દેશની સંખ્યાબંધ હાઈકોર્ટ અને કેટલીક સુપ્રીમ કોર્ટમાં ન્યાયાધીશોની નિમણૂકના વિવાદને કારણે હાઈકોર્ટમાં લગભગ ૪૦ ટકા ઉપરાંતની જગ્યા અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં આશરે ત્રણ-ચાર જગ્યાઓ પર ન્યાયાધીશોની નિમણૂકો થતી નથી. આ બંને કોર્ટમાં મોટા પ્રમાણમાં કેસોનો ભરાવો છે. હાઈકોર્ટોમાં અનેક એવા કેસો છે કે જે છેલ્લાં દસ-પંદર વર્ષોથી પડતર છે અને તેનો ક્યારે નિકાલ આવશે, તેનો કોઈ અંદાજ આપી શકે તેમ નથી. કેસોનો સમયસર નિકાલ ન થવાને કારણે નાગરિકોને સરાસર અન્યાય થતો હોય છે. અનેક એવા કિસ્સાઓ છે કે નીચલી અદાલતે ફોજદારી ગુનાના કેસમાં કરેલ પાંચ-દસ વર્ષની સજા પૈકી મોટા ભાગની સજા ભોગવી લીધા પછી અપીલ સુનાવણી પર આવે અને હાઈકોર્ટ આરોપીને શંકાનો લાભ આપી અથવા પુરાવાના અભાવે નિર્દોષ જાહેર કરી છોડી મૂકે, ત્યારે આ આરોપીએ પાંચ-સાત વર્ષ જેલમાં પાકા કામના કેદી તરીકે વિતાવીને પોતાની જિંદગીનાં અમૂલ્ય વર્ષો ખર્ચી નાંખ્યાં હોય. દીવાની કેસોમાં અનેક એવા કિસ્સા છે કે હાઈકોર્ટ વર્ષો પછી ચુકાદો આપે, ત્યારે ચુકાદો લાભમાં હોવા છતાં પણ જે-તે વ્યક્તિ ભોગવી શકે નહીં. હાઇકોર્ટમાં કેસના ભરાવા મુજબ ન્યાયમૂર્તિઓની સંખ્યા વધારે અને કોર્ટ ન્યાયાધીશોની સંપૂર્ણ સંખ્યા સાથે કામ કરે તો પણ કેસોનો જે ભરાવો છે, તેનો નિકાલ થતાં અંદાજે એક સર્વે મુજબ ઓછાંમાં ઓછાં પચાસ-સો વર્ષો લાગે તેમ છે, ત્યારે નિમણૂકને લઈને આ વિવાદ દેશ માટે શરમજનક કહેવાય. એમ કહેવાય છે કે “Justice delayed is justice denied”. સમસ્યા ખૂબ ગંભીર છે. તેમાં કેન્દ્ર સરકાર અને ન્યાયતંત્ર વચ્ચે ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકના મુદ્દે જે વિવાદ ચાલે છે, તેને કારણે હાઈકોર્ટમાં લાંબા સમયથી ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂક થતી નથી. આ પશ્ચાદ્ભૂમિકામાં ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકના વિવાદના સમગ્ર પાયા સમજીએ.

જાહેર જનતા અને કોર્ટમાં પડતર કેસોના પક્ષકારોની અપેક્ષા એવા ન્યાયમૂર્તિઓની છે કે જેની તટસ્થતા અને વિદ્વત્તામાં વિશ્વાસ મૂકી શકાય, જે જટિલ કેસોની સમસ્યાની ઊંડી સમજણવાળા, કામ કરવાની ધગશવાળા અને ઝડપી નિકાલ કરી શકે તેવા સક્ષમ ન્યાયમૂર્તિઓ હોય. તટસ્થ ન્યાયમૂર્તિ એટલે કોઈની શેહ-શરમમાં આવ્યા વગર પ્રામાણિકતાથી ન્યાય તોળી સમયસર ચુકાદો આપે એવા ન્યાયમૂર્તિ.

હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિનાં પદો બંધારણીય પદો છે. બંધારણે નિયત કરેલા સોગંદ લીધા પછી જ ન્યાયમૂર્તિ વિધિવત્ હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિ તરીકે ફરજ બજાવી શકે છે. હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિઓ કેન્દ્ર કે રાજ્ય સરકારના આઈ.એ.એસ. અધિકારીઓ અને અન્ય નોકરિયાતોની જેમ કેન્દ્ર કે રાજ્યના નોકરિયાતો નથી. બંધારણે આ ન્યાયમૂર્તિઓની નિવૃત્તિવય નક્કી કરેલ છે તેમ જ બંધારણે એવી જોગવાઈ કરેલ છે કે ન્યાયમૂર્તિને નિવૃત્તિવય સુધી તેમની સેવાની શરતોમાં કે નિવૃત્તિની વયમર્યાદામાં ફેરફાર કરી શકાય નહીં. ન્યાયમૂર્તિઓને માત્ર સંસદ જ ૨/૩ મતોની વિશેષ બહુમતીથી ઠપકાની દરખાસ્ત પસાર કરીને એ પદેથી દૂર કરી શકે.

બંધારણ હેઠળ રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ, પ્રધાનમંડળ, સાંસદ, ધારાસભ્ય, સ્પીકર, હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ અને અન્ય ન્યાયાધીશો, કમ્પ્ટ્રોલર અને ઑડિટર જનરલ, ઍટર્ની જનરલ, ઍડ્વોકેટ જનરલ બંધારણીય પદો છે. કમ્પ્ટ્રોલર જનરલ અને ઑડિટર જનરલને પદ પરથી સુપ્રીમ કોર્ટ કે હાઈકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિઓ વિશેષ ૨/૩ બહુમતીથી ઠપકાની દરખાસ્ત પસાર કરીને દૂર કરી શકે.

બંધારણની આ જોગવાઈઓ એટલા માટે વર્ણવેલ છે કે સામાન્યતઃ છેંતાલીસ વર્ષની વયથી બાવન વર્ષની વય વચ્ચેની વ્યક્તિઓ હાઇકોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિ તરીકે નિમાય છે. જેમને સેવાનો લાંબો સમય હોય છે તે દરમિયાન તેઓ લીધેલ સોગંદને વફાદાર ન રહે અથવા ન્યાય કરવાની ફરજમાં ગેરવર્તણૂક કરે તો તેમને ન્યાયાધીશપદેથી સંસદની વિશેષ બહુમતીથી જ દૂર કરી શકાય. રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ, સ્પીકર, સાંસદ, ધારાસભ્ય વગેરેના પદની મુદત પાંચ વર્ષની છે અને દર પાંચ વર્ષે જે-તે મતદારમંડળનો વિશ્વાસ પ્રાપ્ત કરી ચૂંટાવાનું હોય છે, જ્યારે ન્યાયમૂર્તિની હોદ્દાની મુદત હાઈકોર્ટમાં ૬૨ વર્ષની અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ૬૫ વર્ષની છે. સને ૧૯૫૦ના જાન્યુઆરીમાં બંધારણ અમલમાં આવ્યા પછી ન્યાયમૂર્તિના ગેરવર્તણૂકના અનેક કિસ્સાઓ હોવા છતાં પણ સંસદે વિશેષ બહુમતીથી એકાદ અપવાદ સિવાય કોઈ ન્યાયમૂર્તિ સામે ઠપકાની દરખાસ્ત પસાર કરેલ નથી.

એ બાબતોનો ખ્યાલ રાખવો જરૂરી છે કે જે વ્યક્તિની નિમણૂક ન્યાયમૂર્તિ માટે કરવાની હોય છે, તે એક માનવ છે અને માનવસહજ નબળાઈઓને આધીન છે. માનવસહજ નબળાઈઓમાં કામ, ક્રોધ, લાલચ, અહંકાર, મિથ્યાભિમાન, પૂર્વગ્રહ, લાભાલાભ, અદેખાઈ, સગાંવાદ, પક્ષપાત વગેરે અનેક નબળાઈઓથી ઉપર ઊઠવા માટેનું ઉચ્ચ ચારિત્ર્ય અને પદ અંગેની ફરજ નિભાવવાની સભાનતા જરૂરી છે. બંધારણ સભામાં ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકના પ્રશ્ને ડૉ. આંબેડકરે કહેલું કે That, the Chief Justice is also a human being and is man with all the failings and prejudices which common people are supposed to have”. ઉપર્યુક્ત વિધાન ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકમાં મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સાથે મસલત કરવાની જરૂરિયાતને બદલે મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિની સંમતિથી જ નિમણૂક કરી શકાય, તેવી ચર્ચાના પ્રત્યુત્તરમાં કરેલું.

સને ૧૯૭૩ સુધી ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂક અંગે કોઈ ખાસ વિવાદ ન હતો. અલબત્ત, સને ૧૯૫૦ના દાયકામાં મુંબઈ હાઈકોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ શ્રી ચાગલા અને મુંબઈ રાજ્યના મુખ્યમંત્રીશ્રી મોરારજીભાઈ દેસાઈ વચ્ચે મુંબઈ હાઈકોર્ટના એક ન્યાયાધીશની નિમણૂક અંગે મતભેદ થયેલો, પરંતુ તેમાં શ્રી મોરારજીભાઈએ નમતું જોખેલું. સને ૧૯૫૦માં બંધારણ ઘડાયું ત્યારથી સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકની જોગવાઈ આર્ટિકલ ૧૨૪ મુજબ કરવાની હોય છે અને હાઈકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂક આર્ટિકલ ૨૧૭ની જોગવાઈ મુજબ કરવાની રહે છે. આ બંને આર્ટિકલોની જોગવાઈ મુજબ ન્યાયમૂર્તિ નીમવાનો અધિકાર રાષ્ટ્રપતિને છે, પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ન્યાયાધીશની નિમણૂક કરવાની હોય, ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સાથે અને હાઈકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂક કરવાની રહેતી હોય, ત્યારે હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સાથે મસલત કરવી તેવી જોગવાઈ છે. અલબત્ત, રાષ્ટ્રપતિએ આ અંગે કેન્દ્ર સરકારની સલાહ મુજબ નિમણૂકો કરવાની હોય છે. એક પ્રણાલિકા તરીકે કેન્દ્ર સરકાર જે-તે રાજ્યોની હાઈકોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂક અંગે રાજ્ય સરકારોના અભિપ્રાય પણ લક્ષમાં લેતી હોય છે. ઉપર્યુક્ત રીતે સને ૧૯૭૩ સુધી વિના વિવાદે હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં નિમણૂકો થતી હતી અને આ પ્રકારની નિમણૂકો વિના વિલંબે જગ્યા ખાલી પડે કે તરત જ કરવામાં આવતી હતી.

સને ૧૯૭૩માં સુપ્રીમ કોર્ટના ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ જસ્ટિસ જે.એમ. શેલત, જસ્ટિસ હેગડે અને જસ્ટિસ ગ્રોવરને સુપરસીડ કરી વરિષ્ઠતામાં ચોથા ક્રમે આવતા જસ્ટિસ એ.એન. રેને ભારતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિપદે વડાંપ્રધાન શ્રીમતી ઇન્દિરા ગાંધીના નેતૃત્વ હેઠળની સરકારે નીમેલા. આ નિમણૂકે ન્યાયતંત્ર અને વકીલ આલમમાં ભૂકંપ સર્જેલો. એટલે કે સને ૧૯૭૩ની સાલથી ન્યાયતંત્ર અને સરકાર વચ્ચે ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકોના પ્રશ્ને અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું થયેલું છે. સને ૧૯૭૮માં કેન્દ્રમાં વિરોધ પક્ષોના વિલીનીકરણથી બનેલ જનતાપક્ષની સરકાર મોરારજીભાઈ દેસાઈના નેતૃત્વ હેઠળ સત્તા પર આવી. આ સરકારમાં પણ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગુજરાત હાઈકોર્ટમાંથી બઢતી આપીને એક ન્યાયમૂર્તિને નીમવામાં આવ્યા, જે વરિષ્ઠતામાં ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં ચોથા ક્રમે આવતા હતા. ગુજરાત હાઈકોર્ટના ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓની સિનિયોરિટીની અવગણના કરી ચોથા ન્યાયમૂર્તિને સુપ્રીમ કોર્ટમાં બઢતી આપવામાં આવી, જેની અટક પણ ‘દેસાઈ’ હતી અને તે વડાપ્રધાન મોરારજીભાઈની નાતના હતા. એ ન્યાયમૂર્તિએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિ તરીકે પૂરી પ્રામાણિકતાથી અનેક ગૂંચવાડાભર્યા કેસોના સક્ષમ ચુકાદાઓ આપેલા, જે આજે પણ અનુસરવામાં આવે છે. જે ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ સુપરસીડ થયા તે પૈકી બે વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ પણ સક્ષમ ન્યાયમૂર્તિઓ હતા અને ઇમરજન્સીના સમયમાં ભારે હિંમતથી નિર્ભયતાપૂર્વક બંધારણીય ચુકાદાઓ આપેલા. સુપ્રીમ કોર્ટના બારે આ ન્યાયમૂર્તિની સોગંદવિધિનો બહિષ્કાર કરેલો. આ નિમણૂકે ગમે તે પક્ષની સરકાર હોય, તો ન્યાયતંત્ર અને વકીલ આલમમાં સરકારના હસ્તક નિમણૂક રહેવી જોઈએ નહીં, તેવું અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું.

જનતાપક્ષની મોરારજીભાઈના નેતૃત્વ હેઠળની સરકાર લાંબો સમય ચાલી નહીં. મોરારજીભાઈની વિદાય પછી જે વડાપ્રધાન બન્યા તે લોકસભામાં વિશ્વાસનો મત પણ લઈ શક્યા નહીં અને એ સરકાર પાંચ વર્ષનો ગાળો પૂરો કરી શકી નહીં. સને ૧૯૮૦માં ફરી ઇન્દિરા ગાંધીના નેતૃત્વ હેઠળ કૉંગ્રેસ સરકાર સત્તા પર આવી.

આ લેખકે બાર કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયા ટ્રસ્ટના મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટીની હેસિયતથી સને ૧૯૮૦ના ઑક્ટોબર મહિનામાં હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકના પ્રશ્ને અને હાઈકોર્ટ જજોની ફેરબદલીના પ્રશ્ને અમદાવાદ મુકામે રાષ્ટ્રીય સેમિનાર આયોજિત કરેલો, જેમાં દેશભરની બાર કાઉન્સિલો અને બાર ઍસોસિયેશનોના પ્રતિનિધિઓએ ભાગ લીધો હતો. આ સેમિનારનું ઉદ્ઘાટન નામાંકિત ધારાશાસ્ત્રી એલ.એમ. સિંઘવીએ કરેલ, જેમાં પ્રથમ પંક્તિના ધારાશાસ્ત્રીઓ  રામ જેઠમલાણી, રાજેન્દ્ર સિંહ, રણજિત મહંતી, વી.આર. રેડ્ડી વગેરે હાજર રહ્યા હતા. બાર કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયા ટ્રસ્ટના સેક્રેટરી તરીકે ડૉ. માધવ મેનને આ સેમિનારનું સંચાલન કરેલું. આ સેમિનારે કૉલેજિયમ પ્રથમ પરામર્શમાં દાખલ કરવાનો વિચાર જાહેર રીતે ઠરાવ રૂપે પ્રથમ વખત મૂક્યો.

અલબત્ત, આ કૉલેજિયમમાં બાર કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયા અને સુપ્રીમ કોર્ટ બાર ઍસોસિયેશનના પ્રતિનિધિઓ અને ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓને સમાવવા અંગેનું સૂચન હતું.

ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂક અને ફેરબદલીના પ્રશ્નના વિવાદ અંગે સુપ્રીમ કોર્ટમાં સાત ન્યાયમૂર્તિઓની બંધારણીય બૅન્ચે ડિસેમ્બર, ૧૯૮૧માં ચુકાદો આપ્યો, જેમાં ન્યાયતંત્ર સ્વતંત્ર રહેવું જોઈએ તેમ જ તે સંદર્ભમાં ન્યાયમૂર્તિની પસંદગી થવી જોઈએ, તેમ ઠરાવવામાં આવ્યું.

ત્યાર પછી સને ૧૯૯૩માં હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ખાલી જગ્યાઓ પૂરવાના કેસમાં સને ૧૯૮૧માં આપેલ ઉપર્યુક્ત ચુકાદા અંગે ફેરવિચારણા થવી જોઈએ, તેમ લાગતાં નવ ન્યાયમૂર્તિઓની બંધારણીય બૅન્ચ સમક્ષ કેસ મૂકવામાં આવ્યો. આ કેસ સુપ્રીમ કોર્ટે ઍડ્વોકેટ ઑન રેકર્ડ વર્સસ યુનિયન ઑફ ઇન્ડિયાના નામે જાણીતો છે, જેમાં આર્ટિકલ ૧૨૪ અને ૨૧૭ના અર્થઘટનમાં કૉલેજિયમ પ્રથા દાખલ થઈ. કૉલેજિયમ એટલે હાઈકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકમાં હાઈકોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ અને બે વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકમાં સપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ અને સુપ્રીમ કોર્ટના બે વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓનું કૉલેજિયમ. ભારતના બંધારણમાં આર્ટિકલ ૧૨૪ કે ૨૧૭ કે અન્ય કોઈ આર્ટિકલમાં કૉલેજિયમ જેવો કોઈ શબ્દ નથી. સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયતંત્રના સ્વાતંત્ર્યના ખ્યાલ અંગે વ્યાપક અર્થઘટન કરી કૉલેજિયમને આર્ટિકલ ૧૨૪ અને ૨૧૭માં દાખલ કરવામાં આવેલ છે, જેની યથાર્થતા અંગે અનેક વિવાદો છે.

સને ૧૯૯૩થી કૉલેજિયમની સાથે પરામર્શ કરીને છેલ્લાં પચ્ચીસ વર્ષોથી નિમણૂકો થાય છે. આ ચુકાદાથી એવું ઠરાવેલ છે કે કૉલેજિયમની ભલામણ સરકારને બંધનકર્તા છે અને તે મુજબ સરકારે નિમણૂક કરવી જોઈએ. સરકાર એકાદ વખત કૉલેજિયમને નિમણૂકની દરખાસ્ત અંગે કારણો જણાવી ફેરવિચારણા કરવાનું કહી શકે, પરંતુ જો કૉલેજિયમ ફેરવિચારણા કરી ફરી એ જ વ્યક્તિનું નામ નિમણૂક માટે સૂચવે, તો તે મુજબ નિમણૂક આપવાનું સરકાર માટે ફરજિયાત છે.

છેલ્લાં પચ્ચીસ વર્ષોથી કૉલેજિયમ પ્રથા અમલમાં છે, પરંતુ તેનો એકંદર અનુભવ સંતોષકારક નથી. કૉલેજિયમના ન્યાયમૂર્તિઓના અંગત રાગદ્વેષ અને સગાંવાદ ન્યાયમૂર્તિની પસંદગીમાં ભાગ ભજવે છે. સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત જસ્ટિસ સુશ્રી રૂમા પાલે જસ્ટિસ વી.એમ. તારકુંડે સ્મૃિતવ્યાખ્યાનમાં કૉલેજિયમ પ્રથા પર બે-એક વર્ષ પહેલાં પ્રકાશ પાડતાં જણાવેલ કે, “The process by which a judge is selected to superior court is one of the best kept secrets in this country. The very secrecy of the process leads to an inadequate input of information as to the abilities and suitability of a possible candidate for appointment as Judge … personal friendship or unspoken obligation may colour recommendation. Consensus among collegiums is sometimes resolved through trade-off resulting in dubious appointment with disastrous consequences for the litigants and credibility of the Judicial system. Besides, institutional independence has also been compromised by growing sycophancy and lobbying within the system.” ગુજરાત હાઈકોર્ટના પૂર્વ ચીફ જસ્ટિસ ભાસ્કર ભટ્ટાચાર્યે સને ૨૦૧૪માં ભારતના ચીફ જસ્ટિસ કબીર આલમને લખેલા પત્રમાં જણાવેલું કે કૉલકાતા હાઈકોર્ટના કૉલેજિયમમાં તેઓ ન્યાયમૂર્તિ હતા, ત્યારે ચીફ જસ્ટિસ કબીર આલમની બહેન, જે હાઈકોર્ટના પટાવાળાના પગારથી ઓછી કમાણી વકીલાતમાં કરતી હતી અને જેને ખાસ અનુભવ ન હતો, તેની ન્યાયમૂર્તિ તરીકેની નિમણૂકનો વિરોધ કરેલો. આ અંગે જસ્ટિસ કબીર આલમનો પૂર્વગ્રહ તેમની વરિષ્ઠતા હોવા છતાં સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિની નિમણૂકમાં અડચણરૂપ બનેલો. દિલ્હી હાઈકોર્ટના સક્ષમ અને પ્રામાણિક ચીફ જસ્ટિસ શ્રી એ.પી. શાહ કૉલેજિયમના એક ન્યાયમૂર્તિના પૂર્વગ્રહને કારણે સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશ તરીકે બઢતી પામ્યા નહીં. આવાં તો અનેક દૃષ્ટાંતો છે. ન્યાયવિદ્ અને વિખ્યાત  ધારાશાસ્ત્રી શ્રી ફલી નરીમાને તેમની આત્મકથામાં પણ આ અંગે સુંદર વિવરણ કરેલું છે.

કૉલેજિયમ પદ્ધતિની આ ઉપરાંત વધારાની એક નબળાઈ એ છે કે નિમણૂકની સમગ્ર પ્રોસેસ ગૂંચવાડાભરી અને નિમણૂકમાં વિલંબ કરનારી છે. આ પ્રથા ચાલુ રાખવી હોય તો પણ, તેમાં સુધારા કરવા જોઈએ, તેમ ખુદ સુપ્રીમ કોર્ટે ‘National Judicial Appointment Commission’ અંગે સને ૨૦૧૬માં આપેલ ચુકાદામાં પણ સ્વીકારેલ છે. હકીકતે ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકમાં જે વિલંબ થઈ રહ્યો છે અને ખાલી જગ્યાઓ પુરાતી નથી, તેને માટે કૉલેજિયમ પ્રથા જવાબદાર છે.

ઉપર્યુક્ત સંદર્ભમાં લોકસભાએ ભારતના બંધારણમાં નવ્વાણુમો સુધારો કરી સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂક અંગે ‘National Judicial Appointment Commission’ રચવાનો કાયદો લગભગ સર્વસંમતિથી કર્યો. આ કાયદા અંગેનું બિલ કૉંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુ.પી.એ. સરકારે તૈયાર કરેલું. સને ૨૦૧૪ ભાજપની આગેવાની હેઠળની એન.ડી.એ. સરકારે સત્તા પર આવતાં આ બિલ લોકસભામાં રજૂ કરેલ. આ બિલને ભા.જ.પ. અને કૉંગ્રેસનું સંપૂર્ણ સમર્થન હતું. લોકસભાના અન્ય પક્ષો પણ આ બિલનું સમર્થન કરતા હતા, જેમાં અપવાદ રૂપે તામિલનાડુનો એ.આઈ.ડી.એમ.કે. પક્ષ હતો, જેણે આ બિલનો સંસદમાં વિરોધ કરેલ નહીં, પરંતુ મતદાન વેળા ગેરહાજર રહેલા. રાજ્યસભામાં માત્ર એક વિરોધ મતે આ બિલ પ્રચંડ બહુમતીથી પસાર થયેલું. પાર્લામેન્ટે ૯૯મો સુધારો કર્યા પછી બંધારણ સુધારાની જોગવાઈઓ મુજબ દેશની અર્ધા ઉપરાંતની ધારાસભાઓએ આ બિલનું સમર્થન કરેલ. આ સુધારા હેઠળ જે કમિશન રચવાનું હતું, તેમાં કુલ્લે છ સભ્યો હતા, જેમાં સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ અને સુપ્રીમ કોર્ટના બે વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ, ભારત સરકારના કાયદાપ્રધાન અને વડાપ્રધાન ચીફ જસ્ટિસ અને વિરોધપક્ષના નેતાની સમિતિ નીમે તેવા અગ્રગણ્ય બે પ્રબુદ્ધ નાગરિક નીમવાની જોગવાઈ હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે સને ૨૦૧૬ના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં ઉપર્યુક્ત ૯૯મો સુધારો ચાર જજોની બહુમતીથી ગેરબંધારણીય ઠરાવ્યો અને કૉલેજિયમ પ્રથા પારદર્શક બનવી જોઈએ અને તે અંગેની કાર્યવાહી કરવાનું સ્વીકાર્યું. ફલશ્રુતિ રૂપે વિલંબ કરનારી કૉલેજિયમ પ્રથા ચાલુ રહી.

હાઈકોર્ટમાં ન્યાયમૂર્તિઓની નિમણૂકમાં સામાન્યતઃ ધારાશાસ્ત્રીઓના વ્યવસાયમાંથી લગભગ સિત્તેર ટકા અને જિલ્લા કક્ષાની જ્યુડિશિયલ સર્વિસમાંથી ત્રીસ ટકા ન્યાયમૂર્તિઓ નિમાતા હોય છે. ધારાશાસ્ત્રીઓના વ્યવસાયમાં પસંદગી જે-તે હાઈકોર્ટમાં પ્રૅક્ટિસ કરતા ધારાશાસ્ત્રીઓ પૂરતી મર્યાદિત હોય છે, જેને કારણે પસંદગીનું ફલક સાંકડું બને છે. આ ઉપરાંત વકીલાતના વ્યવસાયમાં મોટી કમાણીની તક હોવાને કારણે સારી પ્રૅક્ટિસવાળા તેજસ્વી વકીલો ન્યાયમૂર્તિ થવાનું પસંદ કરતા નથી. ન્યાયમૂર્તિઓના પગાર રાજ્ય સરકાર કે કેન્દ્ર સરકારના આઈ.એ.એસ. સચિવો સમકક્ષ હોય છે. ન્યાયમૂર્તિની જગ્યા માટે અખિલ હિંદ ધોરણે ધારાશાસ્ત્રીઓમાંથી પસંદગી થતી નથી કે આ નિમણૂકો માટે કોઈ પરીક્ષા પસાર કરવાની હોતી નથી, માટે કમસે કમ પસંદગીનું ફલક વિશાળ અખિલ હિંદ ધોરણે કરવું જોઈએ.

સુપ્રીમ કોર્ટે સને ૨૦૧૬મો ૯૯માં બંધારણીય સુધારો અને નેશનલ જ્યુડિશિયલ ઍપોઇન્ટમેન્ટ કમિશનને ગેરકાયદેસર ઠરાવ્યાં, તેના અંગે એક ટિપ્પણી એવી છે કે સુપ્રીમ કોર્ટે સને ૧૯૯૩માં બંધારણના આર્ટિકલ ૧૨૪ અને ૨૧૭ના અર્થઘટનની ન્યાયમૂર્તિઓ નીમવાના જે અધિકારો પ્રાપ્ત કર્યા છે, તે અધિકારો ન્યાયતંત્ર છોડવા માગતી નથી. હકીકતે સને ૧૯૯૩માં આર્ટિકલ ૧૨૪ અને ૨૧૭નાં જે અર્થઘટન થયાં તેને બંધારણનાં સભાની ડિબેટમાં કે બંધારણની ભાષામાં કોઈ સમર્થન મળતું નથી.

સરકારનાં ત્રણેય અંગો, પાર્લામેન્ટ, કારોબારી અને ન્યાયતંત્ર એકબીજાંને પૂરક બને અને સંવાદિતાથી કામ કરે તે જરૂરી છે. સને ૨૦૧૬ના ફેબ્રુઆરીના ચુકાદાથી સંસદે પસાર કરેલ બંધારણીય સુધારો ગેરબંધારણીય ઠરાવ સંસદ તેમ જ આ સુધારો સૂચવનાર કારોબારીતંત્રની અવગણના થયાની આ બંને અંગોમાં લાગણી છે. બંધારણ હેઠળ દરેકેદરેક તંત્રની મર્યાદાઓ અંકાયેલ છે, ત્યારે ત્રણેય તંત્રો મર્યાદામાં રહી સંવાદિતાથી કાર્ય કરે એ આજની તાતી જરૂરિયાત છે.

આમ જનતાને બંધારણીય આંટીઘૂંટીમાં ભાગ્યે જ રસ છે. આમજનતા પ્રામાણિક, સક્ષમ અને ઝડપી ન્યાય આપે તેવા ન્યાયમૂર્તિઓ ઝંખે છે.

E-mail : kgv169@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2016; પૃ. 10-12

ભારતે આર્થિક વિકાસની દિશામાં જી.એસ.ટી. પાસ કરીને એક મહત્ત્વનું કદમ ભર્યું છે.

ભારત વિવિધતાથી ભરેલો એક વિશાળ દેશ છે. ભારતની આ વિવિધતાઓને સ્વાયત્તતા મળે અને ખીલી ઊઠે અને ભારતની એકતા ભાતીગળ બને તેવા ઉદ્દેશથી ભારતના બંધારણે સમવાયી તંત્ર (ફેડરલ વહીવટી માળખું) અપનાવેલું છે. ભારતનું સમયવાયી તંત્ર વિશ્વના સમવાયી તંત્ર કરતાં જરા અનોખા પ્રકારનું છે, જેમાં ભારતની એકતાને પ્રાધાન્ય આપીને ભારતની જુદી જુદી વિવિધતાઓ – ભાષાઓ, પ્રાદેશિકતાઓ, વિવિધ ધર્મો, સંસ્કૃિતઓ, રીત-રિવાજો, જીવનશૈલીઓ વગેરેને – જાળવી રાખવાનો અને ખીલવાનો પૂરો અવકાશ રહે તે પ્રકારનું આપણું સમવાયી તંત્ર છે અને તેને જ કારણે ‘વિવિધતામાં એકતા’ જળવાઈ રહી છે.

આઝાદી પછીના છઠ્ઠા દાયકાના અંત ભાગમાં આ દિશામાં ભારતે એક ઓર કદમ આર્થિક એકતાની દિશામાં ભરેલ છે અને સમગ્ર ભારત માટે ‘એક બજારની’ સ્થાપના કરી શકાય તેવો એક મહત્ત્વનો બંધારણીય સુધારો ‘ગુડ્ઝ અને સર્વિસ ટૅક્સ’ ઍક્ટ ત્રીજી ઑગસ્ટ, ૨૦૧૬ના રોજ પસાર કરીને કર્યો છે.

ભારતના બંધારણના ઘડવૈયાઓ દીર્ઘદૃષ્ટા હતા. બંધારણના મૂળભૂત હક્કોમાં ભારતના નાગરિકોને આ વિશાળ દેશમાં કોઈ પણ સ્થળે કોઈ પણ જાતની રોકટોક વગર હરવા-ફરવાનો અને કાયમી વસવાટ કરી ધંધો-વ્યવસાય કરવાનો મૂળભૂત હક્ક આપેલ છે, જેના પરિણામે અન્ય પ્રદેશોના અનેક લોકો પોતાના ન હોય તેવા બીજા પ્રદેશોમાં સ્થાયી થયા છે. દૃષ્ટાંત તરીકે પંજાબમાં સરદારજીઓની ગુજરાત-કચ્છ વિસ્તારમાં પાકિસ્તાનની સરહદે મોટી વસાહત છે. અમદાવાદમાં પણ ભારતના અન્ય પ્રદેશો તામિલનાડુ, કેરળ, આંધ્ર, કર્ણાટક, બંગાળ, બિહાર, ઉત્તરપ્રદેશ, હરિયાણા, પંજાબ, કાશ્મીર વગેરે અસલ વતનીઓનો વસવાટ છે. આ જ રીતે મુંબઈમાં અસલ મરાઠી લોકો કરતાં અન્ય પ્રદેશોના લોકો – ગુજરાતીઓ, બિહારીઓ, ઉત્તરપ્રદેશના લોકો, પંજાબીઓ, સરદારજીઓ વગેરે -ની મોટી વસ્તી છે. મુંબઈ શહેરની આબાદીમાં આશરે પિસ્તાલીસ-પચ્ચાસ લાખ ગુજરાતીઓ છે. આ જ રીતે બંધારણે આર્ટિકલ ૩૦૧ હેઠળ દેશવ્યાપી મુક્ત વ્યાપારની જોગવાઈ પણ કરેલ છે, પરંતુ સમવાયી માળખાને કારણે અને દેશનાં રાજ્યોના અધિકારોને કારણે આ જોગવાઈના અમલમાં અનેક મર્યાદાઓ રહેલી હતી – હવે બંધારણીય સુધારાઓથી ‘ગુડ્ઝ અને સર્વિસ ટૅક્સ’ પસાર થતા ‘મુક્ત વ્યાપાર’ અમલી બનશે.

વિજ્ઞાનની પ્રગતિ સાથે અને ખાસ કરીને ઝડપી વાહનવ્યવહારના વિજ્ઞાનના વિકાસ તેમ જ માહિતી અને સંચારના વિજ્ઞાનના વિકાસ સાથે વિશ્વ એક global village બની રહ્યું છે, ત્યારે વિશ્વભરમાં મુક્ત – વ્યાપારની શક્યતાઓ ઊભી છે. આ સંઘર્ષમાં WTO અને અનેક પ્રાદેશિક સંસ્થાઓ અસ્તિત્વમાં આવી છે, જેને કારણે વિશ્વમાં અને અનેક રાષ્ટ્રો વચ્ચે વ્યાપારની સરળતા વધી છે. GST અમલી બનતાં ભારતની વિવિધતા વચ્ચે આર્થિક એકતાના ‘એક દેશ એક બજાર’નાં પગરણ થશે.

GST અમલી બનશે ત્યારે દેશવ્યાપી ‘એક બજાર’ બનવાને કારણે જે ફાયદાઓ થશે, તેનું વિહંગાવલોકન કરીએ.

૧. વિવિધ આડકતરા કરો જેવા કે ઍક્સાઈઝ, સર્વિસ ટેક્સ, ઑક્ટ્રોય વગેરેનો અંત આવશે અને અર્થકારણ વધારે કાર્યક્ષમ, પારદર્શક અને એક સત્તાધિકાર હેઠળ મુકાશે.

૨. GSTને કારણે ઓછામાં ઓછા ભારત સરકારના અગિયાર આડકતરા કરવેરાઓ અને રાજ્ય સરકારોના અનેક આડકતરા કરવેરાઓનો અંત આવશે.

૩.  GSTને કારણે કરવેરાનું એકંદર ભારણ ઓછું થશે. ખાસ કરીને વિવિધ ક્રમે લાગતા કરવેરા ઓછા થશે. દૃષ્ટાંત તરીકે કોઈ પણ વસ્ત્ર(garment)ના ઉત્પાદનમાં કાચો માલ કપડાં, દોરા, બટન, સિલાઈ મશીન વગેરેની જરૂર પડે છે. આ કાચા માલ અને સિલાઈ મશીનની ખરીદી પર ટેક્સ ચૂકવાય છે, પરંતુ તે ભરપાઈ કરેલા ટૅક્સનું set off મળતું નથી. જેમ કે, કાચો માલ-કાપડ, દોરા, બટન વગેરે પર સેલ્સટૅક્સ, વેટ, ઑક્ટ્રોય વગેરે લાગે છે, જ્યારે સિલાઈ મશીન પર ઍક્સસાઈઝ અને સેલ્સટૅક્સ વગેરે લાગે છે. આને કારણે જ ગારમેન્ટ – વસ્ત્ર વેચાય છે તેની વેચાણકિંમતમાં ઉપર ચૂકવેલા કરવેરાનો સમાવેશ પણ કરાય છે. હવે રાજ્યના અને કેન્દ્રના આડકતરા કરવેરા સમાપ્ત થતાં અને માત્ર GST અમુક દરે લાગુ થતાં આ વસ્ત્ર પર વિવિધ કરવેરાઓ લાગશે નહિ. GSTનો જે દર લાગુ પડશે તેની જે આવક આવશે તે કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચે સરખે હિસ્સે વહેંચાશે.

૪. GSTમાં લાગુ થતાં ભારતમાં ‘એક બજાર’ બનશે જેને કારણે માલ-સામાનની મુક્ત હેરફેર શક્ય બનશે.

૫. વ્યાપાર સરળ બનશે, અને GST અંગેના કરવેરા ભરવામાં અને નિયમોનું પાલન સહેલાઈથી, ઝડપી અને ઓછા ખર્ચે કરી શકાશે.

આર્થિક સુધારા માટેનું આ કદમ દેશનો આર્થિક વિકાસ ઝડપી બનાવશે. સને ૨૦૦૪થી GST અંગેનો બંધારણીય સુધારો સરકારમાં ગુંજતો હતો. મોડે-મોડે પણ આ દિશામાં દેશના વિશાળ હિતમાં રાજકીય એકતા સાધી શકાણી તે આપણા વિવિધ રાજકીય પક્ષો અને તેના નેતાગીરીની શાણપણની નિશાની છે. રાજ્યસભામાં આ સુધારાની વિરુદ્ધમાં એક પણ મત પડ્યો નથી, તેની સંતોષપૂર્વક નોંધ લેવી પડે. તા.૫-૮-૨૦૧૬ના ‘ધ ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’ના તંત્રીલેખમાં યોગ્ય લખાયું છે :

“The Near unanimity among India’s Political Parties over the introduction of GST is a good news. Parties do occasionally realise that good economics make for good politics… The aim behind this tax is to dismantle fiscal barriers between states and create common market in India. GST will boost economic activity and is the most important economic reform since liberalizatin in 1991 … India Leading National parties, BJP and Congress should take the lead at this stage. They have both been guilty of holding up legislations for reasons of political grandstanding. Having shown that they can seta-side political differences and co-operate to further larger India’s interest…”

આપણે અપેક્ષા રાખીએ કે આપણા રાજકીય પક્ષો અને નેતાઓ ભારતના વિશાળ હિતમાં ભારતને તમામ ક્ષેત્રે ઝળહળતી જ્વલંત સિદ્ધિઓ અપાવવા રાજકીય સ્વાર્થ છોડીને કાર્ય કરે. તાજા સમાચાર છે કે ભારતના તમામ રાજકીય પક્ષો અને રાજનેતાઓએ આવી જ લોખંડી એકતા તા. ૪-૮-૨૦૧૬ની સાર્કદેશોના ગૃહપ્રધાનોની મિટિંગમાં ભારતના ગૃહપ્રધાન રાજનાથસિંહે જે વલણ અખત્યાર કર્યું તે અંગે દર્શાવી છે.                                       

e.mail : kgv169@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉગસ્ટ 2016; પૃ. 11

તા. ૦૧-૦૫-૨૦૧૬થી અમલમાં આવે તે રીતે ગુજરાત સરકારે આર્થિક રીતે પછાત એવા વર્ગ માટે ૧૦ ટકા અનામતની જાહેરાત કરી છે. આ અનામતનો લાભ આર્થિક પછાતવર્ગોમાં જેમની વાર્ષિક આવક રૂ. ૬-૦૦ લાખની મર્યાદામાં હોય, તેવા તમામ લોકોને ઉપલબ્ધ થશે. એવી ગુજરાત સરકારે બહાર પાડેલા વટહુકમમાં જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. ગુજરાતની સમૃદ્ધ પાટીદાર કોમે અનામતની માંગણી સાથે આંદોલન ચલાવેલાં તેના ફળસ્વરૂપે ભાજપના રાષ્ટ્રીય નેતાઓની દોરવણી હેઠળ ઉપર્યુક્ત વટહુકમ બહાર પાડેલ છે.

આ વટહુકમ ભારતના બંધારણની દૃષ્ટિએ સુસંગત છે કે કેમ તે પ્રકારના અનેક પ્રશ્નો ઊઠી રહ્યા છે. ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે અનામતના પ્રશ્ન અંગે અને ખાસ કરીને પછાતવર્ગને અનામતના પ્રશ્ને અનેક ચુકાદાઓ આપેલા છે. તા. ૧૬ નવેમ્બર, ૧૯૯૨ના રોજ ઇન્દ્ર સહાણીના કેસમાં નવ જજોની બંધારણીય બૅન્ચે બહુમતીથી ચુકાદો આપેલ છે. તેના પેરા ૧૨૧ના સબ-પેરા-૧૧માં સુપ્રીમ કોર્ટે ઠરાવેલ છે કે,

‘The reservation of 10% of the posts in favour of “other economically backward” section of the people, who are not covered by any of the existing schemes of the reservation” is constitutionally invalid and it is accordingly struck down.’

ઉપર્યુક્ત ચુકાદા પછી ગુજરાત સરકારે કયા આધારે આ પ્રકારનો કાયદો કરેલ છે, તે ચર્ચાનો વિષય બને તે સ્વાભાવિક છે.

આ કાયદામાં વાર્ષિક આવકની રૂ. ૬-૦૦ લાખની મર્યાદા બાંધવામાં આવેલ છે, જે મર્યાદામાં ગુજરાત સરકારના સચિવો સિવાયના તમામ નોકરિયાતોનો સમાવેશ થવાનો પૂરેપૂરો સંભવ છે. આવકની જે મર્યાદા બાંધવામાં આવી છે, તેને ખરેખર આર્થિક પછાતપણું ગણી શકાય કે કેમ તે પણ એક પ્રશ્ન છે. આર્થિક પછાતપણું ગણવા માટે ગરીબીરેખા અંગે UNOએ નક્કી કરેલ અને વિશ્વે સ્વીકારેલ માપદંડ મુજબ દિવસના બે અમેરિકન ડૉલર એટલે કે આશરે એક દિવસની રૂ. ૧૫૦/- આવક ગણાય. ઉપર્યુક્ત ધોરણે માસિક આવક રૂ. ૪૫૦૦/- કમાતા અને વાર્ષિક રૂ. ૫૦ થી ૫૫ હજાર કમાતા લોકો આર્થિક પછાત ગણી શકાય.

ભારતના બંધારણ હેઠળ સામાજિક અને શૈક્ષણિક પછાતપણાને, પછાતવર્ગની વ્યાખ્યામાં સમાવેશ કરવામાં આવેલ. બંધારણમાં આર્થિક પછાતપણાની કોઈ જોગવાઈ નથી, પરંતુ, સામાજિક અને શૈક્ષણિક પછાતપણું ગરીબાઈને કારણે આવી શકે તે ધોરણે આર્થિક પછાતપણાનો સમાવેશ કરી શકાય. આર્થિક પછાતપણાના માપદંડમાં ગરીબાઈ મુખ્યત્વે ગણાય જે વ્યવસાય અને કમાણીના આધારે ગણી શકાય. યજમાનવૃત્તિ કરતો બ્રાહ્મણ, રેંકડી ફેરવતો વાણિયો – લોહાણો, ગામડામાં કાળી મજૂરી કરી ખેતી કરતો પાટીદાર અને ચોકીદાર તરીકે નોકરી કરતો કે પગરિક્ષા ચલાવતો રજપૂત વગેરે તેમ જ ગરીબીરેખાની આવકમર્યાદામાં આવતા હોય તેવાઓ પછાતવર્ગના ગણી શકાય.

સામાજિક અને શૈક્ષણિક પછાત નક્કી કરવામાં જાતિ, જ્ઞાતિને માપદંડ તરીકે સ્વીકારી શકાય કે કેમ તેવો પેચીદો પ્રશ્ન બંધારણ અમલમાં આવ્યું ત્યારથી હવામાં ગુંજે છે. ભારત સરકારની આ બાબતે વિચારધારા બહુ સ્પષ્ટ હતી. સને ૧૯૫૦થી બંધારણ અમલમાં આવ્યું, ત્યારથી સને ૧૯૬૨ સુધી ભારત સરકારના સરકારી ઠરાવો અને માર્ગદર્શિકાઓમાં સ્પષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે કે જાતિ-જ્ઞાતિને પછાતપણાનો આધાર ગણી શકાય નહીં. ભારત સરકારની માર્ગદર્શિકાને અનુરૂપ મુંબઈ સરકારે સને ૧૯૫૯માં જે સરકારી ઠરાવ પછાત વર્ગના માપદંડ નક્કી કરવા માટે બહાર પાડેલ છે, જે નીચે મુજબ છેઃ

3. In view of the difficulties indicated in the foregoing paragraph, the question of laying down a more suitable basis for classification of other Backward Classes – was engaging the attention of Government for some time past. Article, 46 of the constitution requires the State Government to promote with special care the Educational and economic interests of the weaker sections of the people. Hitherto the practice was to equate the weaker sections of the people with the Scheduled Castes, – the Scheduled Tribes and the Other Backward Classes. While there can be no doubt that the Scheduled Castes and Scheduled Tribes constitute the weaker sections of the people, it cannot be said that the castes now known as the other Backward Classes alone constitute such weaker sections. Poverty generally results in Backwardness of every kind and there are classes like landless labourers, village artisans petty landholders etc., who are equally backward and who, consequently, equally need assistance from the State funds for their advancement. Logically speaking, therefore all people who are economically weak will have to be classified as the weaker sections of the people and the State will have to take special care to promote their educational and economic interests. In other words, to give full effect to the directive principle embodied in Article 46 of the Constitution, income and not caste will have to be accepted as the basis for giving State aid under that Article.

4. Government is, therefore, pleased to direct that the existing Classification of other Backward Classes based on caste should be abolished with effect from the current financial year and it should be replaced by a new classification based on income.

ભારત સરકારે બંધારણના આર્ટિકલ ૩૪૦ હેઠળ સૌ પ્રથમ પછાતવર્ગ કમિશન, જાણીતા ગાંધીવાદી કાકા કાલેલકરના અધ્યક્ષપદે નીમેલ. કાકા કાલેલકરે કમિશનના રિપોર્ટ સાથે જે પત્ર લખેલો તેમાં જણાવેલું કે ભારતે જાતિવિહીન સમાજરચનાનો આદર્શ સ્વીકાર્યો છે. તેનાથી જાતિ-જ્ઞાતિનો માપદંડ તદ્દન વિરોધ છે અને તેથી તે માપદંડને સ્વીકારવો નહીં.

ભારતની સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ દરમિયાન તેમ જ આઝાદી પછીના બે દાયકાઓ સુધી ભારતમાં ‘જાતિ તોડો અને ભારત જોડો’ એવાં સૂત્રોના વાયરા વાતા હતા. ભારતનો યુવા વર્ગ આવા વાયરાના આધારે જ્ઞાતિ, જાતિની પ્રવૃત્તિથી અલગ રહેતો હતો અને અનેક એવાં દૃષ્ટાંતો છે કે જેઓએ જાતિસૂચક અટકોનો ત્યાગ કરેલ, તેમ જ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો કરેલાં.

આ પ્રકારના વાતાવરણ વચ્ચે સને ૧૯૬૨ના નવેમ્બર મહિનામાં સુપ્રીમ કોર્ટે એમ.આર. બાલાજીના કેસમાં એવું ઠરાવેલ કે જાતિ-જ્ઞાતિને પણ પછાતવર્ગને માપદંડ નક્કી કરવા માટે ગણતરીમાં લઈ શકાય. આ અને આવા અનેક કેસો સુપ્રીમ કોર્ટમાં ચુકાદાની એરણો ઉપર ચડતા હતા અને જ્ઞાતિને માપદંડ લઈ ન શકાય તે પ્રકારના બે કે ત્રણ જજની ખંડપીઠના ચુકાદાઓ પણ આવતા હતા. હકીકતે ભારતે સમાનતા તેમ જ સેક્યુલર રાજ્યોનો આદર્શ સ્વીકારેલ છે, જેને કારણે જ્ઞાતિ-જાતિ આધારિત કોઈ પણ ભેદભાવભરી નીતિ કે કાયદો બંધારણે આપેલ મૂળભૂત સમાનતાના હક વિરોધી છે. બંધારણના આર્ટિકલ ૧૪માં દરેક નાગરિક સમાન તેવી જોગવાઈ છે અને બંધારણના આર્ટિકલ ૧૫(૧)માં જ્ઞાતિ, જાતિ કે ધર્મ આધારિત કોઈ પણ જાતનો ભેદભાવ રાખવા સામે પ્રતિબંધ છે. ઉપર્યુક્ત બાબતોને લક્ષમાં લઈને સને ૧૯૮૫ના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બૅન્ચના પાંચ જજોએ સર્વસંમતિથી ઠરાવ્યું કે જ્ઞાતિ-જાતિને પછાતવર્ગ નક્કી કરવાના માપદંડની ગણતરીમાં લઈ શકાય નહીં અને ૧૯૭૯માં ભારત સરકારે આર્ટિકલ ૩૪૦ હેઠળ દ્વિતીય પછાત કમિશન બિહારના એક રાજદ્વારી શ્રી મંડલના અધ્યક્ષ પદે નીમેલું જેને જ્ઞાતિ જાતિ આધારિત પછાત વર્ગની ગણતરી કરવા ભલામણ કરેલી. આ અહેવાલ કૉંગ્રેસ અને જનતા સરકારોના શાસનમાં ધૂળ ખાતો રહ્યો પરંતુ સને ૧૯૯૧માં શ્રી પી.વી. સિંહે વડાપ્રધાનપદેથી રાજકીય કારણોસર આ અહેવાલને અમલમાં મૂકવાની જાહેરાત કરી જેની સામે દેશવ્યાપી ચળવળ ચાલી અને કેટલાક આશાસ્પદ યુવાનોએ આત્મવિલોપન કરી પ્રાણ ગુમાવ્યા જેની બંધારણીયતા પડકારાતા સને ૧૯૯૨ના નવેમ્બર મહિનામાં સુપ્રીમ કોર્ટે ઇન્દ્ર સહાનીના કેસમાં ચુકાદો આપ્યો. ઉપર્યુક્ત ચુકાદામાં નવ જણ પૈકી સાત ન્યાયમૂર્તિઓએ બહુમતિથી જ્ઞાતિ-જાતિને પછાતપણું નક્કી કરવામાં માપદંડ ગણી શકાય, તેવું ઠરાવ્યું અને અનામતના quotaની મર્યાદા સમાનતાના મૂળભૂત હકને અવરોધરૂપ ન બને તે રીતે વધુમાં વધુ ૫૦ ટકા નિયત કરેલ છે. પરંતુ ગુજરાત સરકારના વટહુકમથી ૬૦ ટકા સુધી અનામત થાય છે, જે ચર્ચાસ્પદ છે. શ્રી વી.પી. સિંહની જાહેરાતનો અમલ થયા પછી કેન્દ્રના શિક્ષણપ્રધાન શ્રી અર્જુનસિંહે અનામતનો લાભ શિક્ષણસંસ્થાઓમાં પણ લંબાવ્યો, જેને કારણે પછાતવર્ગના લોકોને સરકારી યોજનાઓમાં, જાહેર સેવાઓમાં અને શિક્ષણસંસ્થાઓમાં લાભ મળવા લાગ્યો. આજની તેજસ્વી યુવાપેઢીના વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણસંસ્થામાં અપાતી અનામત ખૂબ ખૂંચે છે.

ઉપર્યુક્ત સંદર્ભમાં ગુજરાતમાં શું પરિસ્થિતિ છે, તે પણ લક્ષમાં લઈએ. સને ૧૯૭૫માં ગુજરાત હાઈકોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ એ.આર. બક્ષીના અધ્યક્ષપણા હેઠળ આર્ટિકલ ૩૪૦ હેઠળ ગુજરાત રાજ્ય માટે પછાતવર્ગની ઓળખ નક્કી કરવા અંગે પ્રથમ પછાતવર્ગ કમિશન નિમાયેલું. આ કમિશને સુપ્રીમ કોર્ટના સને ૧૯૬૩માં બાલાજીના કેસમાં આપેલ ચુકાદાને આધારે જ્ઞાતિ-જાતિનો પછાતવર્ગની ઓળખ માટે માપદંડ સ્વીકાર્યો અને હિન્દુ સમાજની આશરે ૭૦ જેટલી જ્ઞાતિને પછાતવર્ગ તરીકેની ઓળખ આપી અને મુસ્લિમોમાં જ્ઞાતિપ્રથા ન હોઈ વ્યવસાયના તેમ જ ગરીબાઈના અને શૈક્ષણિક સ્થિતિને લક્ષમાં લઈ મુસ્લિમ સમાજમાં ઘાંચી (મુસ્લિમો), પિંજારાઓ વગેરેને પછાતવર્ગ તરીકે ઓળખ આપી. બક્ષીપંચે હિન્દુ, મુસ્લિમ અને ક્રિશ્ચિયનના કુલ્લે ૭૮ જેટલા સમૂહોને પછાતવર્ગની ઓળખ આપેલી. ત્યાર પછી, ગુજરાત સરકારે દ્વિતીય પછાતવર્ગ કમિશન આર્ટિકલ ૩૪૦ હેઠળ ગુજરાત હાઇકોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ સી. વી. રાણેના અધ્યક્ષપદે નીમેલ, જેમણે સેક્યુલરિઝમ અને સમાનતાની મૂળભૂત વિચારધારાની વિરુદ્ધ જ્ઞાતિજાતિને માપદંડ તરીકે લઈ શકાય નહીં, એવી હિંમતભરી ભલામણ કરી, ગરીબાઈ, વ્યવસાય અને શૈક્ષણિક પછાતપણાને માપદંડ ગણી પછાત, વર્ગની ઓળખ આપી. ત્યાર પછી આર્ટિકલ ૩૪૦ હેઠળ ત્રીજું પછાત વર્ગ કમિશન ગુજરાત હાઇકોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ શ્રી આર.સી. માંકડના અધ્યક્ષપદે નીમેલ, જેમણે ચીલાચાલુ ભલામણો કરી બક્ષીપંચના ઓળખ પામેલા ૭૮ જેટલા સમૂહોમાં બીજી અનેક જ્ઞાતિ-જાતિ અને વ્યવસાયનો વધારો કર્યો.

ગુજરાતમાં સને ૧૯૮૦થી ૧૯૮૫ના જુલાઈ માસ સુધી માધવસિંહ સોલંકી મુખ્યમંત્રીપદે હતા. માધવસિંહ સોલંકી અને કૉંગ્રેસના નેતા સ્વ. ઝીણાભાઈ દરજીનો એવો દાવો હતો કે જ્ઞાતિ-જાતિ આધારિત ખામ થિયરીના કારણે કૉંગ્રેસને ધારાસભામાં બહુમતી મળેલ. હકીકતે આ દાવો ખોટો હતો, કારણ કે સને ૧૯૮૦માં જનતાપક્ષની નિષ્ફળતાને કારણે ઇન્દિરા ગાંધીના સમર્થ નેતૃત્વને પુનઃ સુકાન સોંપવા દેશભરમાં જે હવા ચાલેલી, તેનો લાભ ગુજરાત કૉંગ્રેસને મળેલો, આ જ રીતે સને ૧૯૮૫માં પંજાબના પ્રશ્ને ઇન્દિરા ગાંધીની શહાદતના કારણે દેશભરમાં જે હવા ચાલતી હતી, તેને કારણે લોકસભામાં પ્રથમ વખત કૉંગ્રેસને ૪૦૦ ઉપરાંત બેઠકો મળેલી, જેનો ફાયદો ગુજરાત કૉંગ્રેસને મળેલો અને કૉંગ્રેસના ફાળે વિધાનસભામાં ૧૪૪ બેઠકો આવેલી. માધવસિંહ સોલંકીએ આ સિદ્ધિને જ્ઞાતિ-જાતિની અને ખામની સફળતા ગણીને ૨૭ ટકા અનામત દાખલ કરવાની જાહેરાત કરી, જેના પ્રત્યાઘાતરૂપે અનામત વિરોધી આંદોલન શરૂ થયું અને માધવસિંહ સોલંકીને સને ૧૯૮૫ની ચૂંટણી પછી ચાર મહિનામાં ટૂંકા ગાળામાં મુખ્યમંત્રીપદ છોડવું પડ્યું. મુખ્ય પ્રધાનપદની નેતાગીરીમાં ફેરફાર થતાં ગુજરાતમાં અનામત વિરોધી આંદોલન શાંત પડ્યું અને શ્રી અમરસિંહ ચૌધરીના નેતૃત્વ હેઠળ સરકાર લગભગ સાડા ચાર વર્ષના ગાળા સુધી શાંતિથી ચાલી. સને ૧૯૮૯ના અંતમાં ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ નજીક આવતા કૉંગ્રેસ મોવડીમંડળે મુખ્યમંત્રીપદેથી અમરસિંહને ખસેડી માધવસિંહ સોલંકીને ફરી મુખ્યમંત્રી બનાવ્યા. પરંતુ સને ૧૯૯૦ની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં માધવસિંહનો અને તેની ખામ થિયરીનો ભારે રકાસ થયો અને કૉંગ્રેસને ધારાસભામાં માત્ર ૩૯ બેઠકો મળી.

મંડલ કમિશને ગુજરાતની પછાતવર્ગની જાતિઓમાં અન્ય ૨૫ જ્ઞાતિઓનો વધારો કરેલ. ગુજરાતની ભાજપ સરકારે હાઇકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિ તરીકે કન્ફર્મ ન થયેલાં સુશ્રી સુજ્ઞાબહેન ભટ્ટને હાઈકોર્ટના નિવૃત્ત થયેલા ન્યાયમૂર્તિ ગણીને પછાતવર્ગ કમિશનના અધ્યક્ષ તરીકે મુખ્યમંત્રી કેશુભાઈ પટેલના શાસનકાળના સમયથી નીમેલ છે, જે ગુજરાત સરકારે આજે પણ ચાલુ રાખેલ છે. સુશ્રી જસ્ટિસ સુજ્ઞાબહેન ભટ્ટ લગભગ ૭૫ વર્ષનાં થયાં છે અને સરકારની નીતિ મુજબ ૭૦ વર્ષની ઉપરના કોઈને આ પ્રકારની જવાબદારી આપવામાં આવતી નથી. આર.સી. માંકડ કમિશન, મંડલ કમિશન અને સુજ્ઞાબહેન ભટ્ટ કમિશનની ભલામણ હેઠળ પછાતવર્ગની જાતિઓમાં દિનપ્રતિદિન વધારો થતો રહ્યો છે અને ગુજરાતમાં આશરે ૧૭૫ જેટલી પછાતવર્ગની જ્ઞાતિઓ અને સમૂહો આજે અસ્તિત્વમાં છે. સુપ્રીમ કોર્ટે એક કેસમાં નિરીક્ષણ કર્યા મુજબ દેશમાં પછાતવર્ગમાં સમાવવા માટે સ્પર્ધા ચાલી રહી છે, તેના પડઘા ગુજરાતમાં પણ પડ્યા છે. ગુજરાતમાં પછાતવર્ગના સમૂહમાં જે  ઓળખ પામ્યા છે, તેમાંથી અનેક સમૂહો એવા છે કે જે પછાતવર્ગમાં આવી શકે નહીં. વડાપ્રધાન શ્રી મોદીની જ્ઞાતિ ગુજરાતમાં અને કેન્દ્રમાં ભાજપની સરકાર અસ્તિત્વમાં હતી, ત્યારે સને ૨૦૦૨માં પછાતવર્ગમાં દાખલ થયેલ છે. તેમની જ્ઞાતિ મોઢ ઘાંચી છે, જેઓ મુખ્યત્વે કરિયાણા અને દૂધનો વેપાર કરે છે. મોઢ જ્ઞાતિ વણિક જ્ઞાતિની પેટા જ્ઞાતિ છે. જૂના સમયમાં આ જ્ઞાતિના જે લોકો બળદ મારફત તેલીબિયાં પીસવાની ઘાણી ચલાવતા તેવો લોકો મોઢ-ઘાંચી કહેવાતા. વર્ષોથી ઘાણીનું સ્થાન ઑઇલ મિલોએ લીધું છે અને કોઈ ઘાણી ચલાવતું નથી કે વ્યવસાયે ઘાંચી નથી. વડાપ્રધાન મોદીની જ્ઞાતિ પછાતવર્ગમાં કેમ દાખલ થઈ તે એક સંશોધનનો વિષય છે. રાષ્ટ્રીય પછાતવર્ગ કમિશનના કાયદા હેઠળ દર દસ વર્ષે પછાતવર્ગમાં દાખલ પછાતવર્ગની જ્ઞાતિઓ અંગે પુનઃવિચારણા કરવાનું કેન્દ્ર સરકાર માટે ફરજિયાત છે, પરંતુ કોઈ પણ અગમ્ય કારણસર કેન્દ્રે કે રાજ્યોએ દસ વર્ષે પુનઃવિચારણા કરેલ નથી. દિનપ્રતિદિન પછાતવર્ગની યાદીમાં વધારો થતાં ખરેખર પછાતવર્ગનો લાભ જેમને મળવો જોઈએ, તેમને મળતો નથી; કારણ કે, પછાતવર્ગ માટેની ૨૭ ટકા અનામતમાં ભાગ પડાવતી જ્ઞાતિઓની સંખ્યા દિન-પ્રતિદિન વધતી જાય છે.

હકીકતે સુપ્રીમ કોર્ટની નવ જજની સંખ્યામાં બંધારણીય બૅન્ચે સાત જજોની બહુમતીથી જ્ઞાતિ-જાતિને પછાતવર્ગની ગણતરીમાં માપદંડ તરીકે સ્વીકારેલ છે, તે પણ આજે લગભગ ૨૩ વર્ષ પછી પુનઃવિચારણા માંગે છે. સંજોગો અને સમયના ફેરફાર સાથે બંધારણના અર્થઘટનમાં પણ ફેરફાર થઈ શકે તેવો એક સ્વીકાર્ય સિદ્ધાંત છે અને જ્ઞાતિ-જાતિને માપદંડ ગણવામાં દેશની એકતાને જે નુકસાન થયું છે તેમ જ સમાજ વિભાજિત થયેલ છે, તે લક્ષમાં લઈને સુપ્રીમ કોર્ટે આ ચુકાદાની ફેરવિચારણા કરવી જોઈએ. ગુજરાત સરકાર કે ભાજપની રાષ્ટ્રીય નેતાગીરી બંધારણની એરણે ટકી ન શકે તેવો કાયદો કરવાને બદલે આ દિશામાં પ્રયત્ન કરે તો પછાતવર્ગની ઓળખમાં જ્ઞાતિ-જાતિને બદલે ગરીબાઈ, સામાન્ય વ્યવસાય, શૈક્ષણિક પછાતપણું તેમ જ સામાજિક પછાતપણાનો માપદંડ સુપ્રીમ કોર્ટ અથવા બંધારણીય સુધારા મારફત પુનઃસ્થાપિત કરી શકાય. પાટીદાર સમાજે પણ આ દિશામાં આગળ વધવું જોઈએ.

આ અંગે “ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા”ના તા. ૨૭ ઑગસ્ટ, ૨૦૧૫ના અકંનો તંત્રીલેખ પણ રસપ્રદ છેઃ

Caste-based reservations at Independence were an attempt to address and eliminate horrific discrimination suffered by dalits. But what was expected to be an exceptional and interim measure for social justice has since mutated into a strategy for capturing political power among other communities – with V. P. Singh extending reservations to OBCs followed by Arjun Singh’s extension of the OBC quota to IITs, IIMs and central Universities. In this case a bad Idea has literally run riot. The hollowness of an idea is sought to be covered up by empire building, since consideration of alternatives or honest re-examination of whether the idea really works on the ground is deemed politically incorrect.

“ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા” યથાર્થ જણાવે છે કે, જ્ઞાતિ-જાતિ ધોરણે અનામતની જોગવાઈએ રાજકારણમાં સ્થાપિત હિતો ઊભાં કર્યાં છે અને દેશમાં સેક્યુલર રાજ્ય વિશાળ સંદર્ભમાં સ્થાપવા માટે સ્વાતંત્ર્ય ચળવળના મહામૂલા આદર્શ ધર્મનિરપેક્ષ, જાતિવિહીન અને ભેદભાવવિહીન સમાજ રચનાના આર્શને પુર્નઃજીવિત કરીએ.

એ સ્પષ્ટતા કરી લઉં કે બંધારણે અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિ માટે લોકસભા, ધારાસભા, સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ તેમ જ જાહેરસેવા અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં અનામત અંગે જે જોગવાઈઓ કરી છે, તે યથાર્થ છે અને આપણે દૃઢ સંકલ્પ કરવો જોઈએ કે અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિ અન્ય સમાજોની સાથે વહેલી તકે સમાનતા પ્રાપ્ત કરે.

૭-૫-૨૦૧૬

e.mail : kgv169@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2016; પૃ. 03-05