક દરબારીઓ ઈર્ષાથી જલી ઊઠેલા. એ જલનનો ઉકેલ પણ એમણે શોધ્યો. બાદશાહને તાનસેન વિરુદ્ધ ચડાવ્યા અને તન-મન જલાવી દેનાર રાગ દીપક ગાવાનું જણાવ્યું.

અકબર બાદશાહે તાનસેનને દીપક રાગ ગાઇને દીવડાઓ પ્રગટાવવાનું કહ્યું. તાનસેન જાણતા હતા કે દીપક રાગ ગાવાથી દીપ તો પ્રજવલી ઊઠે પણ એ સાથે એ રાગ ગાનારના શરીરમાં તીવ્ર દાહ ઉપડે. શરીરમાં લાગેલો એ દાહ શાંત કરવાનો એક જ ઉપાય કે મલ્હાર રાગ ગાઇને વરસાદ વરસાવવો! પહેલાં તો એમણે અકબર બાદશાહને દીપક રાગ ગાવાની સવિનય ના પાડી, પણ અકબર બાદશાહે જિદ કરી એટલે એમણે દીપક રાગ છેડ્યો અને દીપ પ્રગટી ઊઠ્યા. એ સાથે જ તાનસેનના શરીરમાં પણ અગનઝાળ લાગી. દીપક રાગની પ્રકૃતિ ગંભીર ગણાય. ગાવાનો સમય સાંજનો. હાથમાં દીવો, હાથીની સવારી એવું એનું સ્વરૂપ. હવે તો રાગ દીપકના માત્ર સ્વર મળે છે પણ એ ગાવાની પદ્ધતિ વિશે મતમતાંતર છે. કહેવાય છે કે સમર્થ ગાયક દીપકની હળવી તાન છેડે તો ય જ્યોત પ્રગટે, જ્યારે આ તો તાનસેન હતા.

તાનસેન પોતાના શરીરમાં વ્યાપેલી એ અગનઝાળને શાંત કરવા મલ્હાર રાગ ગાઇ શકતી વ્યક્તિની શોધમાં નીકળ્યા. યોગ્ય વ્યક્તિની શોધ કરતાં-કરતાં તાનસેન વડનગર પહોંચ્યા અને રાત થઇ હોવાથી શર્મિષ્ઠા તળાવે મુકામ કર્યો. દેહ તો ધગધગી રહ્યો હતો. વહેલી સવારે તાના-રીરી પાણી ભરવાં આવ્યાં. રીરીએ પાણીનો એક ઘડો ભર્યો જ્યારે તાના પાણીનો ઘડો ભરતી હતી અને ફરી પાછી ઘડાનું પાણી તળાવમાં પાછું ઠાલવતી હતી. "તાના બહેન આ તું શું કરે છે?" કુતૂહલવશ રીરીએ તાનાને પૂછયું. "રીરી, હું ઘડામાં પાણી ભરું છું ત્યારે પાણી ભરવાનો અવાજ આવે છે, એ અવાજ મલ્હાર રાગ જેવો નીકળશે ત્યારે જ હું ઘડો પાણીથી ભરીને ઘરે લઇ જઇશ." તાનાએ પોતાની બહેનને જવાબ આપ્યો. તાનાએ અલગ-અલગ રીતે ઘડામાં પાણી ભર્યું અને જ્યારે મલ્હાર રાગ જેવો પાણી ભરવાનો અવાજ આવ્યો, ત્યારે તે ખુશ થઇ અને ઘડો માથા ઉપર મૂકયો. શર્મિષ્ઠા તળાવના કિનારે તાનસેન એ બન્ને બહેનોને નિહાળી રહ્યા હતા.

"હું જે વ્યક્તિની શોધમાં છું એ તો આ બે બહેનો જ છે. જે વ્યક્તિ પાણી ભરવાના અવાજને મલ્હાર રાગની સાથે સરખામણી કરી શકે તે મલ્હાર રાગ તો પરફેક્ટ ગાઇ શકે જ. તાનસેન આમ વિચારતા એ બન્ને બહેનો પાસે ગયા અને પોતે એક બ્રાહ્મણ છે એવી ઓળખાણ આપી પોતાના શરીરમાં વ્યાપેલી દાહ વિશે વાત કરી. એ અગનદાહને શાંત કરવા એ બન્ને બહેનોને મલ્હાર રાગ ગાવાની તાનસેને વિનંતી કરી. તાના-રીરીએ પોતાના પિતાની સંમતિ લઇને તળાવ પાસે આવેલા હાટકેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં મલ્હાર રાગ છેડ્યો. તાનપુરાના તાર ઉપર નાજુક કોમળ આંગળીઓ રમવા લાગી. તાના-રીરીએ મેઘ મલ્હાર છેડ્યો અને થોડી જ વારમાં મેઘ અનરાધાર વરસી પડયો. તાનસેનના તન અને મનનો અગનદાહ શાંત પડ્યો.

તાના-રીરીએ આ બાબતની વાત કોઇને ન કરવાનું તાનસેન પાસેથી વચન લીધું. થોડા સમય બાદ તાનસેન અકબરના દરબારમાં ફરી હાજર થયા, ત્યારે તેના અગનદાહને શાંત પડેલો જોઇને અકબરે પૂછયું, “તાનસેન, તમે તો કહેતા હતા ને કે તમારા શરીરનો અગનદાહ શાંત પડી શકે તેમ નથી તો આ ચમત્કાર કેમ થયો? વચનથી બંધાયેલા તાનસેને અકબર બાદશાહને ખોટી વાત કરી. બાદશાહને સંતોષ થયો નહીં એટલે એમણે તાનસેનને મૃત્યુદંડની સજાની બીક બતાવી ત્યારે તાનસેને સાચી વાત જણાવી દીધી. તાનસેનની વાત સાંભળીને અકબરે તાના-રીરીને માનભેર પોતાના દરબારમાં લાવવાનો હુકમ કર્યો. સેનાપતિઓ તાના-રીરીને દિલ્હી લાવવા માટે વડનગર આવ્યા. સેનાપતિઓએ બાદશાહની ઇચ્છા જણાવી, પણ તાના-રીરીને કશું અઘટિત લાગતાં દિલ્હી આવવાની ના પાડી. આથી સેનાપતિઓ તાના-રીરીને બળજબરથી દિલ્હી લઇ જવા દબાણ કરવા લાગ્યા. બન્ને બહેનોએ મનોમંથન કરી આત્મબલિદાનનો માર્ગ અપનાવ્યો. ઇષ્ટદેવની પૂજા કરી બન્ને બહેનોએ અગ્નિસ્નાન કર્યું. તાના-રીરી વિશે તાનસેનને વાત જાણવા મળી ત્યારે તેને ખૂબ જ આઘાત લાગ્યો. તાનસેને એ બન્ને મહાન બહેનોના માનમાં નોમ …. તોમ …. ઘરાનામાં … તાના-રીરી …આલાપ જગતભરમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો. આજે પણ સંગીતજ્ઞો કોઇ પણ આલાપ શરૂ કરે એ પહેલાં નોમ …. તોમ .. તાના … રીરી … આલાપ ગાઇને તાના-રીરીને શ્રદ્ધાંજલિ આપે છે.

વડનગરમાં તાના-રીરીની દેરીઓ આજે પણ હયાત છે. શર્મિષ્ઠા તળાવ પાસે હવે તો દર વર્ષે તાના-રીરી બગીચામાં તાના-રીરી શાસ્ત્રીય સંગીતનું આયોજન કરવામાં આવે છે જેને હજારો શ્રોતાઓ માણે છે. આવી આ બે નાગર કન્યાઓના કંઠે ગવાયેલું સર્વાંગસુંદર ગીત એટલે ગરજ ગરજ વરસો જલધર.

આ બે કન્યાઓ ઉપર તાલ, રાગ, બંદિશો, આલાપ, રાગિણીઓનું નિરંતર હેત વરસતું હતું. તરજો ને સ્વરાલાપ જાણે એમની આસપાસ ઘૂમતાં રહેતાં. બંનેનાં નામ પણ કેવાં મ્યુિઝકલ, તાના અને રીરી. વાદળને સંબોધીને આ કન્યાઓ કહે છે કે હે મેઘ, પરદુ:ખમાં જલતાને ઠારશો તો ઠાર્યાં એવા ઠરશો. બીજાના દુ:ખમાં મદદ કરે એના દુ:ખને ય ભગવાન ઠારે છે. આશા ભોંસલે અને ઉષા મંગેશકરને કંઠે ગવાયેલું આ બેહદ ખૂબસૂરત ગીત સ્વરબદ્ધ કર્યું છે સંગીતકાર મહેશ-નરેશે. ગુજરાતી સિનેમાને ૫૦ વર્ષ થયાં ત્યારે અડધી સદીના સર્વશ્રેષ્ઠ ગીત તરીકે જનમત દ્વારા આ ગીતની વરણી થઇ હતી. એટલે આજે તો આજ ગીત વિશે વાત કરવી પડે ને!

એક સમયે જે ગામની કોઇ ઓળખ ન હતી, તે કનોડા ગામને આજે લોકો મહેશ – નરેશ કનોડિયાના ગામથી ઓળખે છે. બહુચરાજી તાલુકાના અંતરિયાળ આ ગામે ગુજરાતી ફિલ્મોના સુપરસ્ટાર નરેશ કનોડિયા અને ગીત-સંગીતની દુનિયાના સરતાજ મહેશ કનોડિયા નામે બબ્બે હોનહાર કલાકારો આપ્યા છે. અત્યંત સંઘર્ષમય જિંદગીમાં સફળતાના શિખરે પહોંચેલી આ બંધુ બેલડીએ ગુજરાતને નાચતું કર્યું. અવિનાશ વ્યાસે ગુજરાતને ગાતું કર્યું એ રીતે મહેશ-નરેશે ગુજરાતને નાચતું કર્યું એમ કહેવાય છે. દેશ-વિદેશની નવરાત્રિમાં જેમનાં સૌથી વધુ ગીતો ગવાય છે એ મહેશ-નરેશ એન્ડ પાર્ટી પર પ્રશંસાનાં પુષ્પ વેરાયાં છે અને એમની આલોચના પણ થઈ છે છતાં, ગુજરાતી ફિલ્મ જગતમાં એમના નક્કર પ્રદાનને કોઈ અવગણી શકે નહીં. ઓઢણી ઓઢું ઓઢું ને ઊડી ઊડી જાય થી લઈને સજન મારી પ્રીતડી અને પ્યોર ક્લાસિકલ ગરજ ગરજ વરસો જેવાં ગીતો સુધીની જેમની રેન્જ હોય એ મહેશ-નરેશ આ ગીત વિશે શું કહે છે એ હવે પછી.

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=412714

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 21 જૂન 2018