ભારત દેશમાં બહુવિધ ક્ષેત્રે દ્વિમુખીપણું જોવા મળે છે. આ દેશમાં ભૂવાડાકલામાં માનવાવાળા અને ડિજિટલ બંને સ્તરના મતદારો છે. એઇમ્સની અદ્યતન સારવારની અપેક્ષા ધરાવતો વર્ગ પણ છે, તો બીજી બાજુ ડામથી દર્દ દૂર કરાવવાળો વર્ગ પણ છે. આ એવો દેશ છે, જેમાં યાતના વેઠી સંઘર્ષ કરનાર મહિલાઓ પણ અન્ય મહિલાઓ કે અન્ય વર્ગનું શોષણ પણ કરે છે. શ્રેષ્ઠતમ અને કનિષ્ઠતમ બંને એકસાથે એક જ સ્થળે જોવા મળે એવો આ ભારતદેશ છે.

આપણા દેશમાં વિકાસનો વાયરો ફૂંકાતો થયો છે, ત્યારથી એક એવી આશા બંધાઈ છે કે હવે આપણા દેશમાં ‘ટકાઉ વિકાસ – માનવ વિકાસ – સર્વસમાવિષ્ટ વિકાસ’ ઝડપથી આકાર પામશે. આમ, સામાન્ય સંજોગોમાં આપણે એવું માની લઈએ છીએ કે વિકાસનો મહત્તમ લાભ આપણા દેશમાં બહેનોને પણ પ્રાપ્ત થાય છે, તેઓ કારણ કે પર્યાવરણની મર્યાદાઓનો મહત્તમ ભોગ તેઓ બને છે. માનવ વિકાસની શિથિલતામાં મહિલા કારણભૂત બને છે, તો સર્વ સમાવેશનના બધા જ પ્રયાસોમાં મહિલાઓ વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે.

તાજેતરમાં ૪થી જૂને વાનકુંવર ખાતે યોજાયેલ વિમેન્સ ડિલિવર કૉન્ફરન્સમાં વિશ્વના ૧૨૯ દેશોના અભ્યાસના આધારે તૈયાર કરાયેલ ‘લૈંગિક સમાનતા’ – અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરાયો છે. આ અહેવાલમાં ટકાઉ વિકાસના સંદર્ભમાં મહિલાઓને સ્પર્શતાં જે વિવિધ ચલ-પરિમાણો છે, તેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. તેના આધારે જે તે દેશમાં પુરુષની સરખામણીમાં મહિલાઓનું ચિત્ર તપાસવામાં આવે છે. આ માટે કુલ ૧૦૦માંથી ગુણ આપવામાં આવે છે. ધારો કે શિક્ષણમાં ૫૦ મહિલા અને ૫૦ પુરુષોનું સપ્રમાણ હોય, તો શિક્ષણનો આંક બરાબર ગણાય છે. તેવી જ રીતે બીજાં ચલ પરિમાણોનું માપન કરવામાં આવે છે. હમણાં જ ભારતમાં મહિલા અને બાળકલ્યાણમાં મંત્રી તરીકે સ્મૃતિ ઈરાની બિરાજમાન થયાં છે, ત્યારે તેઓને માટે આ અહેવાલ મોટો પડકાર બને છે કેમ કે આ અહેવાલ મુજબ ભારતને ૧૦૦માંથી એકંદરે ૫૬.૨૦ ગુણ મળે છે. આ ગુણ પ્રમાણે વિશ્વના ૧૨૯ દેશમાં ભારત ૯૫મા ક્રમે આવે છે. ખાસ નોંધનીય બાબત તે છે કે ચીન, રવાન્ડા અને ભુતાન જેવા દેશો પણ ભારત કરતાં સારો દેખાવ ધરાવે છે. આપણે એ પણ ભૂલવું જોઈએ કે માનવ વિકાસમાં ૧૭૮ દેશોમાં ભારત ૧૨૪મા ક્રમે છે. વિશ્વના મહત્તમ આર્થિક વૃદ્ધિ ધરાવતા પ્રથમ ત્રણ દેશોમાં ભારત આવે છે પણ લૈંગિક સમાનતા કે માનવ વિકાસમાં ભારત ઘણું પાછળ છે.

લૈંગિક સમાનતાને ચકાસવા માટે મુખ્ય આરોગ્ય, ઘરેલુ હિંસા, હવામાન-પરિવર્તન, ડિસન્ટ વર્ક, વગેરેની ચકાસણી કરવામાં આવે છે. એકંદરે ૧૦૦ સ્કોરમાં સમગ્ર વિશ્વમાં સરેરાશ સ્કોર ૫૫.૭ નોંધાયો છે. આ અહેવાલનાં મુકરર ધોરણો મુજબ જો સ્કોર ૬૦થી નીચો હોય, તો લૈંગિક સમાનતામાં એવા દેશો ખૂબ નબળા ગણાય છે અને ૭૦થી નીચે સ્કોર હોય તો નબળા દેશો ગણાય છે.આ સંદર્ભમાં અહેવાલ નોંધને ધ્યાનમાં લઈએ, તો પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણના સંદર્ભમાં ભૂતકાળ કરતાં વર્તમાનમાં ભારતમાં ખાસ્સો સુધારો જોવા મળ્યો છે, પરંતુ આમ હોવા છતાં શિક્ષણના સંદર્ભમાં ભારતની સરખામણીમાં અન્ય દેશો વધુ સુધારો કરી શક્યા હોવાનું સૂચવે છે. શિક્ષણના સંદર્ભમાં ભારતનો ક્રમ પ્રમાણમાં પાછળ ગયો છે. આ સંદર્ભમાં છેલ્લા અહેવાલ મુજબ ભારતની સરખામણીમાં પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાં પણ વધુ સારો સુધારો થયો છે. અલબત્ત પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ લૈંગિક સમાનતામાં ભારત કરતાં પાછળ જોવા મળે છે. આજના સંદર્ભમાં અહેવાલમાં દર્શાવ્યા મુજબ શિક્ષણ અને એકંદર લૈંગિક સમાનતામાં દક્ષિણ એશિયાના દેશો વિશેષ પાછળ છે અને તેમાં પણ ભારત, પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ આ ત્રણ દેશોમાં ૧૮.૬૨ કરોડ કન્યાઓ પ્રાથમિક-માધ્યમિકમાં જતી હતી. જે એશિયાઈ દેશોના કુલ દેશોમાં ૫૨% હિસ્સો ગણાય છે.

સમગ્ર વિશ્વમાં લગભગ ૯૦ના સ્કોર સાથે ડેન્માર્કે સર્વોત્તમ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. ત્યાર બાદ ફિનલૅન્ડ સ્વિડન નૉર્વે અને નેધરલૅન્ડનો સમાવેશ થાય છે. આ સમગ્ર અભ્યાસ મુખ્યત્વે equal measures ૨૦૩૦ અને એશિયા પેસિફિક રિસોર્સ-રિસર્ચ સહિતની સંસ્થાઓ દ્વારા પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. નોંધનીય હકીકત એ પણ છે કે છેલ્લા ૧૧ વર્ષથી પ્રસિદ્ધ થતા આ અહેવાલમાં દુનિયાના એક પણ દેશમાં કાયદો જાહેર નીતિ કે અંદાજપત્રીય સમાવેશનમાં મહિલાઓ પુરુષના સપ્રમાણ ક્યારે ય જોવા મળેલ નથી.

વડા પ્રધાન પાડોશી રાષ્ટ્રોના સાથેના સંબંધો બાબતમાં વધુ ચિંતિત જોવા મળે છે. ત્યારે એ ઉલ્લેખનીય છે કે લૈંગિક સમાનતાનો આંક ચીનમાં ૬૪.૭, શ્રીલંકામાં ૬૨.૧ અને ભુતાનમાં ૫૮.૨ નોંધાયો છે. જે સ્કોર ભારતમાં ૫૬.૨૦ નોંધાયો છે, તેની સરખામણીમાં બાંગ્લાદેશ ૪૯.૨ અને પાકિસ્તાન ૪૮.૯નો સ્કોર ધરાવે છે.

અહેવાલમાં નિર્ધારિત ધોરણો મુજબ ભારત સહિતની લગભગ ૨.૮ અબજ બહેનો લૈંગિક સમાનતાના સંદર્ભમાં ખૂબ નબળાની શ્રેણીમાં આવે છે.

ભારતમાં લૈંગિક સમાનતાના સંદર્ભમાં વિવિધ નિર્દેશકોનું ચિત્ર તપાસીએ, તો સૌથી વધુ સારો સ્કોર આરોગ્યમાં ૭૯.૯ નોંધાયો છે. ભૂખમરો તથા કુપોષણમાં ૭૬.૨ અને ઊર્જામાં ૭૧.૮નો સ્કોર નોંધાયેલ છે. જ્યારે વિકાસમાં એકંદર સહભાગીદારીમાં સ્કોર સૌથી ઓછો ફક્ત ૧૮.૨નો જોવા મળ્યો છે. આ સિવાય ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં ૩૮.૩ તથા હવામાન-પરિવર્તનમાં ૪૩.૪નો સ્કોર નોંધાયો છે.

ભારતમાં ૧૮-૨૫ વર્ષની પરણિત કે અપરિણીત મહિલાઓમાં સર્વેક્ષણકૃત મહિલાઓની ૪૭% બહેનો ઘરેલુ હિંસા માટે સંભવતઃ એમની પોતાની જ જાતને જવાબદાર ગણાવે છે. આ સંદર્ભમાં સર્વેક્ષણકૃત ૧૫ વર્ષની દીકરીઓ પૈકી ૬૯% દીકરીઓને મુક્ત રીતે હરવાફરવા માટે એકંદરે સલામતીનો સંતોષ અનુભવ્યો છે.

પ્રશ્ન આંકડા અંગે સંતોષ કે અસંતોષનો નથી. આ પ્રકારનાં સર્વેક્ષણોમાં પણ હજી તળિયા સુધીનું વાસ્તવિક ચિત્ર ઓછું આવે છે. દા.ત. ભારતમાં ૧૭મી લોકસભામાં કુલ ૫૪૨ સભ્યો પૈકી ૭૮ મહિલા સભ્યો છે. તે આંક અગાઉની લોકસભાઓ કરતાં ચોક્કસ વધુ છે, પણ ટકાવારી પ્રમાણ ઘણું ઓછું છે. ભારતના નવા મંત્રીમંડળમાં મહિલાઓનું પ્રમાણ અગાઉના મંત્રીમંડળમાં જે હતું, તેના કરતાં સૌથી ઓછું છે. ૨૫-૪૦ વર્ષના કુલ ૬૪ સંસદસભ્યો છે. પણ તેમાં મહિલા સંસદસભ્યો ૨૦ છે. શ્રમ ભાગીદારીના આંકડાઓ પણ મહિલાઓ પાછળ હોવાનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરે છે. તેથી આ અહેવાલ કરતાં પણ લૈંગિક સમાનતાના સંદર્ભમાં આપણું ચિત્ર થોડું વધારે નબળું હોવાની સંભાવના છે. આપણા દેશમાં મહિલાઓના સ્થાન સંદર્ભે પણ આપણે સગવડિયા કર્મકાંડમાં સંતોષ માનીએ છીએ. વિકાસદરની પ્રાપ્તિમાં આપણા દેશમાં મહિલાઓનો સાધન તરીકે જેટલો ઉપયોગ થાય છે, તેની સરખામણીમાં વિકાસનો લાભ મહિલાઓમાં રૂપાંતરિત ખૂબ ઓછો થાય છે, એટલે કે નારીસમાનતાની મંઝિલ ભારત માટે હજી ઘણી દૂર છે.

અધ્યાપક સહાયક (અર્થશાસ્ત્ર), તોલાણી કૉલેજ ઑફ આટ્‌ર્સ એન્ડ સાયન્સ, આદિપુર, કચ્છ

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, ઑગસ્ટ 2019; વર્ષ – 13; અંક – 141; પૃ. 18-19