બ્રિટન કૂટનીતિના દેખાડામાં ફસાવાને બદલે નક્કર વિકાસ પર ધ્યાન આપશે તો તેને ફાયદો થશે, બાકી બ્રેક્ઝિટ પછીના વ્યાપારી સંબંધોમાં બ્રિટન પાછળ રહી જાય તેવી પૂરી શક્યતાઓ છે. આ કરાર યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ માટે આર્થિક જરૂરિયાત છે અને ભારત માટે વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠાને મજબૂત કરવાનું પગલું છે

ચિરંતના ભટ્ટ

24મી જુલાઇ 2025ના રોજ બ્રિટનના વડા પ્રધાન કીર સ્ટાર્મર અને આપણા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કોમ્પ્રિહેન્સિવ ઇકોનોમિક એન્ડ ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ (CETA) એટલે કે મુક્ત વ્યાપાર કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. 2022માં શરૂ થયેલા મુક્ત વેપાર કરારને લાંબી બેઠકો અને ત્રણ વર્ષની રાહ જોયા પછી આખરી ઓપ અપાયો. ભારત યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ FTA – ફ્રી ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ એ બ્રેક્ઝિટ પછી યુ.કે.નો સૌથી અગત્યનો વ્યાપારી કરાર ગણવામાં આવે છે અને ભારત માટે તે એશિયા બહારનો મોટો પહેલો મુક્ત વ્યાપાર કરાર છે.

અંગ્રેજો ભારત પર 200 વર્ષ રાજ કર્યું, ત્યારથી ભારત અને અંગ્રેજો વચ્ચેના વ્યાપારી સંબંધોનો પાયો નખાયો હતો. જો કે ત્યારે આપણે અંગ્રેજી શોષણનો જ ભોગ બનતા આવ્યા. જો કે સામ્રાજ્યવાદ હેઠળ દમનનો ભોગ બનેલા ભારત અને આજના ભારતની વાસ્તવિકતાઓ વચ્ચે આસમાન જમીનનો ફેર છે. 18મી અને 19મી સદીમાં વૈશ્વિક ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનમાં ભારતનો હિસ્સો લગભગ 25 ટકા જેટલો હતો, જે 1900 સુધીમાં ઘટીને સાવ 2 ટકા જેટલો થઇ ગયો હતો અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિમાં બ્રિટને આગે કૂચ કરી. સામ્રાજ્યાવાદી નીતિઓને પગલે ભારતનું બિનઔદ્યોગિકીકરણ તો થયું જ – ભારત પોતાની તાકાતનો ઉપયોગ પોતાને માટે ન કરી શક્યો બલકે રાજ કરનારા અંગ્રેજોને કારણે અંગ્રેજ ઉત્પાદકોને જ વિશેષાધિકારો મળ્યો, તેમણે આપણી હસ્તકલા અને કાપડના ઉદ્યોગોને દબાવી દીધા. આપણને સ્વતંત્રતા મળી અને આ વ્યાપારી સંબધોની સમીકરણો બદલાયા. અંગ્રેજ યુગની ટેરિફ નીતિઓ હેઠળ ભારત બ્રિટિશ માલ માટે કેપ્ટિવ માર્કેટ બન્યો પણ અહીં કાચબા – સસલાની વાર્તા જેવી સ્થિતિ ઊભી થઇ અને સમયાંતરે વૈશ્વિક અર્થતંત્રની રેસમાં ભારતે યુ.કે.ને પાછળ છોડીને ત્રીજા ક્રમે પહોંચવાની તૈયારીમાં છે. ઐતિહાસિક શક્તિ સંતુલનના ત્રાજવામાં વજનનો ખેલ સાવ પલટાઇ ગયો છે. એક સમયે અંગ્રેજોના સામ્રાજ્યવાદી શાસન હેઠળનો ભારત દેશ આજે એક નિર્ણાયક માર્કેટ બની ચૂક્યો છે અને હવે આ વૈશ્વિક બજારમાં પ્રવેશ મેળવવા માટે એક સમયના દમની અંગ્રેજો – એટલે કે યુ.કે. રસ્તો શોધી રહ્યા છે. ઐતિહાસિક સંજોગોથી સાવ વિપરીત એવી આ સ્થિતિ નવા સમયની શરૂઆતનો સંકેત છે. 

તાજેતરમાં જ થયેલા કરારના પ્રસ્તાવને સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ તો યુ.કે.માં થતી 99 ટકા ભારતીય નિકાસને ડ્યુટી-ફ્રી કરાશે. વર્ષે અંદાજે 23 બિલિયન ડૉલર્સની નિકાસ થાય છે જેમાં કાપડ, વસ્ત્રો, ખેતીને લગતાં ઉત્પાદનો, લેધર, હીરા-ઝવેરાત, એન્જિનિયરીંગ, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ફાર્મમા અને મસાલાનો સમાવેશ થાય છે. યુ.કે.ની નિકાસ જેમાં વ્હીસ્કી, જિન, ઑટો, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, કોસ્મેટિક્સ વગેરે પરની ડ્યુટી ઘટશે. ભારતીય આયાતો પરની જકાત 15 ટકાથી ઘટીને 3 ત્રણ ટકા થઇ જશે. બ્રિટિશ કાર્સ માટે ક્વોટા આધારિત ટેરિફ લાગુ કરાશે. ટૂંકમાં ભારતીય વ્યાપારો માટેનું બજાર બહોળું થશે અને યુ.કે.ના ઉત્પાદકો ભારતના વચગાળાના ગ્રાહકો સુધી સરળતાથી પહોંચી શકશે. આ ઉપરાંત ભારતના કામચલાઉ કામદારોને યુ.કે. નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સમાંથી ત્રણ વર્ષની મુક્તિ અપાશે અને વિઝાની કામગીરી પણ સરળ કરાશે – જો કે યુ.કે.ના વિશ્લેષકોને એ વાતની ચિંતા છે કે આમ કરવાથી બ્રિટિશ કામદારોનાં વેતન અને રોજગારી પર દબાણ વધશે અને નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સ અને પેન્શન ફંડમાં આવકનો ઘટાડો થઇ શકે છે. યુ.કે.ની સરકારનું માનવું છે કે આ નીતિઓને પગલે યુ.કે.ની અર્થવ્યવસ્થામાં ભારતીય ટેલેન્ટને ફાયદો થશે અને નેશનલ ઇન્સ્યોરન્સમાં જે ઘટાડો આવશે તેની ભરપાઇ અન્ય કરવેરા દ્વારા કરી શકાશે. આ કરારને પગલે યુ.કે.ની કંપનીઓને ભારત સરકારના ટેન્ડર્સ અને કોન્ટ્રાક્ટ્સમાં પ્રવેશવાનો માર્ગ મોકળો બનશે. આ ઉપરાંત બન્ને દેશોએ AI, એરોસ્પેસ, ડેરી અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં અંદાજે 6 અબજ પાઉન્ડના નિવેશ પર પણ સંમતિ જાહેર કરી છે. યુ.કે. સરકારનો અંદાજ છે કે 2040 સુધીમાં યુ.કે.ની જી.ડી.પી.માં 4.8 અબજ પાઉન્ડનો વધારો થઇ શકે છે જે વર્ષે 0.13 ટકા જેટલો વધારો છે. 204૦ સુધીમાં ભારત અને યુ.કે. વચ્ચે વર્ષે 25-34 અબજ પાઉન્ડ જેટલો વ્યાપાર થઇ શકે છે. આ કરારને પગલે બન્ને દેશો વચ્ચેના આર્થિક સંબંધો બદલાશે.

ભારતને થનારા ફાયદાની વાત કરીએ તો ખેતી લક્ષી બાબતો અને ઉત્પાદનની નિકાસ કરનારાઓને માટે ઝીરો ડ્યુટીની મોકળાશને પગલે આગામી ત્રણ વર્ષમાં ખેતી લક્ષી નિકાસમાં 20 ટકા વધારો થઇ શકે તેમ છે.  ભારતીય આઇ.ટી., કાનૂની અને પ્રોફેશનલ સર્વિસીઝ યુ.કે.માં પ્રવેશી શકશે અને ત્યાં વસનારા ભારતીયોને પણ આ સેવાઓનો મજબૂત ટેકો મળશે. યુ.કે.ના ઉત્પાદનો ભારતમાં વધુ સ્પર્ધાત્મક ભાવે મળી શકશે, આ ઉત્પાદનોમાં ખાસ કરીને વ્હિસ્કી, કોમ્સેટિક્સ અને લગ્ઝરી ગુડ્ઝનો સમાવેશ થાય છે. બ્રેક્ઝિટ પછી યુ.કે. ઇન્ડો-પેસિફિક વિસ્તારમાં પોતાના વ્યાપારનું વિસ્તરણ કરવા ધારે છે તે આ પરથી સિદ્ધ થાય છે. 

આખી પરિસ્થિતિને રાજકીય દૃષ્ટિકોણથી નાણીએ તો સ્પષ્ટ થાય છે કે ભારતને હવે હળવાશથી લેવામાં નથી આવી રહ્યો. વૈશ્વિક અર્થ વ્યવસ્થામાં ભારત એક ગ્રોથ એન્જિન છે તો બ્રિટનનું પ્રભુત્વ ઘટ્યું છે. FTAને આખરી અંજામ આપતા પણ ત્રણ વર્ષ થયાં, જેને પગલે બ્રિટનની ભૂમિકા સક્રિય ભાગીદારી કરતાં પ્રતિસાદ આપનારી હોય એવી છબી ખડી થાય છે.  યુ.કે.ના વિશ્લેષકોને લાગે છે કે સ્ટાર્મર સરકારે ભારતની વિકાસલક્ષી પ્રાથમિકતાઓને વધુ મહત્ત્વ આપ્યું. યુરોપ સાથે ભારતના વ્યાપારી સંબંધો યુ.કે. સાથેના સંબંધો કરતાં ઘણાં વધારે છે અને માટે જ જો યુ.કે. અને યુરોપ એકબીજા સાથે સંબંધો નહીં સુધારે તો આ વ્યાપારી કૂટનીતિ માત્ર અખાબરી મથાળાં પૂરતી જ રહેશે અને તેનો કોઈ નક્કર લાભ યુ.કે.ને નહીં થાય.

એક સમયે ભારત અને યુ.કે. વચ્ચેના સંબંધો શાસક અને ગુલામના હતા અને આજે એક સાવચેતી ભર્યું જોડાણ બન્યા છે. ભારત મજબૂત ભાગીદાર બની રહ્યો છે અને બ્રિટનને સામે નવા વ્યૂહાત્મક સંબંધો મળે છે. જે બ્રિટને ભારતને એક સમયે દમન કરીને ભારતને બેફામ લૂંટ્યો છે, એ જ બ્રિટન હવે ભારત પાસેથી આર્થિક લાભ મળે અને તેમનું અર્થતંત્ર સચવાય એવા કરારો કરી રહ્યો છે. આ નવું એગ્રીમેન્ટ સાબિત કરે છે કે બ્રિટનની વ્યાપારી સ્પર્ધાત્મકતા ઘટી છે, બ્રિટનનાં પગલાં અનિશ્ચિત છે, અતિશય આત્મવિશ્વાસ નથી અને તે ભૂલ ન કરી બેસે એ રીતે પગલાં ભરે છે. ઑટો, ફાર્મા અને કાર્બન પૉલિસી જેવા ક્ષેત્રોમાં ભવિષ્યને મામલે બ્રિટન પાસે કોઈ નક્કર જવાબ નથી, અહીં બ્રિટને વહેણ સાથે વહેવાર બદલવાનો આવશે. 

બાય ધી વેઃ 

ભારત માટે આ કરાર વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠા અને આર્થિક ગતિનો સંકેત છે અને બ્રિટન માટે આ ઇતિહાસનું ચક્ર ફરવાની સાબિતી છે. 2026ના મધ્યમાં આ FTAનો અમલ થશે ત્યારે ભારત અને બ્રિટનના આર્થિક સંબંધોના આગામી દસકાને તે આકાર આપશે. બ્રિટન કૂટનીતિના દેખાડામાં ફસાવાને બદલે નક્કર વિકાસ પર ધ્યાન આપશે તો તેને ફાયદો થશે, બાકી બ્રેક્ઝિટ પછીના વ્યાપારી સંબંધોમાં બ્રિટન પાછળ રહી જાય તેવી પૂરી શક્યતાઓ છે. આ કરાર યુ.કે. માટે આર્થિક જરૂરિયાત છે અને ભારત માટે વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠાને મજબૂત કરવાનું પગલું છે. ભારત સહિતના દેશો સામે ટ્રમ્પે છેડેલા ટેરિફ વૉરનો આ એક જવાબ છે એ ખરું પણ આપણે માટે મજાની વાત એ છે કે આ કરારમાં આપણો હાથ ઉપર છે અને આપણા થકી બ્રિટનની આર્થિક વ્યવસ્થાને વેગ મળે તેમ છે. અંગ્રેજો જે ચા મૂકીને ગયા હતા, એ ચા સાથે આપણા વડા પ્રધાનને શું સંબંધ છે તે આપણને ખબર છે. છેલ્લા અપડેટ અનુસાર વડા પ્રધાન કીર સ્ટાર્મર અને આપણા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ યુ.કે.માં ચાના પ્યાલે ચીયર્સ કર્યું છે. આ એક એવું પરિવર્તન છે જેની કલ્પના બ્રિટને ક્યારે ય નહીં કરી હોય, એક સમયે જ્યાં સૂર્ય ક્યારે ય આથમતો નથી એવા દાવા કરતા હતા એ બ્રિટનને હવે સમજાઇ ગયું હશે કે સૂર્ય તો પૂર્વમાં જ ઊગે છે, પશ્ચિમમાં આથમે છે. આજે એક સમયે બ્રિટન જેવું શોષણ કરતો હતો તે પૂર્વના દેશ સાથેના કરારથી પોતાના અર્થતંત્રને પ્રકાશમાન રાખવા પ્રયત્નશીલ છે. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 27 જુલાઈ 2025

ભારત સ્પષ્ટતા અપનાવી રહ્યો છે – આપણે વ્યવહારિતા, સાર્વભૌમત્વ અને સ્વાવલંબનને મહત્ત્વ આપીએ છીએ. આપણે રાજદ્વારી વાટાઘાટો અને સુધારા માટે તૈયાર છીએ પણ સમાધાન કરીને નહીં

ચિરંતના ભટ્ટ

યુરોપે હંમેશાં એમ દેખાડ્યું છે કે ભૌગોલિક રાજનીતિની વાત આવે, ત્યારે પોતે સંતુલન જાળવ્યું છે અને નૈતિકતાને મામલે આ આખી ચોપાટમાં પોતે અગ્રેસર છે, ધ્વજ વાહક છે. જો કે યુરોપનો દંભ હવે ઉઘાડો પડી રહ્યો છે. યુરોપના નેતાઓ ભારત, ચીન અને બ્રાઝીલને દમદાટી આપી રહ્યા છે. તેઓ ચાહે છે કે આ દેશોએ રશિયા સાથે વ્યાપાર બંધ કરી દેવો જોઇએ. તેમની ધમકીનો સૂર કંઇક આવો છે, “રશિયા સાથે વેપાર બંધ કરો – નહીંતર અમારા તરફથી પ્રતિબંધોનો સામનો કરો.” NATOના મહાસચિવ માર્ક રટે આ ધમકીનો પડઘો પાડ્યો અને ઉમેર્યું કે જે પણ રાષ્ટ્ર મોસ્કો સાથે તેના આર્થિક સંબંધોને ગાઢ બનાવશે તેની પર સેકન્ડરી પેનલ્ટીઝ – સેકન્ડરી સેન્કશન્સ એટલે કે ગૌણ દંડ લાગી શકે છે. યુરોપના આ નૈતિક તણાવનો બીજો ચહેરો એ છે કે યુરોપીય ખંડ હજી પણ રશિયન શાસકો સાથે આર્થિક રીતે નજીકથી જોડાયેલો છે. પોતે સંબંધ બગાડવા નથી પણ અન્ય રાષ્ટ્રોને અલગ પાડવાની વાત કરે છે.

આપણે ક્રુડ ઓઇલના વેપારની જ વાત કરીએ તો યુરોપ આમ તો અશ્મિગત ઈંધણ વગરના ભવિષ્યની વાતો જોરશોરથી કરે છે પણ રશિયન ઊર્જાની આયાત પરોક્ષ રીતે ચાલુ રાખે છે. એક અહેવાલ પ્રમાણે ભારત દ્વારા આયાત કરાયેલા રશિયન ક્રુડ ઓઇલનું નિસ્યંદન કે શુદ્ધિકરણ જામનગરમાં કે મુંબઈમાં થાય છે અને બાદમાં ડીઝલ અને જેટ ઈંધણ તરીકે તેની અમેરિકામાં નિકાસ કરાય છે. નેધરેલેન્ડ્ઝ તેના પુનઃનિકાસ કેન્દ્ર તરીકે કામ કરે છે જે જર્મની, ફ્રાન્સ અને બેલ્જિયમ જેવા દેશોમાં તેનો પુરવઠો પહોંચાડે છે. યુરોપના નેતાઓ જેને નૈતિક દબાણનું નામ આપીને અન્ય દેશોને ઠોંસો મારે છે તે ખરેખર તો તેમની પોતાની જરૂરિયાતોને પૂરી કરવા માટેની આર્થિક પાઇપલાઇન જ છે. 

વાત માત્ર ક્રુડ ઓઇલની નથી પણ શેડો ફ્લીટ એટલે કે જૂના ટેંકરોનું એવું વૈશ્વિક નેટવર્ક જે ઓછા નિયમન વાળા ટૅગ હેઠળ રશિયન ક્રૂડ ઓઇલને એશિયા અને આફ્રિકામાં પહોંચાડે છે. અહીં પશ્ચિમી દેશોની દેખરેખ ઓછી છે. યુરોપે જ્યારે મૂલ્ય મર્યાદાની વાત કરી એટલે કે પ્રાઇસ કૅપની વાત કરી ત્યારે તેમનો હેતુ તો બહુ સારો હતો પણ તેનાથી થયું શું? મૂલ્ય મર્યાદાને પગલે રશિયાએ પોતાના મોટા ભાગના ક્રુડ ઓઈલનો પુરવઠો ભારત, ચીન, તુર્કી સહિતના એવા દેશો તરફ મોકલવાનો શરૂ કર્યો જે દેશો ચૂકવણી કરવા તૈયાર હતા અને મંજૂરીના તર્કને લઇને બહુ માથાકૂટ નહોતા કરતા. 

યુરોપના વિચાર અને વહેવારમાં સમાનતા નથી. તેની નૈતિક વાણી અને તેનો વહેવાર આ માળખાકીય વાસ્તવિકતાને અવગણે છે. યુરોપ માટે આપણી કેન્દ્ર સરકાર સામે આંગળી ચિંધી તેમનો વાંક જોવો સહેલો છે પણ બ્રસેલ્સના સ્વાર્થી વહેવાર સામે તેઓ આંખ આડા કાન કરે છે. યુરોપના નેતાઓ ભૂલી જાય છે કે રિફાઇન થયેલા ઉત્પાદનોનો લાભ તેઓ પોતે પણ લઇ રહ્યા છે. આમાં નૈતિકતા નહીં પણ રાજકીય આડોડાઇની વાત છે. NATOના નેતાઓ ભારત જેવા લોકશાહી દેશને ઉપદેશ આપે છે ત્યારે ભૂલી જાય છે કે તેમનો દંભી અભિગમ તેમની જ વિશ્વસનીયતા ખોરવી નાખનારો સાબિત થશે.

આ વ્યાપારી અભિગમની વાત છે પણ NATO આંતરિક રીતે તૂટી રહ્યું છે અને યુરોપમાં રાજકીય ભૂમિકા બદલાઇ રહી છે. જૂન 2025ના સમિટમાં સાથી દેશોને 2035 સુધીમાં સંરક્ષણ બજેટ 2 ટકા જી.ડી.પી.થી વધારીને સામૂહિક 5 ટકા કરવાની વિનંતી કરાઇ. રાજકીય વાસ્તવિકતા સાવ અલગ અને આકરી છે – સ્પેને તો 3.5 ટકા જેટલો સામાન્ય વધારો કરવાની પણ ના ફરમાવી દીધી અને માત્ર 2 ટકાથી વધારે કરી શકશે તેવો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. પૂર્વ યુરોપમાં ખાસ કરીને પોલેન્ડ અને બાલ્ટિક રાષ્ટ્રોને તાત્કાલિક પગલાં લેવાય તેમાં રસ છે. પશ્ચિમી યુરોપના દેશો સામાજિક ખર્ચમાં કટોકટી કરવાનો ઇનકાર કરે છે, ફ્રાન્સ અને બ્રિટનને ડર છે કે તેમના વેલફેર – કલ્યાણ માટેની સુવિધાઓ ઘટી જશે. પૂર્વ યુરોપને રશિયા ફરી બળૂકો થઇને બેઠો થશે તો શું?ની ચિંતા છે એટલે NATO પાસેથી આકરી કાર્યવાહીની માગ કરે છે. પશ્ચિમ યુરોપને રશિયાથી ઓછું જોખમ અનુભવાય છે એટલે તે મોસ્કો સાથેના આર્થિક સંબંધોના ટૂંકા ગાળાના લાભને જુએ છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમ યુરોપના દેશોની દૃષ્ટિ ખંડીત છે, એક દિશામાં નથી તે અહીં સાબિત થઇ જાય છે. આ બધા ખેલમાં અમેરિકાના પ્રમુખ ટ્રમ્પનું ટ્રમ્પેટ પણ ચાલુ છે. તેમણે NATOના સભ્યોને ચેતવણી આપી છે કે જો તેઓ રક્ષા ખર્ચની ચૂકવમી નહીં કરે તો અમેરિકા પણ રક્ષણ નહીં આપે. ટ્રમ્પના આ વિધાને યુરોપમાં ડરનો માહોલ ખડો કર્યો છે. 

આપણે એક રાષ્ટ્ર તરીકે વિરોધાભાસી સ્થિતિમાં છીએઃ NATO રશિયન આક્રમકતા વિશે નૈતિક દલીલો તો કરે છે પણ NATOની પોતાની જ વિશ્વસનીયતા ડગુમગુ થઇ રહી છે. યુરોપ ઇચ્છે છે કે ભારત કોઈ એક પક્ષ લે – પણ યુરોપના વિવિધ દેશોમાં બજેટ, વ્યૂહરચના અને અમેરિકા પ્રત્યેની નિષ્ઠા જેવા મુદ્દાઓ પર ઝગડા વધી રહ્યા છે. કાગળ પર જે બાબતો મજબૂત લાગે છે તે અંગે થતું રાજકીય ઘર્ષણ એ વાતનો પુરાવો છે કે યુરોપીય દેશોમાં સંપ નથી અને તેઓ અસંગતતાના જોખમનો સામનો કરી રહ્યા છે. 

17 જુલાઈના રોજ ભારતે NATOના “ડબલ સ્ટાન્ડર્ડ્સ”ને સાવ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ફગાવી દીધા. નૈતિક દબાણનો જવાબ આપતા ભારતે જણાવ્યું કે રાષ્ટ્રીય ઊર્જાની જરૂરિયાતને પહોંચી વળવી એ તેનો હક છે. પેટ્રોલિયમ મંત્રી હરદીપ પુરીએ પણ જણાવ્યું કે જો રશિયન આયાતમાં અવરોધ આવે, અને જરૂર પડે તો ભારત અન્ય સપ્લાયર્સ તરફ વળી શકે છે – પણ પોતાની ઊર્જા વ્યૂહરચના ભારત પોતે જ નક્ક કરશે. ટૂંકમાં ભારત હવે યુરોપીય દંભ સામે શાંત મગજથી, પણ દૃઢતાથી જવાબ આપી રહ્યો છે – “અમે જે જરૂરી લાગે તે કરીશું.” ભારતની કૂટનીતિ એ છે કે એક રાષ્ટ્ર તરીકે તે સંવાદ માટે તૈયાર છે પણ તે કોઈ પણ પ્રકારના દબાણને નકારે છે. 

જો યુરોપે નૈતિકતાને મામલે કૉલર ઊંચા રાખવા હશે તો પહેલાં પોતાના વિચાર-વહેવારના વિરોધાભાસ દૂર કરવા પડશે. યુરોપે શેડો ફ્લીટ બંધ કરવી પડશે. EU અને G7ને પુનઃનિકાસના છીંડા પૂરવા પડશે. ફ્રન્ટ કંપની ટેંકર્સ પર પ્રતિબંધો લાદીને રશિયન ક્રુડનું શુદ્ધિકરણ બંધ કરવું પડશે. સ્વચ્છ ઊર્જાની વાત નહીં પણ રોકાણ અને અમલીકરણ પણ થાય તે જરૂરી છે. યુરોપે બે ય લાડવા ખાવાની દાનત બદલવી પડશે. NATOની દિશા સ્પષ્ટ થાય તે જરૂરી છે. સંરક્ષણના મહત્ત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યોને જો રાજકીય સર્વસંમતિ ન મળતી હોય તે સાવ ઠાલાં છે. NATOના સભ્ય દેશોએ જોખમની દૃષ્ટિએ પણ સંપ રાખવો જોઇએ, અમેરિકાના દબાણમાં આવી જઇને અસંદિગ્ધ સંકેતો આપવાનું ટાળવું જોઇએ. યુરોપે ભારત અને બ્રાઝિલ જેવા દેશોના સમીકરણોને સમજવા પડશે. ઊર્જા સુરક્ષા, આર્થિક વિકાસ અને વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતા વૈકલ્પિક ન હોય. ભારત કે બ્રાઝિલની નિંદા કરવામાં યુરોપનું નેતૃત્વ નથી ઝળકતું બલકે નવા પ્રકારનો સામ્રાજ્યવાદી અભિગમ સપાટી પર આવે છે જેને ઉદારતાનું મહોરું પહેરાવેલું છે. 

રશિયા પ્રત્યેનો યુરોપનો અભગિમ અસ્થિર બની રહ્યો છે – બોલવામાં શૂરા યુરોપનું તેજ જ્યારે પગલાં લેવાનો વારો આવે ત્યારે ઝાંખું પડી જાય છે. બ્રસેલ્સનો ભંડાર રશિયન ઊર્જા ભરશે અને બીજાઓને ઉપદેશ આપશે તો વૈશ્વિક નેતૃત્વની યુરોપની નિશ્વસનિયતા ફસકી જવાની એ ચોક્કસ. 

NATO મહત્ત્વાકાંક્ષા અને વિરોધી વિચારધારાનો ચક્રવ્યૂહમાં ફસાયું છે. NATOના સભ્ય દેશોમાં સંપ નહીં હોય તો ભારતને તેની કોઈપણ ધમકીઓ ખોખલી જ લાગશે. આ સંજોગોથી સાવ વિપરીત રીતે ભારત સ્પષ્ટતા અપનાવી રહ્યો છે – આપણે વ્યવહારિતા, સાર્વભૌમત્વ અને સ્વાવલંબનને મહત્ત્વ આપીએ છીએ. આપણે રાજદ્વારી વાટાઘાટો અને સુધારા માટે તૈયાર છીએ પણ સમાધાન કરીને નહીં. ટૂંકમાં જ્યાં સુધી યુરોપ પોતાના ઊર્જા વ્યાપાર, સંરક્ષણના અભિગમ અને નૈતિક જવાબદારી પર નિયંત્રણ નહીં લાવે ત્યાં સુધી તેની ધમકીઓ નિર્લજ્જ સદ્ભાવનાના દેખાડામાં ખપશે અને તેને નકારી દેવાશે. 

બાય ધી વેઃ  

યુરોપનું મોરલ પોલીસીંગ ઠાલું લાગી રહ્યું છે કારણ કે તેના બેવડાં ધોરણો છતાં થઇ રહ્યાં છે. યુરોપની હાલત એ દારુડિયા જેવી છે જે પોતાની લત નથી છોડતો અને પાડોશીને ભાંડ છે; ટૂંકમાં ડાહી સાસરે જાય નહીં અને ગાંડીને શીખામણ આપે. આખા વિશ્વમાં ખેલાઈ રહેલા રાજકીય કાવદાવાને ગુકેશ પણ હરાવી ન શકે એટલો પેચીદો માહોલ બની રહ્યો છે. વડા પ્રધાન માટે આ સહેલું નથી કારણ કે દોસ્તીના દાવા કરનારા અમેરિકાની વાતો, યુરોપનું નૈતિકતાનું નગારું અને ગ્લોબલ સાઉથમાં શક્તિપ્રદર્શન આ બધા વચ્ચે આપણે તો એક રાષ્ટ્ર તરીકે નક્કરતા અને મક્કમતા દેખાડવાની છે. ભૌગોલિક રાજકારણ એવું મેદાન બની રહ્યું છે જ્યાં જાણે સુરંગો બિછાવી હોય એટલે સાવચેતી અને ગણતરીપૂર્વકનાં પગલાં માત્ર જ એક રાષ્ટ્ર તરીકેની આપણી ગરિમા જાળવવામાં મદદરૂપ થઇ શકે છે. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 20 જુલાઈ 2025

ગ્લોબલ સાઉથમાં ભારતની ભૂમિકા વિસ્તરે તો તે ચીનની આગેકૂચને પડકારનારી સાબિત થાય. આ તરફી ચીન બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશ્યેટિવ દ્વારા કરજ આધારિત ડિપ્લોમસી પર ભાર મૂકે છે. ભારત સસ્ટેનેબલ પાર્ટનરશીપ, ડિજિટલ કનેક્ટિવિટી અને કેપેસિટી બિલ્ડીંગ પર ભાર મૂકે છે.

ચિરંતના ભટ્ટ

પ્રધાન મંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ હમણાં જ પાંચ દેશોનો પ્રવાસ પૂરો કર્યો છે—ઘાનાથી ગયાના સુધી, ત્રિનિદાદ અને ટોબેગો, આર્જેન્ટીના, નામિબિયા અને છેલ્લે રિયોમાં બ્રિક્સ સમિટમાં તેમણે હાજરી આપી—જેમાં ભારતે ગ્લોબલ સાઉથ (વિકાસશીલ દેશો) સાથેના સંપર્કને સફળતાપૂર્વક વિસ્તાર્યો છે. આ પ્રવાસ એક કૂટનીતિક પગલું છે, જે ભારતને ઉભરતી શક્તિ તરીકે નહીં, પરંતુ વિકાસશીલ વિશ્વના અગ્રણી સ્વર તરીકે સ્થાપિત કરવાની દિશામાં છે. પરંતુ શું આ વ્યૂહરચનામાં કશું નક્કર છે ખરું, તેનો કંઇ સાર નીકળશે કે પછી તે માત્ર પ્રતીકાત્મક છે? આ પ્રવાસ પાછળની તકો, પડકારો અને વ્યૂહાત્મક ગણતરીને સમજીએ.

સૌથી પહેલાં તો આ પ્રવાસથી દક્ષિણી દેશો વચ્ચે સહયોગ મજબૂત બને તે વડા પ્રધાનનો અગ્રિમતા ભર્યો ઉદ્દેશ છે. 2 જુલાઈથી 9 જુલાઈ દરમિયાન મોદીએ જે દેશોની મુલાકાત લીધી તેમાં એક સ્પષ્ટ અને સુઆયોજિત વિચારનું બીજ છે કે ભારત એવા દેશો સાથે છે જે વિકાશીલ હોવા છતાં પણ ઉપેક્ષિત છે – ખાસ કરીને વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં – ભારત પોતે આ દેશો સાથે એક સમાન ભાગીદારી દર્શાવવવા માગે છે. ભારત પોતે એક મજબૂત દેશ છે અને અન્ય વિકાસશીલ દેશો પાછળ ન રહી જાય એ માટે તેમની સાથે હાથ મેળવી તેમના અર્થતંત્રને પણ ગતિ આપવા ધારે છે, તેવું આ પ્રવાસ દરમિયાનના ઘણાં નિર્ણયો પરથી સ્પષ્ટ થયું. ઘાનામાં, ભારતે વેપારને ૩ અબજ ડોલરથી વધારીને ૬ અબજ ડોલર કરવાનું વચન આપ્યું, સંરક્ષણ, ડિજિટલ આરોગ્ય, આયુર્વેદ અને ધોરણો જેવા ક્ષેત્રોમાં એમ.ઓ.યુ. પર હસ્તાક્ષર કર્યા, અને વડા પ્રધાન મોદીને ઘાનાના સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા. નામિબિયામાં, હાઇડ્રોકાર્બન, ક્રિટિકલ મિનરલ્સ, ડિજિટલ હેલ્થ અને સંરક્ષણ જેવા મુદ્દાઓ પર ચર્ચા થઈ, જે ઊંડાં આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક જોડાણ માટે અનિવાર્ય આધાર બને તેવી બાબતો છે. આ તમામ વિકાસને લગતી બાબતો દક્ષિણના દેશોના સાથે આવવાના અભગિમનું સ્પષ્ટ ચિત્ર ખડું કરે છે – અહીં લેવડ-દેવડ સમાન સ્તરે થઇ રહી છે. ટૂંકમાં બન્ને દેશોની રેખાઓ સાથે લાંબી કરવાની હેતુ સાફ છે, બીજા દેશને ઓછો કે ઊણો દર્શાવીને સહયોગ આપવાનું વલણ નથી વર્તાતું. 

રિયોમાં યોજાયેલી બ્રિક્સ સમિટમાં પ્રધાન મંત્રીએ ભારતની ભૂમિકાને મજબૂત બનાવી અને ભારત સક્રિય રહેશે તો સાઉથ બ્લોકમાં તેનું નેતૃત્વ મજબૂત બનશે. સંસ્થાગત સુધારણાઓને મામલે ભારત પર આધાર રાખવાની વિશ્વસનીયતા બ્રિક્સે વધારવી જોઇએ તેમ કહી તેમણે મલ્ટિપોલરાઇઝ્ડ એટલે કે બહુધ્રુવીય વિશ્વના દૃષ્ટિકોણને અપનાવવા અને અમલમાં મુકવા પર ભાર મૂક્યો. બ્રાઝીલનો બ્રિક્સ મલ્ટીલેટરલ ગેરંટી ફંડનો પ્રસ્તાવ અન્ય સભ્ય દેશોમાં નિવેશના જોખમ ઘટાડીને આર્થિક વિકાસને વેગ આપશે અને આ અને આવા પરિવર્તનોમાં ભારતનું વલણ તેના નેતૃત્વને વધુ મજબૂત બનાવશે. આપણે એક રાષ્ટ્ર તરીકે વસુધૈવ કુટુંબકમના વિચારને અનુસરીએ છીએ એ બાબત અહીં વધુ ઘાટી થશે. 

ભારત ક્લાઇમેટ જસ્ટિસ એટલે કે પર્યાવરણીય ન્યાયની બાબત પર ભાર મૂકી રહ્યો છે જેમાં ધનિક રાષ્ટ્રોને તેમનાથી ગરીબ દેશોનો પર્યાવરણીય બાબતોમાં સંઘર્ષ ઓછો થાય તે માટે આર્થિક મદદ કરવાની વાત કરાઇ છે. નરેન્દ્ર મોદીને સંદેશો સ્પષ્ટ છે કે પર્યાવરણ – આબોહવા અને વ્યાપારમા ધનિક દેશોએ સમાન ધિરાણ કરવું જોઇએ, પુરવઠાની જે કડી હોય તેમાં વૈવિધ્ય લાવવનુ જોઇએ અને નાણાકીય નવીનતા પણ લાવવી જોઇએ જેમ કે બ્રિક્સ ગેરંટી ફંડ – આ અભિગમ એ વાતનો પુરાવો છે કે ગ્લોબલ સાઉથના હિતોને ધ્યાનમાં રાખીને સંસ્થાકીય સ્તરે નવી પહેલને ભારતનું પૂરું સમર્થન છે. 2025માં રિયોના સમિટનું વિસ્તરણ ઇજિપ્ત, ઇથોપિયા, ઇરાન, યુ.એ.ઇ. સહિત અન્ય નવ રાષ્ટ્રો સુધી થયું છે પરંતુ છ અગ્રણી દેશો એ આ સમિટમાં હાજરી ન આપી – તેમાં ચીનના શી ઝિનપિંગની ગેરહાજરી તો વર્તાઇ જ પણ યુક્રેન અને ગાઝા જેવા રાષ્ટ્રો જે પોતે હાલમાં સંઘર્ષમાંથી પસાર થઇ રહ્યા છે તે મામલે ગ્લોબલ સાઉથના બધા રાષ્ટ્રો એક વિચારધારા નથી ધરાવતા તે બ્રિક્સની વિવિધતાની નાજુક પરિસ્થિતિ દર્શાવે છે. નરેન્દ્ર મોદીનું નેતૃત્વ વિચારના આયામ અને વિરોધાભાસી પ્રાથમિકતાઓને કારણે પાંખું પડે તેવું જોખમ આવા સંજોગોમાં સ્વાભાવિક રીતે ખડું થાય. ગ્લોબલ સાઉથમાં ભારતની ભૂમિકા વિસ્તરે તો તે ચીનની આગેકૂચને પડકારનારી સાબિત થાય. આ તરફી ચીન બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશ્યેટિવ દ્વારા ડેટ એટલે કે કરજ આધારિત ડિપ્લોમસી પર ભાર મૂકે છે. ભારત સસ્ટેનેબલ પાર્ટનરશી, ડિજિટલ કનેક્ટિવિટી અને કેપેસિટી બિલ્ડીંગ પર ભાર મુકે છે. ચીન અન્ય દેશોને પરાવલંબી બનાવવા માગે છે જ્યારે ભારત તેમનો હાથ ઝાલી તેમને બેઠા કરવા માગે છે, તેમનામાં બળ પુરવા માગે છે. આફ્રિકામાં, જ્યારે ચીન 2000 થી $160 અબડનું નિવેશ કર્યું છે, ત્યારે ભારતનો અભિગમ સોફ્ટ લોન, ટ્રેનિંગ પ્રોગ્રામ્સ અને આરોગ્ય સેવાઓ જેવા “લો-કોસ્ટ, હાઇ-ઇમ્પેક્ટ” મોડલ પર આધારિત છે. કેરિબિયનમાં, ભારતે ગયાના અને ત્રિનિદાદ સાથે ડિજિટલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને રિન્યુએબલ એનર્જી કરારો પર હસ્તાક્ષર કર્યા, જ્યારે ચીનનું પ્રભુત્વ પોર્ટ્સ અને માઇનિંગ પર છે. પરિણામે ભારતની “ડેવલપમેન્ટ વિથ ડિગ્નિટી”ની ફિલસૂફી ગ્લોબલ સાઉથમાં વધુ આકર્ષક વિકલ્પ તરીકે ઉભરી રહી છે.

યુ.એસ.એ.ના પ્રેસિડન્ટ ટ્રમ્પ બ્રિક્સ સાથે જોડાયેલા રાષ્ટ્રોને દંડાત્મક ટેરિફની ધમકીઓ આપતા રહ્યા છે, જે આખા બ્લોકમાં ભારતની ગતિ અને પ્રગતિ માટે અવરોધ સાબિત થાય તેવી શક્યતા છે. ભારત પશ્ચિમ સાથે વેપારમાં વધારો કરવા ઇચ્છે ત્યારે આવી ખુન્નસભરી કાર્યવાહી  થાય તો ન ગમે એવા નીતિગત સમાયોજનો કરવાની નોબત આવી શકે છે. આફ્રિકા ને લેટિન અમિરકામાં ભારતની હાજરી વધી રહી છે પણ સામે ચીન પણ પોતાનો પ્રસાર કરી રહ્યો છે. તાન્ઝાનિયા સાથે ભારતે નૌકા દળનાં તોતિંગ ડ્રિલ્સ કર્યા છે જેમાં આઠ આફ્રિકી દેશો પણ છે – એક રીતે તે ચીનના દરિયાઇ પ્રસારની સીધો જવાબ છે. આખી બાબતમાં ભારતનો વ્યૂહાત્કમ દૃષ્ટિકોણ મજબૂત અને ગહેરો હોવા છતાં આફ્રિકા સાથે ભારતનો વેપાર 83 અબજ ડોલરનો છે, જે ચીનની પકડની વિસ્તારના અડધાથી પણ ઓછો છે. દ્વિપક્ષીય મુલાકાતો એ ક્ષણને ગતિ તો આપી દે છે પણ ત્યારે લેવાયેલા નિર્ણયો લાંબા ટકે એ માટે પહોંચ, ઝડપ અને ટાઇમલાઇન પણ જરૂરી છે. 

ભારત માટે સ્વાભાવિક રીતે જ આ પ્રવાસનું જિઓ-પૉલિટીકલ એટલે કે ભૌગોલિક રાજકીય મહત્ત્વ છે. ભારત પોતાનું સ્થાન સાવચેતીથી બનાવી રહ્યું છે –  G7, G20 અને WTO સાથેના સંબંધો આપણે જાળવ્યા છે. મોદીએ બેવડાં ધોરણોની ટીકા કરી સાબિત કર્યું કે ભારત પશ્ચિમ નિયંત્રિત મંચને આંતરિક રીતે પ્રભાવિત કરવા માગે છે.  G20 પ્રમુખપદે ભારત-મધ્યપૂર્વ-યુરોપ કોરિડોર(IMEC)ની સફળતા ચીન-નિયંત્રિત સપ્લાય નેટવર્ક્સને વિકલ્પ આપવાની ભારતની મહત્ત્વાકાંક્ષા દર્શાવે છે. આફ્રિકન નૌકાદળની ડ્રિલ્સથી માંડીને મિનરલ સિક્યોરીટી માટે થયેલા સંવાદ ભારતની આર્થિક કૂટનીતિમાં રહેલા લશ્કરી દૃષ્ટિકોણની ઝલક પણ આપે છે. આ બહુપરિમાણીય અભિગમ એ સૂચવે છે કે ભારત સાઉથ-સાઉથ કૂટનીતિને ઉપરછલ્લી કે પ્રતીકાત્મક રીતે નહીં પણ એક સંકલિત ભૌગોલિક વ્યૂહરચના તરીકે જુએ છે. જલવાયુ ન્યાય (BRICS હેઠળ) અને ડિજિટલ સહયોગ (UPI/ડિજિટલ હેલ્થ) દ્વારા ટકાઉ વિકાસમાં નેતૃત્વ ભજવતા ભારતને આ વ્યૂહરચનાને સાંગોપાંગ પાર પાડવા માટે વેપાર કરારો, સંસ્થાગત સુધારા (WTO/UNSC) તો જોઇશે જ પણ સાથે ભારતમાં આંતરિક સ્તરે પણ ખર્ચ અને રાજકીય મૂડીને ન્યાયી ઠેરવવાના પ્રયાસ પણ કરવા પડશે. 

બાય ધી વેઃ 

વિષ્લેશકો એવી ચેતવણી પણ આપી રહ્યા છે કે આ પ્રવાસમાં જે મજબૂતાઇ કે પ્રભાવ દેખાય છે ત્યારે તે પરિણામોમાં નહીં દેખાય તો ભારે પડશે. વડા પ્રધાને જે રીતે આ રાજકીય પ્રવાસમાં શક્તિ પ્રદર્શન કર્યું છે તેના વાસ્તિવક પરિણામો જ ખરી કસોટી સાબિત થશે. ખરો લિટમસ ટેસ્ટ હશે સંસ્થાકીય મજબૂતાઇ એટલે કે વ્યાપારને લગતા કરાર, સંશોધનમાં સહયોગ અને જાહેર-ખાનગી ભાગીદારી – યોજનાઓ અને ટાસ્ક ફોર્સ આ પ્રવાસમાં વર્તાયેલા પ્રવાહને ટકાવી રાખે એ માટે અનિવાર્ય પગલાં છે. ભારતની લોકશાહી, આર્થિક વૃદ્ધિ, પ્રવાસને કારણે બનતાં નેટવર્ક્, અને તકનીકી કુશળતાઓ આ જોખમો ઘટાડશે પણ અમલીકરણનું નક્કર માળખું નહીં હોય તો ભારતના ગ્લોબલ સાઉથના પ્રયાસ અને પ્રવાસ બન્ને માત્ર ડિપ્લોમેટિક શો બનીને રહી જશે. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 13 જુલાઈ 2025