પરિવર્તન અને વિક્ષેપ ઝડપી હોય ત્યારે વિશ્વને સહિષ્ણુ, સમભાવી, વૈચારિક, સત્તા નહીં પણ વહીવટની અનિવાર્યતાને સમજી શકે એવા નેતા જ કામ લાગી શકે

૨૦૨૦નું વર્ષ શરૂ થાય અને આપણે એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામને યાદ ન કરીએ એ શક્ય નથી કારણ કે એ દીર્ઘદ્રષ્ટા મિસાઇલ મેન મારફતે આપણને ‘વિઝન ૨૦૨૦’નો વિચાર મળ્યો હતો. ડૉ. કલામે શિક્ષણ અને ઇન્ફર્મેશન ટેક્નોલૉજી, આ બંન્ને પાસાં પર સૌથી વધારે ભાર મૂક્યો હતો. તેમના મતે કોઇ પણ રાષ્ટ્રનાં વિકાસ અને સમૃદ્ધિ માટે શિક્ષણ સૌથી અગત્યની બાબત છે. આઇ.ટી. ક્ષેત્રે આપણો વિકાસ સારી પેઠે થયો છે તો ટેક્નોલૉજીનો ઉપયોગ શિક્ષણ માટે થતો હોવાની શક્યતાઓ વાસ્તવિકતા બની ચૂકી છે. છતાં પણ કલામનાં ૨૦૨૦નાં વિઝનને સાકાર કરવા માટે આપણો વિકાસ દર એક દાયકા સુધી દસ ટકા હોવો જોઇએ. આ વિકાસ દરની તેજી પાછળ કૃષિ, ઉત્પાદન, ઉદ્યોગ અને ઊર્જાનાં ક્ષેત્રનું સૌથી મોટું યોગદાન હોવું જોઇએ. હજી સુધી આપણા દેશે આ નિહાળ્યું નથી. આપણી નીતિઓ કરવેરા લક્ષી છે, સર્વાંગી, માળખાકીય વિકાસને ધ્યાનમાં રાખીને નથી ઘડાયેલી. સરકારે જી.ડી.પી.નાં ત્રણ ટકા જેટલો હિસ્સો વિકાસ અને સંશોધન પાછળ આપવો પડે જે અત્યારે તો અંદાજે .૭૦ ટકા જેટલો જ છે. કલામે જે ભારતની ધારણા કરી હતી તેનાથી આપણા વિકાસની વાસ્તવિકતા સાવ જુદી છે. નક્કર વિકાસની વાત મૂકીને જો આપણે વૈચારિક અને રાજકીય દ્રષ્ટિએ જોઇએ તો આપણો દેશ અત્યારે અચાનક જ પરિવર્તનની ચક્કીમાં પિસાઇ રહ્યો હોય તેવી લાગણી થાય. બેફામ થઇ રહેલાં પરિવર્તનો, ધારણાથી વિશાળ વિરોધો, લોકોનાં માનસમાં નેતૃત્વને લઇને કાં તો નકરો અહંકાર અથવા તો અસંતોષ વગેરે આપણા દેશની અત્યારની વાસ્તવિકતાઓ છે. જ્યાં હકારાત્મક ફેરફારો થવા જોઇએ એ ચોક્કસ થઇ રહ્યાં છે પણ અરાજકતાનો ઘોંઘાટ બધું દાબી દે છે. જો કે આ માત્ર આપણા દેશની જ સ્થિતિ છે એમ નથી. આખી દુનિયામાં વિરોધ, આમ જનતાનો અવાજ અને સત્તાધીશો સામેનાં રોષનું બૅરોમિટર ઉપર જ જઈ રહ્યું છે.

વૈશ્વિક સંજોગોની વાત કરીએ તો બ્રિટનની બ્રેક્ઝીટ માટેની ઇચ્છા પરથી હંગામી ધોરણે અસ્પષ્ટતા ઘટી શકે તેમ છે. બોરીસ જ્હોન્સનને જે રીતે બ્રેક્ઝીટની ડીલની પુનઃરચના કરી છે તેને હાઉસ ઑફ કોમન્સનો ટેકો મળ્યો છે. આ મહિનાની ૩૧મી તારીખે ઔપચારિક રીતે બ્રેક્ઝીટ થઇ જશે તેવી વકી છે છતાં ય એમ માની લેવાની જરૂર નથી કે બ્રેક્ઝીટનો મુદ્દો અહીં અટકી જશે કારણ કે બ્રેક્ઝીટ થયા પછી બ્રિટન અને યુરોપિયન યુનિયન વચ્ચે આર્થિક અને વ્યાપારી સંબંધો માટે વાટાઘાટ ચાલુ થશે. બીજી તરફ મહાસત્તા યુ.એસ.એ.માં નવેમ્બરમાં પ્રેસિડેન્શિયલ ચૂંટણી થશે અને ડૉનાલ્ડ ટ્રમ્પનાં ઇમ્પીચમેન્ટ પછી અમેરિકામાં રાજકીય ધ્રુવીકરણ વધારે તીવ્ર થયું છે. સ્વાભાવિક છે કે રિપબ્લીકન્સ અને ડેમોક્રેટ્સ વચ્ચેનો સંઘર્ષ પણ વધશે. યુ.એસ.એ.ની ચૂંટણીનું પરિણામ માત્ર યુ.એસ.એ. જ નહીં પણ આખી દુનિયાનાં પરસ્પર સમીકરણો પર પ્રભાવ પાડનારું સાબિત થશે. ટ્રમ્પ માટે ફરી જીતવું કદાચ શક્ય હશે પણ સરળ નહીં હોય એ ચોક્કસ.

રશિયા અને પશ્ચિમી દેશો વચ્ચેનાં સંબંધો યુક્રેઇન ક્રાઇસિસનાં સમયથી એટલે કે, લગભગ પાંચ વર્ષથી યથાવત્ જ રહ્યા છે. યુ.એસ.એ. અને રશિયા વચ્ચેનાં મતભેદ ઉકેલવામાં સિરિયાનાં સંજોગો અને ઇરાનનો ન્યુક્લિઅર મુદ્દો જેવાં પ્રશ્નો આડખીલીની માફક ઊભાં જ છે. પુતીનને યુરોપ સાથે સંબંધ સુધારવામાં રસ છે. આ પરિસ્થિતિમાં તરત કોઇ ગરમાવો તો નહીં આવે પણ ક્યારેક થોડી ઘણી ઉષ્મા જોવા મળી શકે છે. વિશ્વનાં બીજા ખૂણે કોરિયન પેનિન્સૂલાની સ્થિતિ ૨૦૨૦માં પણ અણધાર્યી જ રહેશે એમ લાગે છે. ડેમોક્રેટિક પીપલ્સ રિપબ્લિક ઑફ કોરિયાનાં કિમ જોંગ ઉન અને ટ્રમ્પ વચ્ચે બીજું સમિટ તો પૂર્ણ થયું છે અને તેઓ ફરી જૂનમાં મળવાનાં છે. અત્યાર સુધીની બેઠકો શાબ્દિક યુદ્ધમાં જ પૂરી થઇ છે પણ યુ.એસ.એ.ને પેનિન્સૂલાનો ન્યુક્લિઅરનો પ્રશ્ન ઉકેલવામાં રસ છે તેવી ઇરાદો સત્તાધીશે જાહેર કર્યો છે.

યુ.એસ.એ.ને આ વર્ષ ઘરે લગ્ન, એટલે કે ચૂંટણી હોવાને કારણે તે ઇરાન સાથે યુદ્ધ છેડે એવી શક્યતા તો નથી પણ મિડલ ઇસ્ટનાં દેશો પણ મહત્તમ દબાણ બનાવી રાખવામાં યુ.એસ.એ. પાછળ નહીં પડે. ઇરાન પાસે ન્યુક્લિઅર પ્રગતિ અને સ્ટ્રેઇટ ઑફ હોરમૂઝને અટકાવી દેવાનાં વિકલ્પો હોવાથી તે પોતાના અભિગમને જરા ય કાચો નહીં પડવા દે એ નક્કી. ઇરાન કેટલી ઝડપે ન્યુક્લિઅર પ્રવૃત્તિઓ પાછી શરૂ કરે છે, યુ.એસ.એ. મંજૂરીને મામલે કેટલો કડક થાય છે અને અમુક યુરોપિય દેશો મધ્યસ્થી તરીકે શું પગલાં લે છે તે બધું જ ઇરાનનાં ન્યુક્લિઅર મુદ્દા પર પ્રભાવ પાડનારું સાબિત થશે. વ્યાપારી દ્રષ્ટિએ વિશ્વમાં વૈશ્વિક મુક્ત વ્યાપારનું તંત્ર જોખમમાં છે, કારણ કે યુ.એસ.એ. પોતાનાં મહત્ત્વનાં વ્યાપારી ભાગીદારો સામે એક પક્ષીય પગલાં લીધાં છે. ઇન્ટરનેશનલ મોનિટરી ફંડ અને અન્ય સંસ્થાઓએ ૨૦૨૦માં વિશ્વની મોટી અર્થવ્યવસ્થાઓ મંદીનો અનુભવ કરશે તેવી આગાહી કરી છે.

અહીં જણાવેલી પરિસ્થિતિઓ અમુક દેખીતી બાબતોની યાદી છે એમ કહેવામાં કંઇ ખોટું નથી. આખી દુનિયામાં આર્થિક અસ્થિરતા, ક્લાઇમેટ ચેન્જનાં પ્રશ્નો, ભૂખમરો, હાડમારી, ટેક્નોલૉજીકલ વિક્ષેપો અને માનવજાતનાં પાયામાં ક્યાંક પડેલી ઉધઇ બધું જ એક સાથે થઇ રહ્યું છે. જ્યારે કશું ધરમૂળથી બદલાવાનું હોય ત્યારે અંધાધૂંધ પરિસ્થિતિનાં એંધાણ વર્તાવા લાગે છે. ડેટા નવું નાણું છેનાં સમયમાં ઇસ્લામોફોબિયા વધી રહ્યો છે તો જે ઇસ્લામી દેશો પાસે તેલનાં ધનનું મજબૂત શસ્ત્ર છે એ રાતોરાત બુઠ્ઠું નહીં થાય એ પણ એક હકીકત છે. ઇતિહાસ તરફ નજર કરીએ તો બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી લોકોએ માનસિકતા બદલીને સ્વનો વિચાર કરવાનું શરૂ કરી દીધું અને સાચા અર્થમાં વિશ્વમાં વિકાસ થયો. વૈશ્વિક સ્તરે નેતૃત્વની પેટર્નમાં પણ પરિવર્તન આવ્યું. જો કે વર્તમાન સંજોગોમાં ભારત હોય કે પછી આખું વિશ્વ, એવો પ્રશ્ન ચોક્કસ થાય કે આવનારા દાયકામાં આપણને કેવા નેતૃત્વની જરૂર હશે?

જાત પ્રત્યેની સભાનતા અત્યારનાં નેતૃત્વની માંગ છે. પોતાની ક્ષમતા અને ક્ષતિઓ અંગે પ્રામાણિક રહેવું, આત્મ નિયમનની તૈયારી હોવી, ટકી શકવા માટે જરૂરી ગ્રહણ શક્તિ હોવી એ આજનાં નેતામાં જરૂરી ગુણ છે. બદનસીબે વૈશ્વિક સ્તરે એકેય નેતામાં આ ગુણ નજરે નથી ચઢતાં. આજે ઝડપથી બદલાઇ રહેલી દુનિયામાં નેતાએ પોતાનાં નિર્ણય લેવામાં ત્વરીત રહેવું જરૂરી છે પણ પોતે બહુ બધું કરી શકે છે તે બતાડી દેવાની લ્હાયમાં ત્વરીત નિર્ણયો લેવાય ત્યારે શું થાય એ સમજવા માટે આપણે આપણાં દેશની હાલત પર નજર નાખી લેવી. આપણે ત્યાં ફેલાયેલી અરાજકતાનું એક કારણ એ પણ છે કે નેતૃત્વ પોતાના ઇરાદા અને મુદ્દાને સ્પષ્ટતાથી લોકો સુધી પહોંચાડતું નથી અથવા તો એમ કરવામાં સક્ષમ નથી. લોકો નહીં બોલે, લોકો ચલાવી લેશેની ધારણા કરવાનું આજના નેતૃત્વને પોષાય એમ નથી. ઊંચા અવાજે બોલવાથી, હાંસિયામાંના લોકોને નિશાના બનાવવાથી નેતૃત્વની શક્તિ નહીં વર્તાય, નવા દાયકાના નેતાએ લોકો માટે પ્રેરણાદાયી અને હકારાત્મક માનસિકતા ધરાવવી પડશે. નકારાત્મકાનું ઝનૂન લાંબો સમય ટકતું નથી તે નેતાઓએ સમજવું રહ્યું. સતત પરિવર્તનશીલ વિશ્વ સાથે તાલ મિલાવવા માટે નેતાઓએ જાતને ‘અપડેટેડ’ રાખવી પડશે નહીંતર તેમની વાતો “રામાયણ કાળમાં આપણે ત્યાં વિમાનો ઊડતા હતા” પ્રકારની અવાસ્તવિક  રહેશે અને એક સમય પછી આવનારી પેઢી તેમને ગંભીરતાથી લેવાનું ટાળશે. વિશ્વનાં અન્ય નેતાઓ સાથે મૈત્રીનો દેખાડો નહીં પણ વિશ્વાસુ સંબંધો અને રાષ્ટ્રના હિતમાં તેનો ઉપયોગ આજના સમય માટે અનિવાર્ય છે. વર્તમાન દાયકાનાં નેતૃત્વમાં બહુપરિમાણીય વિચારશીલતા પણ અનિવાર્ય છે પરંતુ માત્ર પોતાની સત્તાનો સ્વાર્થ જોનારા વૈશ્વિક નેતાઓ આ ગુણ વિકસાવવાનું જ ભૂલી જાય છે. વળી પ્રેસ કૉન્ફરન્સમાં ચૂપ રહેવાને બદલે નેતાઓએ પોતાને પુછાતાં સવાલોનાં પ્રામાણિક ઉત્તર આપવાની સંવેદનશીલતા વિકસાવવી પણ જરૂરી છે. નેતૃત્વ એ કોઇ પણ રાષ્ટ્રની છબીનાં ઘડતરમાં ફાળો આપનારી બાબત છે. આજનું નેતૃત્વ સત્તા ભૂખ્યું અને શક્તિ પ્રદર્શનમાં માનનારું છે, પછી એ વિશ્વનો કોઇપણ ખૂણો હોય. પરિવર્તન અને વિક્ષેપ બંન્ને જ્યારે ઝડપથી થઇ રહ્યાં હોય તેવા સમયમાં વિશ્વને સહિષ્ણુ, સમભાવી, વૈચારિક, સત્તા નહીં પણ વહીવટની અનિવાર્યતાને સમજી શકે તેવા નેતૃત્વની તાતી જરૂર છે.

બાય ધી વેઃ

અચોક્કસતા અને સંભાવનાઓથી ભરપૂર જણાતા આ દાયકામાં નેતૃત્વની ગુણવત્તા આવનારી પેઢીનું ભવિષ્ય ઘડનારી સાબિત થશે. વિશ્વભરમાં લોકો ફરી એકવાર પોતાનો અવાજ ઉઠાવી રહ્યાં છે, લોકોમાં અસંતોષની લાગણી વધારે પ્રબળ બની રહી છે, કટ્ટરતા પણ વધી છે પરંતુ સામાન્ય માણસને પોતાનો મુદ્દો સાચો સાબિત કરવા કરતાં પોતાની પ્રાથમિક જરૂરિયાતો બહેતર માહોલમાં પૂરી થઇ શકે તેમાં વધારે રસ છે. ચોખ્ખી હવા, બે ટંકનું ભોજન, શિક્ષણ, રોજગારી જેવી બાબતોને મહત્ત્વ આપનારો નેતા આજે ઝડપથી બદલાઇ રહેલા વિશ્વની જરૂરિયાત છે. વિશ્વ જેટલું સંકુલ બની રહ્યું છે, તેટલી જ સરળ નેતૃત્વની અનિવાર્યતા પ્રબળ બની રહી છે. સંકુલતા કે જટિલતા આસાન છે પણ સરળ વહીવટ બહુ જ અઘરો છે, આ વાસ્તવિક્તા આપણા આજના નેતાઓએ સમજવી રહી.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 05 જાન્યુઆરી 2020 

આપણે ધારત તો રાજકીય સ્થિરતાનો ઉપયોગ કરીને આર્થિક પછડાટમાંથી બેઠા થવું શક્ય હતું, પણ આપણે સંજોગો હકારાત્મક દિશામાં બદલવામાં થાપ ખાધી છે અને એક આખું વર્ષ ગુમાવી બેઠા છીએ

૨૦૧૯નો છેલ્લો રવિવાર આવીને ઊભો છે ત્યારે એમ થાય કે આ વર્ષ ક્યાં પસાર થઇ ગયું એ તો ખબર સુદ્ધાં ન પડી. સમય માટે હજ્જારો વાર કહેવાયેલી પેલી વાત સાવ સાચી છે કે એ મુઠ્ઠીમાં રહેલી રેતી જેવો હોય છે અને સડસડાટ સરી જાય છે. ૨૦૧૯નું વર્ષ બહુ જ ઝડપથી પસાર થઇ ગયું હોવા છતાં ય આ વર્ષે એવા કેટલાક પરિવર્તનો થયા, જેની ભારતનાં આર્થિક, રાજકીય અને સામાજિક પાસાંઓ પર વૈશ્વિક અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે ઘેરી અસરો પડી. આઝાદી પછીનું ભારત સમયનાં વિતી રહેલા વ્હાણાંઓ સાથે વધારને વધારે સંકુલ અને જટિલ રાષ્ટ્ર બની રહ્યું છે. ઘણીવાર એમ લાગે કે ક્યાંક હરણફાળ ભરી તો અમુક મુદ્દે આપણા દેશનો પગ ધાર પર હતો અને મચકોડાઇ ગયો. મહાત્મા ગાંધીની ૧૫૦મી જન્મ જયંતી ઉજવાઇ રહી હતી એ વર્ષે મોદી સરકારે બીજી વાર બહુમતીની સરકાર રચી. ફરીવાર સત્તા પર આરુઢ થયેલા નરેન્દ્ર મોદીએ ચૂંટણી જીતતા પહેલાં અને પછી, શક્તિપ્રદર્શન કરવામાં કોઇ કચાશ ન છોડી, રાજકીય સ્તરે ધાર્યા કરતાં વધારે બદલાવ બહુ ઝડપથી કરવામાં આવ્યા જેનાં ઘેરા પ્રત્યાઘાતો પડ્યા. ૨૦૧૯ની ચૂંટણી એ આખા વર્ષની સૌથી મોટી ઘટના ગણવી રહી વળી આ રાજકીય ખેલની સમાંતર પૂર, દુકાળ, પાણીની અછત અને વાવાઝોડાં જેવી આફતો પણ રાષ્ટ્રને માથે તોળાઇ.

આપણા અર્થતંત્રની વાત કરીએ તો વર્ષની શરૂઆતથી જ ચૂંટણી દેશની ઘટનાઓનું કેન્દ્ર રહી. રાજકારણનાં ખેલમાં સતત દોડતા રહેલું રાષ્ટ્ર અર્થતંત્રને મામલે બદનસીબ સાબિત થયું. રોજગારી અને વિકાસનાં દાવાઓ સાવ પોકળ રહ્યા અને વિકાસ દર પણ ઘટ્યો. ખૂબ ઘોંઘાટ અને બૂમરાણ કરીને ગર્વથી સત્તા પર ફરી આવેલી સરકાર લોકોનો વિશ્વાસ મેળવવામાં અને વિકાસ કરવામાં એમ બંન્ને પાસે પાછી પડી. ચૂંટણી પહેલાનું વચગાળાનું બજેટ હોય કે તે પછીનું પૂરું બજેટ હોય, બંન્ને વાર લક્ષણો સુધારવા માટે બજેટ બન્યું હોય એમ જ લાગ્યું અને સમસ્યાના મૂળ સુધી જવામાં સરકાર કાચી પડી. ખાડે ગયેલું બેંકોનું તંત્ર હોય, ખેડૂતોનાં પ્રશ્નો હોય કે બેરોજગારીનો વધતો આંકડો હોય – કોઇ પણ સમસ્યા અંગે સરકારે નક્કર પગલાં ભર્યા હોવાનું સાબિત નથી કરી શકી. એક તરફ મુકેશ અંબાણીએ પોતાના ધનભંડારમાં ૨૦૧૯નાં વર્ષમાં  ૧૮ બિલિયન ડૉલર્સ ઉમેર્યા છે તો સાયરસ મિસ્ત્રીનું ફરી તાતા સન્સ સાથે જોડાયા છે જો કે તે બોર્ડ મેમ્બર તરીકે કાર્યરત ન રહીને કોઇની નોમીની તરીકે જાહેરાત કરે તેવી શક્યતાઓ વધુ છે.

આખા દેશને હચમચાવી નાખે તેવો પુલવામા હુમલાને પગલે ભારત સરકારે પાકિસ્તાન સામે પગલાં લેવા પડ્યાં. પાકિસ્તાનને બતાડી દેવાનો ભારત સરકારનો ઇરાદો સફળ રહ્યો અને બાલાકોટની એયર સ્ટ્રાઈકને પગલે પાકિસ્તાનમાં આંતકવાદી છાવણીઓનો ખાત્મો બોલાવાયો. તેના જવાબમાં પાકિસ્તાને પણ ફાઇટર જેટ્સ સરહદની પાર મોકલ્યા જેમાંથી એક પાડી દેવાયું પરંતુ ભારતી ફાઇટર પાયલટ અભિનંદન પાકિસ્તાની સૈન્યનાં હાથમાં ઝડપાયા પણ વાટાઘાટોને અંતે તે દેશ પાછા ફરી શક્યા. દેશભક્તિની ભાવનાનો ઉછાળ હજી હવામાં સ્થિર થાય, થાય ત્યાં તો સરકારે ભારતના આધુનિક ઇતિહાસ માટે સીમા ચિહ્ન કહી શકાય તેવા પગલાં લીધા. આ પગલાંઓની સારી અને નરસી અસરો પણ લાંબા ગાળે જ કળી શકાશે.  ૩૭૦ની કલમ હટાવી દઇને જમ્મુ-કાશ્મીરનાં રાજ્યનો વિશેષ દરજ્જો દૂર કરાયો. અમિત શાહે જાહેરાત કરી હતી કે આ બંન્ને રાજ્યોને વખત આવતા યુનિયન ટેરિટરીઝ જાહેર કરાશે. સરકારનાં આ પગલાંને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે આકરા પ્રત્યાઘાતો મળ્યાં છે. જમ્મુ-કાશ્મીર ઑગસ્ટ મહિનાથી જાણે બાકીનાં દેશથી સંપર્ક ખોઇ બેઠા અને હજી પણ એ પરિસ્થિતિમાં પૂરેપૂરો સુધારો તો નથી જ થયો. ૩૭૦ની કલમ હોવાથી કોઇપણ કાયદો લાગુ કરતાં પહેલાં સરકારે જમ્મુ-કાશ્મીરની સરકારની પરવાનગી લેવી પડતી, હવે તેમને એમ નહીં કરવું પડે. જમ્મુ-કાશ્મીરના નેતાઓ હાઉસ અરેસ્ટ હેઠળ છે અને હજી પણ પરિસ્થિતિ તંગ છે. આટલું ઓછું હતું ત્યાં સરકારે સિટીઝન્સ એમેન્ડમેન્ટ બિલને એક્ટ બનાવીને તથા નેશનલ રજિસ્ટર ઑફ સિટીઝન્સની વાત છેડીને આખા રાષ્ટ્રનો રોષ વહોરી લીધો છે. ઠેર ઠેર દેખાવો થઇ રહ્યાં છે અને ડિજીટલ મીડિયાનાં દરેક મંચ પર આ મુદ્દા અંગે સતત ચર્ચા ચાલી રહી છે. આ વિરોધો અને દેખાવોમાં વિદ્યાર્થીઓનો અવાજ સૌથી ઊંચો છે કારણ કે કેમ્પસમાં થયેલી પોલીસ હિંસાને પગલે ભાવિ પેઢીને એ અનિવાર્ય લાગે છે કે જો હમણાં વિરોધ નહીં થાય તો ભવિષ્ય વધારે આકરું બનાવી દેવામાં આવશે. આશાસ્પદ થઇને આગળ વધવાને બદલે યુવાનો વર્તમાન પરિસ્થિતિને નથી સ્વીકારવા તૈયારની વાત વધારે સ્પષ્ટતાથી રજૂ કરી રહ્યાં છે.

સરકારનું વલણ વધુ પડતું સાહસી અને જડ સાબિત થઇ રહ્યું છે અને તેની સીધી અસર ભારતની નીતિ અને સામાજિક વ્યવસ્થા પર પડી રહી છે. ચર્ચા કે દલીલો કરવા માટેની શક્યતાઓ દિવસે દિવસે ઘટી રહી હોવાનો ભાસ આપણા ‘લોકશાહી’ રાષ્ટ્રમાં વધારે ઘેરો બની રહ્યો છે. નીતિ વિષયક નિર્ણયોમાં કેન્દ્રીકરણનો અભિગમ આપણા રાષ્ટ્રની પ્રાથમિકતાઓ નિશ્ચિત કરવામાં અવરોધ બની રહ્યો છે. ચૂંટણી પહેલાં કરાયેલા બધી વાતો હવે ઠાલા વચનો અને ઝાંઝવાની જળ સમી જ લાગે છે. ૨૦૧૯નાં વર્ષમાં પી. ચિદમ્બરમનું જેલ ભેગા થવું એ મોટી ઘટના ગણવી જ રહી. કાળાનાં ધોળા કરવાનાં કેસમાં સી.બી.આઇ.ની તપાસમાં દોષી સાબિત થયેલા પૂર્વ નાણામંત્રીનું જેલમાં ૧૦૬ દિવસ સુધી જવું કોંગ્રેસીઓને મતે ભા.જ.પા.ની વેરવૃત્તિનું જ પરિણામ છે. કાયદાની દ્રષ્ટિએ અયોધ્યા ચૂકાદો આ વર્ષનો જ નહીં પણ દાયકાનો સૌથી અગત્યનો ચૂકાદો ગણાય. કૉન્ગ્રેસ માટે ૨૦૧૯ બહુ પડકારરૂપ વર્ષ રહ્યું છે અને ઘણાં લોકોને લાગી રહ્યું છે કે કૉન્ગ્રેસ અસ્તિત્વ માટેની કટોકટી ભરી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઇ રહેલો પક્ષ છે.

મજાની વાત એ છે કે જે વર્ષમાં આપણે ભા.જ.પ.ને ધુંઆધાર સફળ થતા જોયો છે એ જ વર્ષમાં તેની સામેનો વિરોધ વધારે આકરો બનતા અને ભગવાની ચાદર દેશ પરથી ઘટી રહી હોય તેવું પણ જોઇ રહ્યા છીએ. સામાજિક દ્રષ્ટિએ જોઇએ તો શહેરોમાં ગીચતા, પ્રદૂષણ, તાણ વગેરેને કારણે થતી સમસ્યાઓ ઘટી તો નથી રહી પણ નાગરિકો આ મુદ્દાઓ પ્રત્યે જાગૃત થઇ રહ્યાં છે અને આપમેળે બનતું બધું જ કરવા પ્રયત્નશીલ છે. બદનસીબે સમાજમાં વાડાબંધીની રેખાઓ માનસિક સ્તરે વધારે ઘાટી બની રહી છે. વૈશ્વિક સ્તરે ભારત પાસેથી અન્ય રાષ્ટ્રોને આશા હોવા છતાં પણ આંતરિક અરાજકતાને કારણે ભારતનું સ્થાન નક્કર અને નિશ્ચિત રીતે વિકાશીલ રાષ્ટ્ર તરીકે સ્પષ્ટ નથી થઇ શકતું.

આપણે ધારત તો રાજકીય સ્થિરતાનો ઉપયોગ કરીને આર્થિક પછડાટમાંથી બેઠા થવું શક્ય હતું પણ આપણે સંજોગો હકારાત્મક દિશામાં બદલવામાં થાપ ખાધી છે અને એક આખું વર્ષ ગુમાવી બેઠા છીએ, આપણે એટલી કાળજી રાખવી રહી કે આ એક વર્ષની અસ્થિરતા આખા દાયકાની વાસ્તવિકતા ન બની જાય.

બાય ધી વેઃ

એક વર્ષ એટલે કે બાર મહિનામાં આપણે ધારીએ તેના કરતાં ઘણું વધારે પરિવર્તન આવતું હોય છે. આ વર્ષે ભારતે અગત્યનાં રાજકારણીઓ ગુમાવ્યાં જેમાં રાજકારણીઓ મનોહર પરિકર, શિલા દિક્ષીત, સુષ્મા સ્વરાજ, અરુણ જેટલી અને જાણીતા વકીલ રામ જેઠ મલાણીનો સમાવેશ થાય છે. વળી સારા સમાચારની વાત કરીએ તો તરફ ભારતીય મૂળનાં અભિજીત બેનર્જીને નોબેલ પ્રાઇઝ મળે છે તો એક તરફ સુંદર પીછાઇ ગુગલની પેરન્ટ કંપનીના સી.ઇ.ઓ. તરીકે નિમાય છે. ભારત ચંદ્રાયણ-૨નો પ્રયોગ પણ ભારતમાં થાય છે તો કુલભૂષણ જાધવનું એક્ઝિક્યુશન અટકાવવામાં આપણને સફળતા મળે છે. લિયાન્ડર પેસ પોતાની નિવૃત્તિ જાહેર કરવાની વાત કરે છે તો પી.વી. સિંધુ ભારતની પહેલી વિશ્વ ચેમ્પિયન જાહેર થાય છે. દેશ ભરમાં ચાલી રહેલી હો-હા, બળાત્કારની વરવી ઘટનાઓ, બેફામ રાજકીય પરિવર્તનોની વચ્ચે જેઓ પોતાના લક્ષ્યને નજર સામે રાખી રહ્યાં છે તેઓ દેશની ગરિમામાં અને ગૌરવમાં વધારો કરે જ છે. અસમાનતાઓ, અરાજકતાઓ અને ખોટાં પગલાંઓ લેવાયા હોવા છતાં ય ભારતની એટલી છાપ તો ચોક્કસ ખડી થાય છે કે આ રાષ્ટ્ર આગળ ધપવાની કૂચમાં હાંફીને થોભી જવા નથી માગતું.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 29 ડિસેમ્બર 2019 

ભારતને આઝાદી અપાવનારા રાષ્ટ્રપ્રેમી નેતાઓની ઓળખ એટલી ઘુંટાયેલી છે કે નવી લીટીઓ તાણીને પણ એ ઝાંખી નહીં જ કરી શકાય

આપણી વર્તમાન સરકારને બધું જ ધરમૂળથી બદલી નાખવું છે. આ સરકારને અત્યારની પરિસ્થિતિ જ નહીં પણ આવતીકાલ અને ગઇકાલનાં સંજોગો બદલવામાં પણ રસ છે. ઑક્ટોબરમાં ગૃહમંત્રી અમિત શાહે વારાણસીમાં યોજાયેલા રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘના આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસંવાદમાં એવું વિધાન કર્યું હતું કે ભારતના દ્રષ્ટિકોણથી આપણો ઇતિહાસ ફરી લખાવો જોઇએ. અહીં તેમણે સાવરકરનો ઉલ્લેખ કરીને ૧૮૫૭ના વિપ્લવને સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ગણવો જોઇએ, એવી વાત પણ કરી હતી. સત્તાધીશોને ઇતિહાસમાં ચેડાં કરવાનું પહેલેથી જ ગમતું આવ્યું છે, પછી એ કોઇપણ સરકાર હોય. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં સાવરકર, ગોડસે, ચાફેકર બંધુઓ મુખ્ય પ્રવાહની ચર્ચામાં સતત લાવવામાં આવ્યા છે. મજાની વાત એ છે કે વર્તમાન સરકાર પહેલાનાં નેતૃત્વને કવખોડવા બેસે છે ત્યારે તેમની યાદીમાં લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી કે ઇંદિરા ગાંધી કે રાજીવ ગાંધી કે નરસિંહ રાવ નથી હોતા પણ જવાહરલાલ નહેરુ હોય છે. સદ્દનસીબે ગાંધીજીને આડે હાથ લેવાનું તેમને પોસાય એમ નથી પણ ધીમા અવાજે ગાંધીજી ક્યાં ખોટા પડ્યા કે પછી મોટા અવાજે કેમ સાવરકર કેમ બહુ મહાન હતા એવું બધું કહેવું તેમને માફક આવે છે.

પાઠ્યપુસ્તકોમાં સાવરકરે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં આપેલા ફાળાને અને તેમની હિંદુ વિચારધારાને એ રીતે દર્શાવવામાં આવે છે કે એ ગાંધી અને નહેરુથી ઘણા આગળ હતા તેવી છબી ખડી થાય. સાવરકરને ‘જાહેર જીવન’માં નાયક બનાવવા માટે તેમને ‘ભારત રત્ન' આપવાની વાત સુદ્ધાં મહારાષ્ટ્રની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં કરવામાં આવી હતી. સાવરકર વિષે વાતો થાય કે અભ્યાસક્રમમાં તેમને વિષે લખાય તો ક્યાં ય એ વાતનો ઉલ્લેખ નથી થતો કે જ્યારે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન તેમની ધરપકડ થઇ એ પછી તેમણે અંગ્રેજ સરકારની રહેમનજરની યાચના કરી હતી અને કારાવાસમાંથી બહાર આવ્યા પછી તેમણે અંગ્રેજ સરકારની ટીકા કરવાનું ટાળ્યું હતું. તેમણે અંગ્રેજ સત્તાધીશોને કહ્યું હતું કે જો તેમને છોડી દેવાશે તો તેઓ યુવા હિંદુઓમાં અંગ્રેજો તરફી ઝુકાવ પેદા થાય તે માટે પ્રયત્ન કરશે. ટૂંકમાં સાવરકરે એક રીતે તો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો દ્રોહ કર્યો હતો. એક સમયે હિંદુ મહાસભાનાં પ્રમુખ એવા સાવરકરની વાહવાહી કરવામાં વર્તમાન રાજકીય ખેલંદાઓ પાછા નથી પડતા પણ એ સાવરકર મહાત્મા ગાંધીની હત્યાનું ષડયંત્ર રચનારા નથુરામ ગોડસે  સાથે મળેલા હતા અને ગાંધીજીની હત્યા કર્યાના એક દિવસ પહેલાં ગોડસે તેના સાથી નારાયણ આપ્ટે સાથે સાવરકરને મળવા ગયા હતા. આવી કોઇ પણ વાતનો ઉલ્લેખ અભ્યાસક્રમમાં કે કોઇ ભાષણબાજીમાં નથી થતો.

વારેતહેવારે કંઇ પણ ખોટું થાય ત્યારે તોડી મરોડને કોઇને કોઇ રીતે તેનો દોષનો ટોપલો નહેરુની કામગીરી પર નાખી દેનારા અત્યારનાં રાજકીય પરિબળો યેન કેન પ્રકારેણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે નેતૃત્વની ઓળખમાં નવા ચહેરાઓ ઉમેરવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. વળી ચાફેકર બંધુઓના કિસ્સાથી પણ આપણે અજાણ નથી. પૂનાના રહેવાસી ચાફેકર ભાઇઓએ પૂનામાં બ્રિટિશ કમિશનર ડબલ્યુ.સી. રેન્ડની હત્યા કરી હતી. અંગ્રેજો સામે શસ્ત્રોનો ઉપોયગ કરી ક્રાંતિ છેડનારા આ પહેલા યુવાનો હતા એમ કહેવાય છે. વડાપ્રધાને ૨૦૧૭માં તેમના એક વક્તવ્યમાં સુભાષચંદ્ર બોઝ, ચંદ્રશેખર આઝાદ વગેરેની વાત કરતાં ચાફેકર બંધુઓનો ઉલ્લેખ પણ કર્યો હતો. ચાફેકર બંધુઓ જ્યારે પકડાયા ત્યારના સ્ટેટમેન્ટમાં તેમણે કહ્યું હતું કે., ‘તે (રેન્ડ) આપણા ધર્મનો શત્રુ બની ગયો હતો.’ અંગ્રેજ સરકારે ચાફેકર બંધુઓને આતંકવાદીમાં ખપાવ્યા હતા. મહારાષ્ટ્રીયન સમાજને આ બંધુઓની બહાદુરીની દાદ આપવી હોય તે સમજી શકાય છે, વળી ક્રાંતિકારીઓ તો કોઇ પણ હદે જાય તેવી દલીલ પણ ઊભી જ છે પણ છતાં ય કટ્ટરતાના રાષ્ટ્રવાદને યોગ્ય ઠેરવી શકાય ખરો?સાધ્વી પ્રજ્ઞા ઠાકુરનું નથુરામ ગોડસેને દેશભક્ત કહેવું, હિંદુ મહાસભાનાં શકુન પાંડે ગાંધીજીની તસવીરવાળા પૂતળા પર બંદૂકની ગોળી ચલાવીને નથુરામ ગોડસેની જય બોલાવે છે અને એટલું ઓછું હતું એમ મેરઠનું નામ બદલીને પંડિત નથુરામ ગોડસે નગર કરવાની વાતો છેડાયાને હજી અઠવાડિયું ય નથી થયું. હિંદુવાદી નેતાઓની વાતમાં જાણે એવો સૂર સંભળાય કે નથુરામ ગોડસેએ ગાંધીને માર્યા એ તો ખોટું જ કર્યું પણ તેમની વિચારધારાને ગણતરીમાં તો લેવી જોઇએ. સરદાર પટેલને ભારતના બિસ્માર્ક કહેવા જ રહ્યા, ગાંધીજી સાથેનું તેમનું જોડાણ, તેમણે સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આપેલું યોગદાન સ્મૃતિમાં રાખવું જ રહ્યું પણ સરદાર પટેલ સાથે ગાંધીજીએ અન્યાય કર્યો હતોનાં ગાણાં ગવાય એ સાવ ખોટું. ઇતિહાસને સમજનારા અને જાણનારાને ખ્યાલ છે કે ભારતને આઝાદી મળી ત્યારે સરદારનું સ્વાસ્થ્ય ધીરે ધીરે કથળવા માંડ્યુ હતું, આઝાદી મળ્યાનાં થોડાં જ વર્ષોમાં તે ગુજરી ગયા અને વૈશ્વિક સ્તરે નેતૃત્વની ઓળખ ઘડવા માટે આઝાદ ભારત માટે નહેરુ સૌથી સારો વિકલ્પ હતા.

ઇતિહાસને બદલી નાખવાની વાતો ખુલ્લે આમ કરનારા નેતૃત્વને બહેતર વર્તમાનનું ઘડતર કરીને ભવિષ્યની પેઢીને સારો ઇતિહાસ નથી આપવો પણ જે હતો તેમાં જ ચંચુપાત કરવો છે. સરદાર પટેલે એમ કહ્યું હતું કે કાયદાની પ્રક્રિયામાં તકનીકી ક્ષતિને પગલે સવારકર છૂટી ગયા છે ખરા પણ નૈતિક રીતે તો તે હત્યારા જ છે. હિંદુવાદી ચળવળના નેતા તરીકે સાવરકર ભા.જ.પા.ને માફક આવે છે પણ અંતે પોતાની વિશાળતાનું બ્યુવગલ વગાડવા તેમણે કૉન્ગ્રેસી નેતા સરદાર પટેલનો ટેકો જ લેવો પડે છે. દેશના ઇતિહાસને ફરી લખવાનું ઝનૂન બહુમતીનાં રાજકારણને પોસાય એમ છે. ભારતમાં વંશીય અને ધાર્મિક જૂથ વચ્ચેની ફૉલ્ટ લાઇન જેટલી સંવેદનશીલ છે એટલી તો બીજે ક્યાં ય નથી અને માટે જ ઇતિહાસ જેવો છે તેવો જ તેને સમજવો રહ્યો. ઇતિહાસકારો નથુરામ ગોડસે કે સાવરકરને નાયક બનાવીને રાજકીય માંગ પૂરી ન કરી શકે. મહાત્મા ગાંધીની હત્યા એક ઐતિહાસિક વાસ્તવિકતા છે અને તેમ જ રહેશે. ભારતને આઝાદી અપાવનારા રાષ્ટ્રપ્રેમી નેતાઓની ઓળખ એટલી ઘુંટાયેલી છે કે નવી લીટીઓ તાણીને પણ એ ઝાંખી નહીં જ કરી શકાય.

બાય ધી વેઃ

ભારતના દૃષ્ટિકોણથી ઇતિહાસ લખવાની મહેચ્છામાં કદાચ કંઇ ખોટું નથી પણ કોઇ એક વાદ કે ધર્મની ધાર કાઢીને રાજકીય સ્વાર્થ માટે એવું કશું પણ થાય તો આપણે આગામી પેઢીને આયનો નહીં પણ કાળી અંધારી ખીણ ધરીશું એ ચોક્કસ. મંદિર અને વિશાળ પ્રતિમા મહાત્મા અને સરદારની જ હોઇ શકે સાવરકર કે ગોડસેનાં નહીં. અત્યારે આપણો દેશ બહુ કપરા સંજોગોમાંથી પસાર થઇ રહ્યો છે, તંગ પરિસ્થિતિની જ્વાળાઓ પર એક પછી એક બળતા કાકડા ફેંકાઇ રહ્યા છે ત્યારે નીરો ફિડલનો કયો સૂર ક્યારે વગાડશે તે માટે સતર્કતા, સમજ અને વિચારશીલતા જ કામે લાગશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 22 ડિસેમ્બર 2019