આ ઉંમરે વિરોધ કરવા માટે સહકાર અને સમય બંન્ને મળે છે તો પરિપક્વ થયા પછી સ્થાયી જિંદગીની લડત લડવામાં જુવાળની ઝાળમાં વ્યવહારુ બુદ્ધિનું તેજ પણ ભળે છે

ઓન્તુઆન દે સાન્ત એક્ઝુપેરીનાં બહુ જ જાણીતા પુસ્તક ‘ધી લિટલ પ્રિન્સ’માં સૂત્રધાર એક સરસ વાત કરે છે. એ કહે છે, ‘આ મોટેરાંઓને કોઇ વાત જાતે સમજાતી જ નથી, અને તેમને હંમેશાં, કાયમ માટે બધી વાતો સમજાવ્યા કરવું બાળકો માટે થકવી નાખે એવું હોય છે.’

સપ્ટેમ્બરમાં યુનાઇટેડ નેશન્સ જનરલ એસેમ્બલીમાં ક્લાઇમેટ ચેન્જની માંગ કરતી સોળ વર્ષની ગ્રેટા થનબર્ગનાં વક્તવ્યમાં આ બળાપો બહુ સાહજીકતાથી વર્તાઇ આવે છે. ગ્રેટા કોણ છે, શું કરી રહી છે, શા માટે કરી રહી છે તે વિષે કંઇ ફરીવાર લખવાની જરૂર નથી. અત્યાર સુધીમાં તેને વિષે પૂરતું લખાઇ ચૂક્યું છે. આજે દુનિયા આખીમાં જકાર્તાથી માંડીને ન્યુયોર્કનાં બાળકો અને ટીનએજર્સ ક્લાઇમેટ ચેન્જ સામે પગલાં લેવા માટે પોતાનાં વર્ગ ખંડમાંથી બહાર નીકળી દેખાવો કરી રહ્યાં છે, તેની પાછળ આ ગ્રેટા થનબર્ગે શરૂ કરેલી ચળવળ કારણભૂત છે. પુતીનથી માંડીને ટ્રમ્પ સુધીનાં બધાંએ ગ્રેટાની નોંધ લેવી પડી છે. ટીકા, ટ્રોલ્સ, વિરોધ, હાંસીથી માંડીને ઘણું બધું આ સોળ વર્ષની છોકરી સામે ફંગોળાયું છે પણ તે પોતાના મુદ્દે મક્કમ છે અને યોગ્ય દિશામાં નૈતિકતાઓથી વિચારનારાઓનો તેને પૂરો ટેકો છે.

ગ્રેટાને નોબેલ પારિતોષિક મળી શકે એવો ગણગણાટ શરૂ થઇ ગયો છે ત્યારે વિશ્વની સૌથી નાની વયે નોબેલ પારિતોષિક જીતનારી માલાલ યોસાફઝાઇનો ઉલ્લેખ ન થાય તો જ નવાઈ. ઉત્તર-પશ્ચિમી પાકિસ્તાનમાં સ્ત્રી શિક્ષણ તરફી અભિયાન ચલાવનારી મલાલાએ ૧૧ વર્ષની વયે કન્યા શિક્ષણ વિષે વાત કરવાની શરૂઆત કરી હતી અને પંદર વર્ષની વયે તેના લમણે તાલીબાની જૂથે ગોળીબાર કર્યો હતો. મલાલા પર થયેલા આ હુમલાને પગલે પાકિસ્તાનમાં સૌથી પહેલીવાર શિક્ષણનાં અધિકારનો ધારો પસાર કરાયો. મલાલાને બહુ વધુ પડતી ચગાવવામાં આવી છે એવું કહેનારા લોકો પણ હતાં. વિશ્વ રાજકારણનાં ખેલનાં ભાગ રૂપે મલાલાને મહત્ત્વ અપાયું છે કે મલાલા કરતાં કંઈકગણું વધારે વેઠનારાં બાળકો પણ પાકિસ્તાનમાં છે એવી વાતો પણ થઈ. આ બધું ત્યારે નગણ્ય લાગે જ્યારે એ સમજાય કે પાકિસ્તાનમાં શિક્ષણાધિકારનો ધારો મલાલાએ કરેલા પિટીશનને પગલે જ લાગુ કરાયો હતો.

ગ્રેટા અને મલાલા બંન્ને એ જ્યારે કોઈ મુદ્દાની તરફેણમાં અથવા તો કોઇ સમસ્યાનાં વિરોધમાં માથું ઊંચક્યું ત્યારે એ બંન્નેની ઉંમર ‘પરિપક્વ’ એટલે કે અઢાર વર્ષની ઉપરની નહોતી. વળી એવું પણ નથી કે સાવ પહેલીવાર કોઇ ટીનએજર્સે સમાજની બદીઓ, બંધનો, પ્રદૂષણ કે સંકુચિત માનસિકતા સામે અવાજ ઉપાડ્યો છે. ભૂતકાળમાં પણ આમ બન્યું છે અને આ ઘડીએ દુનિયાનાં જુદાં જુદાં ખૂણે એવાં ટીનએજર્સ છે જે એક યા બીજા મુદ્દા પર પોતાની આગવી સમજ પ્રમાણે કામ કરી રહ્યાં છે. જેમ કે જેમી માર્ગોલિને ૨૦૧૭માં સિએટલમાં ઝીરો અવર પ્રોટેસ્ટ ગ્રુપની શરૂઆત કરી, ત્યારે તે માત્ર પંદર વર્ષની હતી. ગ્રેટાને પ્રેરણા આપનારો પ્રસંગ હતો પાર્કલેન્ડમાં રાષ્ટ્રીય સ્તરે થયેલું સ્કૂલ વૉક આઉટ, ૧૭ જણાંનાં મોત પછી બંદૂક અંગેનાં કાયદાઓને વધુ કડક બનાવવા માટે કરાયું હતું.

વ્યવહારુ રીતે વિચારીએ તો એમ પ્રશ્ન થાય કે શા માટે ટીનએજ કે જેને ગુજરાતીમાં કિશોરાવસ્થા કે તરુણાવસ્થાવાળો તબક્કો કહેવાય તેમાં આ જોશનો પારો સડસડાટ ઉપર ચઢે છે? વર્તમાન સમયની વાત કરીએ તો અત્યારની પેઢી પોતાની પહેલાં થઈ ગયેલાં ટીનએજ એક્ટીવિસ્ટ્સ કરતાં વધારે સંકલિત છે. સોશ્યલ મીડિયા અને અન્ય તમામ શક્યતઃ ડિજીટલ માધ્યમોને કારણે તેમને ધાર્યાં કરતાં વધારે ‘અટેનશન’ મળે છે અને આ કારણે વધારે યુવાનો-કિશોરોને ચળવળનો હિસ્સો બનવાનું બળ મળે છે, પ્રોત્સાહન મળે છે. ટીનએજર્સની ચળવળ પારંપરિક નથી પણ વૈશ્વિક ન્યાય મેળવવાની એષણાથી ધગધગતી છે. કોઈ એક વસ્તુ નહીં પણ જેને ગુજરાતીમાં દીર્ધદ્રષ્ટિ કે અંગ્રેજીમાં ‘લાર્જર પિક્ચર’ પ્રકારનાં શબ્દ પ્રયોગથી વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય તેવી માંગ સાથે આ ટીનએજર્સ પોતાનો મુદ્દો રજુ કરી રહ્યાં છે. આ ટીનએજર્સની વાત દૂર સુધી પહોંચે છે કારણકે તેઓ કોઇનો એજન્ડા નથી વેચી રહ્યાં, તેમને પોતાના વિચાર રજૂ કરવાનાં પૈસા નથી મળી રહ્યાં. આ કારણે તેમનો સંદેશો બિલકુલ સીધો અને કોઈપણ પ્રકારનાં આવરણ વગરનો છે. ઉંમર તેમની પડખે છે કારણ કે અત્યારે તેમણે કારકિર્દીનાં તત્કાળ નિર્ણયો નથી લેવાનાં, તેઓ એવું ઘણું કહી શકે છે જે મોટી ઉંમરનાં એક્ટિવિસ્ટ્સ નથી કહી શકતા. તેઓ જે પણ વિચાર કે વાત રજૂ કરે તે નિસ્યંદિત હોય, તેમાં અમુક આવરણ હોય, ગણતરીપૂર્વકની રજૂઆત હોય.

ગ્રેટાએ પોતાનાં વક્તવ્યમાં કહ્યું છે તે ‘ધી લિટલ પ્રિન્સ’ની વાતને મળતું આવે છે. ગ્રેટા કહે છે કે, ‘જે જેવું છે તેવું જ તેને કહેવાની પરિપક્વતા તમારામાં નથી, એમ કરવાનો બોજો પણ તમે અમારા પર, બાળકો પર નાખી દીધો છે.’ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનાં, ક્લાઇમેટ આઉટરીચનાં કોમ્યુનિકેશન સ્પેશ્યાલિસ્ટ ક્રિસ્ટોફર શૉનું કહેવું છે કે, ‘આ ટીનએજર્સમાં અત્યારે જે ઉત્સાહ છે તે કેટલો વખત કાયમ રહે છે તે જોવું રહ્યું. તેઓ મોટા થાય, સ્કૂલમાંથી બહાર નીકળે, નોકરી શોધીને, અસ્થિર અર્થતંત્રમાં એક સ્થાયી જિંદગી શરૂ કરવાની જવાબદારી માથે આવે ત્યારે ‘એક્ટીવિઝમ’ માટે પૂરતો સમય ન રહે એમ પણ બને. વળી આ ઉંમરે વિરોધ કરવા માટે સહકાર અને સમય બંન્ને મળે છે. આખા દિવસનાં વિરોધ કે દેખાવો પછી થાકીને ઘરે પહોંચેલા ટીનએજર્સ માટે ટેબલ પર પિરસાયેલું ભાણું તૈયાર હોય છે.’

આ જુવાળ કેટલો વખત રહે છે તેનાં કરતાં આ જુવાળ જવાબ માંગે છે પ્રેરણા નહીં તે જ તેનો ‘યુ.એસ.પી.’ એટલે કે યુનિક સેલિંગ પોઇન્ટ છે. મીડિયા હોય કે રાજકારણીઓ, દરેકને આ નવા યંગીસ્તાનના ‘ઇન્ફ્લુઅન્સ’નો પરચો મળી રહ્યો છે અને તેમને અંદરખાને ખબર છે કે આ ધારદાર સવાલોથી તેઓ પોતાની જાતને બહુ લાંબો સમય બચાવી નહીં શકે.

બાય ધી વેઃ

રશિયન પ્રમુખ પુતીને ગ્રેટા માટે કહ્યું છે કે તે ભલી અને નિષ્ઠાવાન જરૂર છે પણ ચોક્કસ લોકો પોતાના સ્વાર્થ માટે બાળકો અને ટીન-એજર્સનો ઉપયોગ કરી રહ્યાં છે જે અયોગ્ય છે. પુતીને ઉમેર્યું કે ગ્રેટાએ વિકાસશીલ દેશોમાં જઈને ત્યાં ભૂખ અને ગરીબીમાં સબડી રહેલાંઓને સમજાવી દેવું જોઇએ કે તેમની સ્થિતિ શા માટે નહીં બદલાય.  વિરોધાભાસ સ્વિકારવા, સ્વાર્થી કે ક્રૂર બનીને ટકી જવા માટે જંગે ચઢવું વગેરે પરિપક્વતાની નિશાનીઓ છે, જે ટીનએજર્સ પર અસર નથી કરતી. નવી પેઢીને નિષ્ફળતા નથી પચતી અને માટે તેઓ પોતાના હાથમાં સુકાન આપીને બલિદાન માટે તૈયાર છે. ભારતમાં સમસ્યાઓનો પાર નથી, સમસ્યા એ છે કે જે ભોગ બને છે તે મધ્યમવર્ગનાં બાળકો માર્કશીટમાં સારા માર્ક લાવવા મથી રહ્યાં છે અને જેમને કંઈ નડતું નથી તેવા ઉચ્ચ વર્ગનાં કુટુંબનાં બાળકો વિદેશમાં ડિગ્રી લઈ રહ્યાં છે અને વતનનાં પ્રશ્નોથી લાંબા અંતરે ઉછરી રહ્યાં છે.

પોતાનાં આગવાં યુદ્ધ ધરાવતા ‘યંગસ્ટર્સ’

* મધ્યયુગીન ફ્રાંસની ખેડૂત પરિવારની જૉન ઑફ આર્કને લડતાં તો શું પણ લખતા વાંચતા પણ નહોતું આવડતું, પણ તેને ભાસ થતો કે તેને ઇશ્વરે કહ્યું કે ઇંગ્લેન્ડ સાથેનાં ફ્રાંસનાં યુદ્ધમાં તેણે ભાગ લેવાનો છે. બ્રહ્મચર્ય પાળનારી જૉને કોઇપણ અનુભવ ન હોવા છતાં સોળ વર્ષની વયે લશ્કરનું સુકાન સંભાળ્યું હતું અને યુદ્ધ જીતીને પાછી આવી હતી. પુરુષનાં કપડાં જ પહેરનારી જૉનને ૧૯ વર્ષની વયે જીવતી સળગાવાઇ હતી.

* એન ફ્રેંકની ડાયરી વિષે કોણ નથી જાણતું. પંદર વર્ષની એનની ડાયરીમાં જર્મનીમાં યહૂદીઓ પર થયેલા અત્યાચારની વાસ્તવિકતાથી માંડીને કઈ રીતે કુટુંબો બચ્યાં તેનો ચિતાર હતો.

* ઇંગ્લેન્ડમાં જન્મેલી જેન ઑસ્ટિને, પ્રાઇડ એન્ડ પ્રેજ્યુડાઇસ નૉવેલ લખી ત્યારે એ માંડ સોળ વર્ષની હતી. જેન ઑસ્ટીનને ૪૨ વર્ષની જિંદગીમાં લખેલાં સાત પુસ્તકોએ મહિલા લેખકો પ્રત્યેનો દ્રષ્ટિકોણ બદલ્યો.

* સુહેલ ફરીસ માઝરુઈ, ૨૩ વરષની વયે યુ.એ.ઇ.ની યુથ અફેર્સની મિનિસ્ટર ઑફ સ્ટેટ તરીકે નિમાઇ. યુવાનોની ક્ષમતાને યોગ્ય દિશા મળે તે માટે તે કાર્ય કરે છે.

* પાર્કલેન્ડ ફ્લોરીડાનાં ડેવિડ હોગ, જેકલિન કૉરીન, એમ્મા ગોન્ઝેલસ, કેમેરોન કાસ્કી અને એલેક્સ વિન્ડ એમ પાંચ જુવાનિયાઓએ મળીને ગન કંટ્રોલનાં કાયદા કડક બને તે માટે #નેવરઅગેઇન મુવમેન્ટ શરૂ કરી અને તેમની લડત હજી પણ ચાલુ છે.

* ૧૯ વર્ષની યારા શાહિદી, અભિનેત્રી તો છે જ પણ તે હૉલીવુડમાં ડાઇવર્સિટી અને મહિલાસશક્તિકરણ તથા શિક્ષણનાં મુદ્દા પર કામ કરે છે.

* ૧૪ વર્ષની માર્લે ડાયઝે અગિયાર વર્ષની વયે #૧૦૦૦બ્લેકગર્લબુક અભિયાન શરૂ કરી જેમાં બ્લેક છોકરીઓ મુખ્ય પાત્ર હોય તેવાં પુસ્તકો ભેગાં કર્યાં. રંગભેદ સામેની તેની આ લડતને બહુ સારો પ્રતિભાવ મળ્યો.

* ડેસ્મોન્ડ નેપોલ્સ ૧૨ વર્ષની વયથી એલ.જી.બી.ટી.ક્યુ. એક્ટિવિસ્ટ તરીકે પોતાનાં વિચાર રજૂ કરતો આવ્યો છે. તે ડ્રેગ આર્ટિસ્ટ છે અને જાતિ સ્વતંત્રતાનો પ્રચાર પ્રસાર કરે છે.

* ૧૧ વર્ષની મેરી કોપેનીએ આઠ વર્ષની વયે ઓબામાને મિશિગન, ફ્લિન્ટનાં પાણીનાં પ્રશ્નો અંગે પત્ર લખ્યો. ઓબામાએ આ સ્થળની મુલાકાત લીધી અને ત્યારથી માંડીને આજ સુધી ચોખ્ખું પાણી તમામને મળે તે માટે મેરી સતત ચળવળ ચલાવે છે. 

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 13 ઑક્ટોબર 2019

ચીને જે આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં કરી લીધું તે હવે આપણે કરવા જઇશું તો સામાજિક, આર્થિક, કુદરતી વ્યવસ્થાને હાનિ પહોંચાડી બેસીશું

૧લી ઑક્ટોબરે પિપલ્સ રિપબ્લિક ઑફ ચાઇના(પી.આર.સી.)ની સ્થાપાનાને ૭૦ વર્ષ પૂરાં થયાં. પ્રગતિ, વૈશ્વિક સ્તરે મજબૂત સ્થાન બનાવવું, સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારોને વળગી રહેવું પણ પછાત કે હિંસક હોવાની છાપ ક્યારે ય ન ખડી કરવી વગેરે ચીનની લાક્ષણિકતાઓ છે. આપણે આ બધા જ મામલે ચીન પાસેથી કેટલીક ચીજો શીખવા જેવી ખરી. કોઇ તરત એમ કહી શકે કે ચીન અને ભારતમાં તો શાસનની નીતિ અને પદ્ધતિ સુધ્ધાં સાવ જુદાં છે તો તેની સરખામણી કેવી રીતે થઇ શકે? ભારત અને ચીનનાં સ્વતંત્ર સ્થાપન વચ્ચે બે-ત્રણ વર્ષનો માંડ ફેર છે અને બંન્નેની આગવી પ્રાચીન સંસ્કૃતિ છે. સરકાર અને શાસન એકબીજાથી જુદા હોવા છતાં પણ ચીન અને ભારતમાં વહીવટ અને આર્થિક વિકાસને મામલે કેટલીક સામ્યતાઓ છે. આટલી બધી સમાનતાઓ હોવા છતાં પણ હજી ૯૦ના દાયકા સુધી ભારત કરતાં જી.ડી.પી.ની સરખામણીએ ‘ગરીબ’ ગણાતો આ દેશ આજે આખા વિશ્વની ‘ફેક્ટરી’ બની ચુક્યો છે. ચીનનો પર કેપિટા જી.ડી.પી. આજે ૨૦૧૯માં ભારત કરતાં ૪.૬ ગણો છે. ચીનની આ સફળતાનાં કારણો અને આપણાં વિકાસની મંદ ગતિ પાછળનાં તર્કને સમજવા જરૂરી છે. છેલ્લાં ૭૦ વર્ષમાં ચીને ૮૫૦ મિલિયન લોકોને ગરીબીમાંથી બહાર ખેંચી કાઢ્યા છે અને દર આઠ વર્ષે ચીનનું અર્થતંત્ર સાચા અર્થમાં બમણું થતું જાય છે.

ચીનનો આધુનિક ઇતિહાસ જોઇએ તો ચીનના કૉમ્યુનિસ્ટ નેતા માઓ ઝેડોન્ડ આર્થિક વિકાસનાં રસ્તે કંઇ બહુ આગળ ન વધી શક્યા. પરંતુ તેમના મૃત્યુ પછી જે શાસક આવ્યા, તેણે ખાસ કરીને દરિયા કાંઠાનાં વિસ્તારોમાં આયાત-નિકાસ સરળ બને તેમ વિદેશી રોકાણ માટે દરવાજા મોકળા કર્યા. કૃષિ ઉદ્યોગ સરકારનાં નિયંત્રણમાંથી મુક્ત કરાયો તો માત્ર એક જ બાળકનો કાયદો વસ્તી વિસ્ફોટનાં ધડાકાને પહેલેથી જ રોકવામાં સફળ રહ્યો, જેથી રાષ્ટ્રનાં ડૅમોગ્રાફિક ડિવિડન્ડનો યોગ્ય ઉપયોગ થઇ શકે. વસ્તી વધારાને મામલે આમ તો સિત્તેરના દાયકામાં કુટુંબ નિયોજનની વાત કરનાર દેશ તરીકે ભારત વિશ્વનાં અન્ય રાષ્ટ્રોની સાથે હતો પણ છતાં ય જાગૃતિ અને પ્રચાર-પ્રસારને અભાવે વસ્તીને મામલે આપણે ત્યાં કોઇ કાબૂ ન રહ્યો.

ચીનમાં વહીવટી ખાતું કે અમલદારીશાહી ઘણી જડ રહી છે પણ છતાં ય ટૅક્નોલૉજીમાં આવતા પરિવર્તનોનો સ્વીકાર કરવામાં તેઓ કશે પાછા નથી પડ્યા. ચીનની કાર્ય કુશળતાની પ્રસંશા થાય છે કારણ કે પરિવર્તનનો માત્ર સ્વીકાર જ નહીં પણ તે માટે જરૂરી અમલીકરણ પણ જોવા મળે છે. ચીન કદાચ ક્યારે ય પણ બધાને ગમે એવો, આખી દુનિયામાં બધા સાથે મૈત્રી રાખનારો દેશ નહીં બને, પણ તેણે એટલું તો સાબિત કર્યું છે કે પોતે એવો દેશ તો છે જ જ્યાં પ્રોજેક્ટ માત્ર વિચાર જ નહીં પણ વાસ્તવિકતા બને છે. એશીના દાયકા પછી સ્થાનિક પબ્લિક એજન્ટ્સ અને ઉચ્ચ વર્ગનાં લોકો વચ્ચે વિશ્વસનિયતા અને સ્પર્ધા પર ધ્યાન અપાયું અને પરિણામે આખી સિસ્ટમ ‘કૉર્પોરેટાઇઝ્ડ’ થઇ ગઇ જેને કારણે ચીનનું અર્થતંત્ર સડસડાટ વિકસવા માંડ્યું.

આપણે ત્યાં જવાહરલાલ નેહરુએ સમાજવાદી આર્થિક માળખું અપનાવ્યું જ્યાં સંપત્તિ એકઠી કરવી અને મોટા ખાનગી ઉદ્યોગોને મહત્ત્વ આપવું પ્રાથમિકતા નહોતી. આઝાદી પછી તરત આવેલી સરકારે ભારત સ્વતંત્ર બજાર તરીકે ખડું થાય, આયાત થતી ચીજોનો વિકલ્પ દેશમાં જ ખડો થાય તેવું ધાર્યું ખરું પણ આપણે લાંબા સમય સુધી આયાતો પર આધાર રાખ્યો. અંતે એવી સ્થિતિ આવી કે આપણે ગુણવત્તાસભર કે આંતરરાષ્ટ્રીય વિકલ્પો સામે ટકી શકે તેવી ચીજોનાં ઉત્પાદનની ક્ષમતા પૂરેપૂરી રીતે કેળવી જ ન શક્યા. પહેલાંની સરકારનાં પ્રશ્નો જુદા હતા તો હવે છેલ્લાં બે વર્ષમાં સરકારે પ્રોટેક્શનિઝમ અને નિકાસના વિકલ્પને પ્રોત્સાહન આપવાનું શરૂ કર્યું છે પણ આ નીતિ આપણે ત્યાં પહેલાં પણ નિષ્ફળ ગઇ છે અને આર્થિક વિકાસમાં આડે આવી છે.

ચીનના જાહેર સાહસો, રાજ્ય શાસિત વ્યાપાર ઉદ્યોગોનું માળખું ખૂબ મજબૂત છે. ૧૯૯૩ પહેલાં આ બધાં ‘રેઢિયાળ સરકારી તંત્ર’ની માફક ઢસડાતા હતા. સત્તાધિશોએ આ ઉદ્યોગોની સિકલ ધરમૂળથી બદલી નાખી અને આજે આ તમામ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સ્પર્ધામાં ટકી શકે તેટલાં મજબૂત છે. આપણે ત્યાં સાવ વિપરીત સ્થિતિ છે. એક બે સફળ અને પ્રમુખ જાહેર સાહસો સિવાયનાં મોટા ભાગનાં રાજ્ય શાસિત ઉદ્યોગો કે જાહેર સાહસો મરવાને વાંકે જીવે છે અથવા તો ‘નોન-પરફોર્મિંગ એસેટ્સ’ ગણવા માંડ્યા છે. ચીનની પંચવર્ષિય યોજનાઓમાં નિયત કરાયેલી માળખાકિય સુવિધાઓ ખડી કરવાને માલમે ચીનને ક્યારે ય પણ જમીન હસ્તગત કરવામાં મુશ્કેલીઓ નથી નડી. ચીનમાં સસ્તી લેબર આધારિત ઉદ્યોગો જેમ કે ટેક્સટાઇલ, લાઇટ એન્જિનિયરીંગ અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સમાં મોટે પાયે રોકાણ કરાયું. વળી સેઝ પણ ચીનમાં પહેલાં જ અસ્તિત્વમાં આવ્યા. વળી ચીનમાં પ્રોજેક્ટ્સ વહેંચવાને મામલે સરકારે માત્ર છેવાડાના વિસ્તારો પર જ ધ્યાન આપ્યું એમ ન થયું. શહેરી અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં એક સરખી રીતે નવાં કામ અને પ્રોજેક્ટ્સની વહેંચણી કરવામાં આવી. કેન્દ્રીય રીતે માળખાકિય સુવિધાઓમાં થયેલા આર્થિકરોકાણને કારણે બીજા ક્ષેત્રોમાં રોકાણની શક્યતાઓ પણ વધતી ચાલી અને આર્થિક વિકાસની ગતિમાં પણ વધારો થયો. આપણે ત્યાં માળખાકિય સુવિધાઓને મામલે બહુ મોટી ખાઇ છે. રોડ અને રેલ્વેઝ માટે બજેટ મંજુર થયું હોવા છતાં ય સરકાર માટે કોઇ લાંબાગાળાની યોજના હોય તેવું વર્તાતું નથી. ચીન ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને મામલે આપણાં કરતાં અડધો યુગ આગળ છે એમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી. આપણે ત્યાં સેઝ વગેરે શરૂ થયાને હજી ગણતરીનાં વર્ષો થયાં છે. સસ્તું લેબર આપણે ત્યાં પણ ઉપલબ્ધ હતું પરંતુ, આપણે શરૂઆતમાં કૅપિટલ ઇન્ટેન્સિવ ઉદ્યોગો વિકસાવ્યા જેને કારણે બેરોજગારીનો પ્રશ્ન મોટો બનતો ગયો.

ચીનનું સૈન્ય ભારત કરતાં કંઇકગણું આધુનિક છે જ્યારે આપણાં સૈન્યમાં બધાં જ મામલે ક્લેવર બદલવાની જરૂરી છે. ચીનની લડાયક ધમકીઓ સામે ટકવા માટે આપણે લશ્કરી સજ્જતાને મામલે ચીન જેવાં મજબૂત થવાની જરૂર છે. ચીનમાં ઊર્જાની બચત પ્રત્યેની જાગૃતિ પણ નોંધપાત્ર છે, ભારત ધીમે ધીમે એ દિશા ભણી નજર કરે છે. ચીનમાં વિશ્વનાં સૌથી વધારે ઇલેક્ટ્રીક વાહનો છે જે પ્રદૂષણ ઘટાડવાથી માંડીને ઊર્જાનાં સ્રોતની બચતમાં મોટો ફાળો આપે છે. ભારત પાસે ચીન કરતાં ચારગણાં તાજાં પાણીનાં સ્રોત છે પણ ચીન પાણીની સમસ્યાથી નથી પીડાઇ રહ્યો. ચીનમાં પાણીનાં ઉપયોગ પર નિયંત્રણ, ખેતીમાં પાણીનાં વપરાશને ઘટાડે તેવા સંશોધનો પર સતત કામ કરાય છે. વળી ચીનમાં વધુ પડતાં ભૂગર્ભ જળનો ઉપયોગ કરનારા ઉદ્યોગો અને વ્યાપારને દંડ સુધ્ધા ફટકારાય છે. ભારતમાં અતિ વિભાજીત જમીન માલિકીને કારણે ભૂગર્ભ જળનો ઉપયોગ ધાર્યા કરતાં વધારે થાય છે માટે ખેતીમાં પાણીનાં વપરાશ અંગે વિકેન્દ્રિય નીતિ રચીને જાગૃતિ પ્રસરાવવની અનિવાર્ય છે.

ચીનનું વિકાસ મૉડલ સામાજિક દ્રષ્ટિએ પરફેક્ટ નથી. ચીનનો અનુભવ શીખવે છે કે કોઇપણ નીતિ અદ્ધરતાલ નથી ઘડાતી અને તેની સીધી અસર સમાજ પર પડે છે જેને કારણે સમસ્યાઓ પણ ખડી થઇ શકે છે. વિકાસનાં પાટે સડસડાટ દોડતા ચીનમાં જ એક આખી ‘ખોવાયેલી પેઢી’નો પ્રશ્ન છે કારણેકે તેમને શિક્ષણ મેળવવાની મંજૂરી નહોતી આપવામાં આવી. પિતૃસત્તાક અને પિતૃવાદી સંસ્કૃતિને કારણે ભરપૂર જીવી શકાય તેવી જિંદગીઓને બદલે લોકો ત્યાં માનસિકતાની સંકડાશ વેઠી રહ્યાં છે અને ત્યાં માનસિક સ્વાસ્થ્યનું સ્તર સતત કથળતું રહ્યું છે. સી.સી.પી. એટલે કે ક્રિટીકલ કંટ્રોલ પોઇન્ટની કાયદેસરતા ચીનનાં રાષ્ટ્રવાદમાંથી નહીં પણ તેની આર્થિક સફળતામાંથી પેદા થઇ છે.

બાય ધી વેઃ

આપણે લોકશાહી રાષ્ટ્ર છીએ અને માટે માત્રને માત્ર આર્થિક સફળતાને ધ્યાનમાં રાખી, બીજું બધું હાંસિયામાં ધકેલી દેવાનું આપણે માટે શક્ય નથી અને એમ હોવું પણ ન જોઇએ. ચીનના પ્રભાવમાં આપણને આંધળુકિયાં ન પોસાય. ચીને જે આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં કરી લીધું તે હવે આપણે કરવા જઇશું તો સામાજિક, આર્થિક, કુદરતી વ્યવસ્થાને હાનિ પહોંચાડી બેસીશું. ગણતરી પૂર્વકનાં ધીમાં પણ મક્કમ પગલાં જ ભારતનો આર્થિક વિકાસ કરી શકે તેમ છે. ડ્રેગનની ઝાળથી અંજાઇ જઇ આપણાં હાથીને અંકુશથી મારી ગાંડોતૂર કરવાની ભૂલ આપણે ન કરવી જોઇએ. ગણતરીના મહિનાઓ પહેલાં આપણે વિશ્વની સૌથી ઝડપથી વિકસી રહેલું અર્થતંત્ર છે, એવાં વિધાન થયા હતાં, જેને મંદીએ ખોટા સાબિત કરી જ દીધા છે. વિશ્વ સ્તરે ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રની ઓળખ જોઇતી હોય તો પહેલાં ઘરમાં સંજોગો સુધારવા પડશે અને તે પણ વૈચારિક પગલાં લઇને.

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 06 ઑક્ટોબર 2019

ધાર્મિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક જ નહીં પણ રાજકીય તખ્તે પણ ગરબાની રમઝટ હંમેશાં જામી છે

આજથી પચીસ-ત્રીસ વર્ષ પહેલાં, નિશાળે ચાલતાં જતાં હોય તેવાં છોકરાંઓનું દ્રશ્ય દુર્લભ ન ગણાતું. હા, સ્કૂલ રિક્ષાઓ ત્યારે પણ હતી જ પણ છતાં ય ઘરની નજીક સ્કૂલ હોય ત્યાં માથે દફ્તરનો પટ્ટો અથવા તો બે ય ખભે દફ્તર ભેરવ્યું હોય અને સાથે એક બે ગોઠિયા કે બહેનપણી હોય અને સ્કૂલ ભણીની સફર મંડાતી હોય તેવું થતું. મને બરાબર યાદ છે કે મારા ઘરની બારીમાંથી ઘરની નજીકની સ્કૂલમાં જતાં આવાં છોકરાં દેખાતાં અને મારી મા હંમેશાં એમ કહે કે, ‘જો જો હં નવરાત્રી આવશે એટલે ચાલતી જતી છોકરીઓ તાળી પાડીને અને ઠેક મારીને, જાણે ગરબા કરતી હોય એમ જતી હશે.’ અને બિલકુલ એવું જ થતું. ધૂળિયા રસ્તા પર સ્કૂલે જતી છોકરીઓની ઠેકમાં અને આજે કરોડોનાં ખર્ચે ઇન્સ્યોરન્સ ઉતારાતાં હોય તેવાં ભપકાદાર વેન્યુઝમાં નવરાત્રી ઉજવાતી રહી છે. આજે પહેલું નોરતું છે ત્યારે ગરબાનો અર્થ, તેની ભાવના, તેની સાથે જોડાયેલી કેટલીક કથાઓ અને સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પૃષ્ઠભૂમિમાં તેની પરિભાષાની ચર્ચા તો માંડવી જ રહી.

જેમ થેપલાં, ઢોકળાં અને ફાફડા ગુજરાતીઓની ઓળખ છે, એમ ગરબા પણ ગુજરાતીઓની ઓળખ છે. રમૂજમાં કહે છે ને કે ગુજરાતીઓ અંગ્રેજી પૉપ સોંગથી માંડીને ભાંગડાનાં બિટ્સ પર ગરબા કરી શકે છે – આ વાતમાં જરા ય અતિશયોક્તિ પણ નથી. વળી ગરબાની પરંપરા ગુજરાતમાં ૫,૦૦૦ વર્ષોથી ખીલી, પ્રસરી અને પ્રચલિત બની છે. ગરબા એટલે ભક્તિ અને શૃંગાર રસનું એવું મિશ્રણ જેમાં છલોછલ ઊર્જા સિવાય બીજું કંઇપણ મળવું અશક્ય છે. ગરબાનો સ્થૂળ પ્રકાર એટલે કે – દીપગર્ભ ઘટઃ જેનાં ગર્ભમાં દીવો છે તેવો માટી કે ધાતુનો છિદ્રવાળો ઘડો. ગર્ભદીપ શબ્દમાંથી અંતે અપભ્રંશ થઇને ગરબો શબ્દ ચલણમાં રહી ગયો. શાસ્ત્રો અનુસાર માટી એ પૃથ્વીનો એક ભાગ છે અને ગરબાનો દીપ તેમાં રહેલો આત્મા છે.

કલા શાસ્ત્રમાં અવારનવાર જેનો સંદર્ભ લેવાય છે તે ‘અભિનય દર્પણ’ અનુસાર ગૌરીમાએ પોતાની દીકરી ઓખાને લાસ્ય નર્તન શિખવાડ્યું હતું. શ્રાપને પગલે ઓખા, અસુરોનાં રાજા બાણાસુરને ત્યાં તેની પુત્રી ઉષા તરીકે જન્મી પણ પૂર્વ જન્મની યાદ હજી ક્યાંક સંઘરાયેલી હતી. ઉષાનો વિવાહ દ્વારકાધિશ કૃષ્ણનાં પૌત્ર સાથે થયો, પછી દ્વારકાની સ્ત્રીઓને ઉષાએ આ નર્તન શીખવ્યું. દ્વારકામાં અપાયેલી ઠેક જૂનાગઢ અને સૌરાષ્ટ્ર સુધી ગઇ અને ત્યાંથી ગુજરાત (ત્યારે આનર્ત) સુધી તેનો ઉલ્લાસ પહોંચ્યો. લાસ્ય નર્તનનું અપભ્રંશ થઇને રાસ્ય શબ્દનો ઉપયોગ થવા માંડ્યો. રાસ પહેલાં કે ગરબા પહેલાં એની કોઇ ચોખવટ હજી સુધી કોઇ વિદ્વાને કરી નથી, પણ ભાસની રચનાઓમાં અને હરિવંશ પુરાણમાં રાસનો ઉલ્લેખ છે. રાસ કૃષ્ણ સાથે જોડાયેલું નર્તન છે તો ગરબો માતાજીની ભક્તિ છે. ગુજરાતમાં ગરબા તરફ ઝુકાવ વધારે છે, પણ તેમાં ગવાતાં ગીતોમાં માતાજી અને રાધા-કૃષ્ણ બંન્નેની ભક્તિ, શક્તિ અને શૃંગારની વાત કરાય છે. પ્રાચીન ગરબા લખનારાનાં સંદર્ભે ૧૭૮૦માં થઇ ગયેલા વલ્લભ મેવાડાનું નામ મોખરે છે તો સાથે નરસિંહ મહેતા અને ભાણદાસનું નામ પણ ગરબા સાથે સંકળાયેલું છે.

અન્ય રાજ્યોમાં આ રીતે ઉજવાય છે નવરાત્રી

ગુજરાતની ઓળખાણ બનેલી નવરાત્રી, બંગાળ, આસામ અને બિહારમાં દુર્ગાપૂજા તરીકે ઉજવાય છે પણ તેમાં નર્તન નથી હોતું. પંજાબમાં આ દિવસોમાં માતાનાં જાગરણ થાય છે અને તામીલનાડુમાં દુર્ગા, સરસ્વતી અને લક્ષ્મીની પૂજા થાય છે જ્યારે રાત્રે સગાંઓ એકબીજાને ઘરે જાય છે તથા પરિણીતાઓને ચૂડી, ચાંદલા તથા અન્ય આભુષણોની ભેટ અપાય છે. કેરળમાં આઠમ, નોમ અને દશમીને દિવસે સરસ્વતિ પૂજન થાય છે. આંધ્રપ્રદેશમાં બથુકમ્મા પાંડુગા અને મહા ગૌરી માતાની પૂજા થાય છે જેમાં ફૂલોની ઢગલીઓ કરે છે અને નવરાત્રી પૂરી થવા આવે ત્યારે આ તમામ પાણીમાં પધરાવવામાં આવે છે.

ગુજરાતી ગીત સંગીતનો જેને પર્યાય કહેવાય તેવા અવિનાશ વ્યાસનું ગરબા અંગે કહેવું હતું કે કોઇપણ ગીત ગરબાનાં તાલમાં ગાઇ શકાય છે, તેમાં સૂર કે તાલની જટિલતા ઓછી હોવી જોઇએ. વર્તુળાકારે ઘુમતાં ઘુમતાં સરળતાથી ઉપાડી શકાય તે ગરબો હોઇ જ શકે. ગરબા મોટે ભાગે હિંચ, ખેમટો, કેરવો અને દીપચંદી એમ ચાર તાલમાં થતા હોય છે. એક સમયે ધાર્મિક ભાવ સાથે ગરબો અંતે સામાજિક થતો ગયો. લોકસાહિત્યમાં અને લોકગીતોમાં આ બદલાવને સમજી શકાય તેવી ઘણી વાતો છે. એક સમયે જ્યાં સ્ત્રી બોલીને પોતાની લાગણી વ્યક્ત ન કરી શકતી ત્યારે તેને માટે લોકગીતો એક અભિવ્યક્તિ બનતા.

ગરબા સાહિત્ય (સરસ્વતીચંદ્ર), ફિલ્મો વગેરેમાં અવારનવાર દેખા દેતા રહ્યાં છે. કોઇપણ હિન્દી ફિલ્મમાં ગુજરાતી પાત્ર હોય તો તે એકાદવાર તો ગરબા કરતું દેખાડાય જ છે. વળી ગુજરાતી ફિલ્મોની ગામ, ગરબો અને ગોકીરો વાળી વ્યાખ્યા દસકાઓ સુધી યથાવત્ રહી. આપણે પુરાણો અને પરંપરાની વાત કરી પણ ગરબાનો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં પણ મોટો ફાળો હતો. અંગ્રેજોના શાસનનો વિરોધ કરવા આ ધાર્મિક તહેવારમાં અંબા, દુર્ગા અને બહુચરમાને દુષ્ટોનો સંહાર કરવાની અપીલ કરતા ગરબા લખાયા. ૧૯૩૦માં રાષ્ટ્રીય નવરાત્રી રાસ નામનાં પુસ્તકમાં આવા ગરબા હતા તો હંસરાજ નામનાં નેત્રહિન કવિએ ૧૯૨૨માં લખેલા એક ગરબા-ગીતને લઇને તેમની સામે કોર્ટમાં કેસ સુદ્ધાં દાખલ થયો હતો. ચંડીદાસની રચનાઓ ‘રણચંડી’ પુસ્તકમાં છપાઇ પછી આખા ગુજરાતમાં પ્રખ્યાત થઇ, જો કે ચંડીદાસ એ ઉપનામ હતું, રચયતાનું સાચું નામ ન હતું. ‘આવાં તો રાજ શાં હોય હો બહુચરી’ ગરબામાં ગાંધીજીનાં જેલવાસથી માંડીને અંગ્રેજ શાસનનો પાયો જમીનદોસ્ત કરવાની વાત કરાઇ હતી. ‘અંબા અલબેલી’, ‘મા અંબાનો રાસ’, ‘કાળિકાને પ્રાર્થના’, ‘માનો શ્રાપ’ જેવા ગરબામાં પણ અંગ્રેજ શાસન વિરોધી વાત જ કરવામાં આવી હતી. આ ગરબા ભારત છોડો આંદોલનમાં ગવાતાં અને બોમ્બે પોલીસને આ પુસ્તક છપાવનારાનું નામ ખબર પડતાં મે પ્રિન્ટરીનાં પ્રોપરાઇટર કુંવરજી કેશવજી શાહને અટકમાં લેવાયા હતા. બેઠા ગરબાની પરંપરા પાછળ પણ ભાગલાનું ગણિત કામ કરી ગયું છે. ૧૯૪૬માં પાકિસ્તાન સાથે જોડાવા માગતા નવાબ મોહબ્બત અલી ખાને તે અરસામાં જૂનાગઢમાં નવરાત્રી પર પ્રતિબંધ મુક્યો. નવાબનાં હુકમનું ઉલ્લંઘન ન થાય તે માટે બેઠા ગરબા ગાવા એમ પુરુષોએ નક્કી કર્યું. જૂનાગઢમાં નાગરોની સંખ્યા વધારે તે આજે પણ નવરાત્રી દરમિયાન નાગરો ઘરોમાં બેઠા ગરબાની પરંપરા ચાલુ છે. જૂનાગઢમાં આજે પણ માત્ર પુરુષો જ બેઠા ગરબા ગાય છે અને પછી લ્હાણી વહેંચાય છે. જૂનાગઢનાં બેઠા ગરબા જોવા ટૂરિસ્ટો પણ પહોંચી જતા હોય છે.

ગુજરાતની નવરાત્રીનું આધુનિક રૂપ એટલે મુંબઇનાં ડિસ્કો દાંડિયા અને ગ્લેમર નગરીમાં ફિલ્મનાં ગીતો પર પણ ડિસ્કો દાંડિયા થાય છે. દરેક ગ્રુપ પોતાને ગમતી સ્ટાઇલમાં ગરબા કરતા હોય છે જે પારંપરિક તાળી અને ચપટીનાં ગરબાથી સાવ અલગ હોય છે. ત્રણ તાળી, દોઢિયું, આઠિયુંથી માંડીને બે તાળી, રમઝણિયું અને છેલ્લાં કેટલાં વર્ષોથી સનેડો સુદ્ધાં નવરાત્રીનાં મેદાનની શાન બન્યો છે. આ ઉપરાંત ઇનામ જીતવા પોતાની આગવી સ્ટાઇલમાં ગરબા કરનારાની વાત જુદી. ગુજરાતમાં વડોદરા એક માત્ર એવું શહેર છે જ્યાં એક સાથે પચાસ હજાર લોકો પણ એક સરખાં ગરબા મોટાં વર્તુળમાં કરે છે. ત્યાંની ફેકલ્ટી ઑફ ફાઇન આર્ટ્સનાં ગરબામાં પરંપરા બરાબર જળવાઇ છે, જ્યાં માઇકનો ઉપયોગ નથી થતો અને માત્ર પારંપરિક વાદ્યોનો જ ઉપયોગ થાય છે. અમદાવાદ, સુરતમાં સ્ટેડિયમ, ક્લબ્ઝ વગેરેમાં ગરબાનું આયોજન થાય છે અને અહીં લોકો પોતાની આગવી રીતે ગરબા કરવાનું પસંદ કરે છે. હવે ગરબા લાખો-કરોડોનાં ખર્ચે આયોજિત કરવામાં આવે છે સાથે મોંઘીદાટ ભેટ-સોગાદો, સેલિબ્રિટીઝની હાજરી બધું ગરબામાં ગ્લેમર ઉમેરતું રહ્યું છે. નવરાત્રીનાં પોશાક, ઘરેણાંથી માંડીને મેઇક-અપ પાછળ હજારો ખર્ચવામાં આવે છે. એક પરફોર્મિંગ આર્ટ સાથે જેટલું પણ સાંકળી શકાય તે બધું જ ગરબા સાથે સંકળાયેલું છે.

બીજા બધા તહેવારોમાં ઘોંઘાટ વધ્યો છે પણ કોણજાણે કેમ નવરાત્રીની ઉર્જામાં આ બહુ ધીમી ગતિએ થઇ રહ્યું છે. દરેક ઉજવણીનું આગવું ન્યુસન્સ હોય છે પણ ગરબામાં તેનું પ્રમાણ ઓછું છે. ગરબાનું સત્ત્વ જળવાય, તે ગરવો રહે અને વરવો ન બને તેવી જ આશા.

બાય ધી વેઃ

એક સમયે નવરાત્રી પછી ગર્ભપાતનાં કિસ્સા વધે છે એવી બોગસ સ્ટોરીઝ માત્ર સનસનાટી ખાતર અખબારોમાં આવતી પણ આ તહેવારમાં હજી દૂષણ ઓછું છે. હા નવરાત્રીમાં રોમાન્સ ચોક્કસ ભળે છે પણ તે ક્યારે ય બેહુદો નથી બનતો. નવરાત્રી એક માત્ર તહેવાર છે જ્યાં કોઇ પોતાની દીકરીને રાત્રે બહાર જવાની ના નથી પાડતું. બધાં શહેરોમાં શેરી ગરબા પોળ વગેરેમાં સચવાયા છે ખરા પણ તામ-ઝામ વાળા ગરબાનું આકર્ષણ ઘટ્યું નથી બધાં જ ધર્મનાં લોકો નવરાત્રીમાં એકરસ થઇને મોજ કરે છે. આપણી સરકારે દેશનો માહોલ ઉર્જામય અને પવિત્ર રાખવો હોય તો નવરાત્રીનાં સમીકરણને સમજવું રહ્યું.

સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 29 સપ્ટેમ્બર 2019