1947માં રિલીઝ થયેલી ઇટાલિયન ફિલ્મ બાઈસિકલ થીવ્ઝ એ કોઇ કલાકારે કચકડે મઢેલા ધાર્મિક સ્થાન સમાન છે જેને જોઇને દાયકાઓથી રસિકો ધન્ય થાય છે.

કેરળનાં થીરુવંથપુરમમાં સાયકલને કેન્દ્રમાં રાખીને આખા ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. ધ ઇન્ટરનેશન બાઇસીકલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનું આયોજન વિવિધ પર્યાવરણને લગતી સંસ્થાઓએ કર્યું હતું. આ ફેસ્ટિવલમાં વિશ્વની નામી વાર્તામાં સાયકલ ધરાવતી ફિલ્મોને પસંદ કરવામાં આવી હતી. જેમાં બ્રેકીંગ અવે, બેઇજીંગ સાયકલ, અબાલી અને વાજ્દા જેવી ફિલ્મો હતી. આ યાદીમાં મહાન ફિલ્મ બાઈસિકલ થીવ્ઝ પણ શામેલ હતી. આજે આપણે આ મહાન ફિલ્મની થોડી વાત કરીશું. આ એ જ ફિલ્મ છે કે જેને જોઇને સત્યજીત રેએ ફિલ્મ મેકર બનવાનું નક્કી કર્યું હતું. 1947માં રિલીઝ થયેલી આ ઇટાલિયન ફિલ્મ એ કોઇ કલાકારે કચકડે મઢેલું ધાર્મિક સ્થાન સમાન છે જેને જોઇને દાયકાઓથી રસિકો ધન્ય થાય છે.

તો વાત શરૂ કરીએ ડાઇરેક્ટર ડી સિકાની આ ફિલ્મની યાત્રા. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં જ યુરોપમાં બે વિશ્વયુદ્ધો ખેલાયા. વિશ્વયુદ્ધો દરમિયાન જર્મનીમાં નાઝીવાદ અને ઇટાલીમાં ફાસીવાદે માઝા મૂકી હતી. આ દેશો રાષ્ટ્રવાદનાં ઘેનમાં હતા. તેઓના જુલમો ઇતિહાસનાં પાને અકબંધ છે. બે વિશ્વયુદ્ધ બાદ આ દેશોમાં અનેક કલાકારો અને કસબીઓએ લોકમત ઘડવાનું કામ કર્યુ. જેના કેન્દ્રમાં માનવીય અભિગમ મુખ્ય હતો. આવા જ નવ યથાર્થવાદને લઇને ફિલ્મો પેશ કરનાર મહાન કલાકાર વિત્તોરિયો ડે સીકા હતા.

વિત્તોરિયો ડે સીકાની કલા ફાસીવાદ અને વિશ્વયુદ્ધની રાખમાંથી બેઠી થયેલી હતી. તેમની ફિલ્મોમાં ક્રુર યુદ્ધનાં દ્દશ્યો ન હતા કે ન હતી મોટી ખુવારીઓ. ન હતા મોટાં ભાષણો કે ઉપદેશાત્મક સંવાદો. તેઓ સામાન્ય માણસની નાની વાતને રજૂ કરતા. એક સામાન્ય માણસની જિંદગીનું સત્ય કે હકીકત તેઓ એટલી બખૂબી બતાવતા કે જોનારનું કાળજુ કંપી જતું.

ડે સીકાનો જન્મ નેપલ્સમાં થયો હતો. તેઓ પહેલા તેમના કુટુંબને આર્થિક મદદ કરવા માટે ક્લાર્કની નોકરી કરતા હતા. ત્યાર બાદ તેમને અભિનય તરફ લગાવ હોવાથી, તેમણે નાટકોમાં કામ કરવાનું શરૂ કર્યુ. તેઓ થોડા જ સમયમાં અભિનેતા તરીકે સફળ થઇ ગયા. પરંતુ તેમને ફિલ્મ બનાવવાની ઇચ્છા હતી. પહેલા તો તેમણે તેમની થિયેટર કંપની ચાલુ કરી, ત્યારબાદ તેમણે ફિલ્મ પર હાથ અજમાવ્યો. વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા બાદ તેમણે બનાવેલી ફિલ્મ ધ બાઇસીકલ થીવ્સે ડે સીકાને ફિલ્મ ઇતિહાસનાં પાને અમર બનાવી દીધા.

બાઇસીકલ થીવ્સ એ વિશ્વયુદ્ધની ખાનાખરાબી બાદ એક સામાન્ય માણસની નાનકડી વ્યથાની વાત છે. નાનકડું કુટુંબ ધરાવતા આ માણસને એક નોકરીની તલાશ હોય છે. તેને જાહેરખબરોનાં પોસ્ટર લગાડવાની નોકરી મળે છે. પરંતુ નોકરી તો જ મળે જો તેની પાસે સાયકલ હોય. હવે આ માણસ સાયકલ લેવા માટે ફાંફા મારે છે. છેવટે તેની પત્ની દહેજની મોંઘી ચાદરો વેચીને એક સાયકલ તેને લાવી આપે છે. નોકરી ચાલુ થાય છે. રોજ સવારે બાપ દીકરો નોકરીએ સાથે જાય છે. નાનકડો દીકરો પણ બાળમજૂર હોય છે. એવામાં એક દિવસ આની સાયકલ ચોરાઇ જાય છે. અને તે ફિલ્મમાં સાયકલ શોધે રાખે છે. છેવટે તે કંટાળી પોતે જ એક સાયકલ ચોરી લે છે. છેવટે પકડાઇ જાય છે. અને નાનકડા દીકરા સામે ટોળું તેને ધોઇ નાંખે છે. ફિલ્મનાં અંતમાં બાપ બેટો હાથમાં હાથ લઇ ક્ષિતિજ તરફ ચાલતા જતા બતાવ્યા છે. સાવ નાની વાર્તા ,પરંતુ ખુરશીમાંથી એક પળ માટે પણ તમને હલવા ના દે. આંખમાંથી આંસુઓ ક્યારે નીકળવા માંડે તમને ખ્યાલ પણ ના આવે.

ડે સીકાએ ધ બાઇસીકલ થીવ્સ બનાવવા માટે પોતાનાં મિત્રો અને ઓળખીતાઓ પાસેથી પૈસા લીધા હતા. તેઓએ ફિલ્મમાં અભિનેતા તરીકે પણ સામાન્ય માણસોને જ લીધા હતા. મુખ્ય રોલ કરનાર એ ફેક્ટરીનો કામદાર હતો. જ્યારે બાળક રસ્તા પર ફૂલ વેચનાર માળીનો સંતાન હતો. દે સીકાનાં આવા પ્રયોગથી ફિલ્મ સો ટચના સોના જેવી બની જાય છે. દુનિયાભરમાં આ ફિલ્મનો ડંકો વાગે છે. પહેલા તો ઇટાલીમાં આ ફિલ્મનાં વખાણ ના થયાં. કેટલાક વાયડા વિવેચકોએ તેને ઇટાલીની અસ્મિતાનું હનન કરતી ફિલ્મ તરીકે વર્ણવી. પરંતુ ડે સીકાની કલા આ તાકાતો સામે જીતી ગઇ. ફાસીવાદ પર હવે પૂર્ણવિરામ મુકાઇ ગયું હતું. મિથ્યાભિમાનીઓ સામે દેશની સામાન્ય જનતાએ ડે સીકાની ફિલ્મને વિજેતા બનાવી.

ડે સીકા કાયમ કહેતા કે, ફિલ્મ હંમેશાં સંજીદા હોવી જોઇએ. તે વ્યવસાયિક ના હોઇ શકે. તે નિર્માતા કે પ્રેક્ષકો માટે પણ ના હોઇ શકે. એ તો કસબીની પોતાની જ હોવી જોઇએ.

પ્રગટ : “નવગુજરાત સમય”, 28 ફેબ્રુઆરી 2020

મેરિત્સબર્ગના રેલવે સ્ટેશન પરની ઘટનાને 125 વર્ષ પૂર્ણ, મોહનદાસને પડેલો એક ધક્કાએ મોટા સામ્રાજ્યોનો ડોલાવ્યા

સાત જૂન 1883ના દિવસે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીએ મહાત્મા તરફનો રાહ પકડ્યો. દક્ષિણ આફ્રિકામાં તેમણે માનવીય હકો માટે લડવાનું નક્કી કર્યું. તેમનું આ પગલું સત્યાગ્રહ તરીકે દુનિયાભરમાં જાણીતું બન્યું. આજે આ વાતને 125 વર્ષ પૂર્ણ થશે. નેલ્સન મંડેલા હંમેશાં કહેતા કે તમે અમારે ત્યાં મોહનદાસ મોકલ્યા હતા અમે તમારે ત્યાં મહાત્મા મોકલ્યા. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીએ લડેલી લડત ખાસ્સી સંઘર્ષમય હતી. આજે આપણે મોહનમાંથી મહાત્મા બનવાની વાત તેમના શબ્દોમાં જોઇએ. ગાંધીજીએ આ અંગે ‘સત્યના પ્રયોગો' અને ‘દક્ષિણ આફ્રિકાનો સત્યાગ્રહ'માં વિસ્તારે વાત કરી છે.

વાત એવી હતી કે નાતાલની રાજધાની મેરિત્સબર્ગના રેલવે સ્ટેશન પર મોહનદાસ પ્રથમ વર્ગની ટિકિટ લઇને ટ્રેનમાં બેઠા. ત્યારે જ સાથી ઉતારુઓ સિપાઇની મદદથી તેમને છેલ્લા ડબ્બામાં જવા કહ્યું. ગાંધીજીએ કહ્યું કે, ‘હું જાતે નહીં જઉં. મારી પાસે પહેલા વર્ગની ટિકિટ છે. છેવટે સિપાઇઓએ તેમને ધક્કા મારી પ્રથમ વર્ગના ડબ્બામાંથી ઉતારી મુક્યા. તેમનો સામાન પણ ફેંકી દેવામાં આવ્યો. ત્યારબાદ ટ્રેન સ્ટેશન છોડી ગઇ. કડકડતી ઠંડીમાં ગાંધીજી વેઇટિંગ રૂમમાં બેઠા. તેઓ લખે છે કે, મારો ઓવરકોટ સામાનમાં હતો. સામાન માગવાની હિંમત ના થઇ. ફરી અપમાન થાય તો? ટાઢે થથર્યો.' 

પછી તેઓ ઉમેરે છે કે, ‘મેં મારો ધર્મ વિચાર્યો, કાં તો મારે મારા હકોને સારું લડવું અથવા પાછા જવું. નહીં તો જે અપમાનો થાય તે સહન કરવા અને પ્રિટોરિયા પહોંચવું અને કેસ પૂરો કરીને દેશ જવું. કેસ પડતો મૂકીને ભાગવું એ તો નામર્દી ગણાય. મારા ઉપર જે દુ:ખ પડ્યું તે તો ઉપર ચોંટ્યું દરદ હતું. ઊંડે રહેલા એક મહારોગનું તે લક્ષણ હતું. આ મહારોગ રંગદ્વેષ હતો. એ ઊંડો રોગ નાબૂદ કરવાની શક્તિ હોય તો તે શક્તિનો ઉપયોગ કરવો. તેમ કરતાં જાત ઉપર જે દુ:ખ પડે તે બધાં સહન કરવાં અને તેનો વિરોધ રંગદ્વેષ દૂર કરવા પૂરતો જ કરવો. આમ નિશ્ચય કરી ટ્રેનમાં ગમે તે રીતે પણ આગળ જવું જ એમ નિશ્ચય કર્યો.'

ત્યારબાદ ગાંધીજી રંગદ્વેષ ખિલાફ લડવા માટે આજીવન કાર્યરત રહ્યા. આફ્રિકામાં તેના માટે તેમણે અનેક જુલમો સહ્યા. ગાંધીજી રેલવેના આ પ્રથમ અનુભવને વર્ણવી દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઇતિહાસમાં લખે છે કે, ‘આ બધા અનુભવો મારા હાડમાં પેસી ગયા. હું તો માત્ર એક જ કેસને અર્થે ગયેલો, સ્વાર્થ અને કુતૂહલની દૃષ્ટિએ. એટલે એ વર્ષ દરમિયાન હું તો કેવળ આવાં દુ:ખોનો સાક્ષી અને અનુભવનાર રહ્યો. મારા ધર્મનો અમલ ત્યાંથી જ શરૂ થયો. મેં જોયું કે સ્વાર્થદૃષ્ટિએ દક્ષિણ આફ્રિકા મારે સારુ નકામો મુલક હતો. જ્યાં અપમાન થાય ત્યાં પૈસા કમાવાનો કે મુસાફરી કરવાનો મને જરા ય લોભ નહતો.'

ગાંધીજી વેઇટિંગ રૂમમાં બેઠા બેઠા તેમની પરિસ્થિતિ વિચારી રહ્યા હતા. તેમને ભાગી છૂટવાનો પણ વિચાર આવ્યો હતો. ટાઢથી તેમને ઊંઘ નહોતી આવતી. તેમનું મન ચકડોળે ચઢ્યું. તેઓ લખે છે કે, ‘નાસી છુટવું એ નામર્દાઇ છે, લીધેલું કામ પાર પાડવું જોઇએ. જાતીય અપમાન સહન કરી, માર ખાવો પડે તો ખાઇને પ્રિટોરિયા પહોંચવું જ.' ગાંધીએ આવો અડગ નિશ્ચય કર્યો. ત્યારબાદ તેમનું મન શાંત થયું. તેમનામાં થોડું જોર આવ્યું. જો કે તેમને ઊંઘ તો ન જ આવી.

ગાંધીજી પોતાનાં નિશ્ચયના આધારે આગળની સફર કરી. તેઓ લખે છે કે, ‘મારો નિશ્ચય બરોબર છે કે નહીં તેની પરીક્ષા અંતર્યામીએ સંપૂર્ણ કરી. પ્રિટોરિયા પહોંચતાં પહેલાં વધારે અપમાન સહવા પડ્યાં, પણ તે બધાની મારા ઉપર મારા નિશ્ચયમાં મને દૃઢ રાખવાની જ અસર થઇ.'

એક નિષ્ફળ વકીલ જે વેપારી પેઢીનો કેવળ કેસ લડવા માટે દક્ષિણ આફ્રિકા ગયેલા તે દેશમાં પાછા ફર્યા ત્યારે મહાત્મા બનીને આવ્યા. એક સામાન્ય માનવમાંથી થોડા પ્રસંગોએ જોયેલા અને જાણેલા અનુભવો અને અડગ નિશ્ચયથી તેઓએ દુનિયાના સૌથી મોટા સામ્રાજ્ય સામે શિંગડાં ભરાવ્યાં. તેમના જુલમો અને રંગભેદની નીતિ સામે લડવા માટે સત્યાગ્રહનું શસ્ત્ર અપનાવ્યું. તેમની આ લડત માનવજાતના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલી છે. અને માનવજાતની સમાનતા માટે લડવાનો ધક્કો તેમને રેલવે સ્ટેશન પર પડેલો. એ ઠંડી રાતે ગાંધીજીએ લીધેલા નિર્ણયે મહાન સામ્રાજ્યના પાયા હલાવી નાખ્યા હતા.

સૌજન્ય : ‘ ઢેન્ટેણેન’ નામક લેખકની કતાર, “નવગુજરાત સમય” 8 જૂન 2018

એકદમ અંતર્મુખ સ્વભાવના ફારુક બલસારા ઊર્ફે ફ્રેડી મરક્યુરીએ તેના અવાજ અને સંગીતથી દુનિયા આખીને ડોલાવી

મૂળ નામ ફારુક બલસારા. ગુજરાતથી આફ્રિકાના ઝાંઝીબારમાં સેટલ થયેલા પારસીનો દીકરો. પહેલાં શિક્ષણ ભારતમાં લીધું. ત્યાર બાદ તેનાં માતા પિતા સાથે બ્રિટનમાં સ્થાયી થયો. એકદમ અંતર્મુખી એવા ફારુક બલસારાએ તેના અવાજ અને સંગીતથી દુનિયા આખીને ડોલાવી. માત્ર પીસ્તાલીસ વર્ષની ઉંમરે આ રોકસ્ટારનું એઇડ્સની બીમારીથી મોત થયું. તેની જિંદગી વિશે મોટા ભાગે લોકો અજાણ છે. તે ખૂબ જ ખાનગી જીવન જીવતો હોવાથી તેની ઝાઝી વાતો બહાર નથી આવી. 

પરંતુ હાલમાં જ તેના પર બનેલી એક ફિલ્મ ‘બોહેમિયન રાપ્સોડી' રિલીઝ થઇ રહી છે. ત્યારે આ રોકસ્ટારની અનેક વાતો બહાર આવી છે. દુનિયા આ પારસી પોઇરાને ફ્રેડી મરક્યુરીનાં નામથી ઓળખે છે. આ નામ તેણે પોતે અપનાવેલું હતું. તેની અટક બલસારા એ ગુજરાતના વલસાડ પરથી પડી હતી. તેના પિતાનું વતન વલસાડ હતું અને અંગ્રેજીમાં વલસાડને બલસાર લખવામાં આવે છે.

ફ્રેડી પર એવો પણ એક આરોપ છે કે તેણે તેની એથનિસિટી હંમેશાં ગુપ્ત રાખી હતી. તેણે કદી પારસી હોવાનું કે ભારતીય મૂળની વાત કરી ન હતી. પરંતુ તેની માતાની મુલાકાતો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ફ્રેડી દર અઠવાડિયે તેની માએ રાંધેલી પારસી વાનગી ધાનશાક ખાવા અચૂક જતો હતો. તેની માતા સાથે તે પારસી ગુજરાતીમાં વાત કરતો, પરંતુ તેની આ બાબતો તેણે કદી જાહેરમાં કહી ન હતી. ફ્રેડીને ભણવા માટે તેના માતાપિતાએ પંચગીનીની સેંટ પીટર સ્કૂલમાં મૂક્યો હતો. માત્ર બાર વર્ષની ઉંમરે તેણે દોસ્તારો સાથે ભેગા મળીને ધ હેક્ટિક નામનું બેન્ડ બનાવ્યું. શાળામાં જ તેણે પોતાની જાતને ફ્રેડી તરીકે ઓળખવવાનું નક્કી કર્યું. તે નાનપણથી જ પિયાનો શીખતો અને રેડિયો પર સંગીત સાંભળી તેને પિયાનો પર વગાડતો. કદાચ એટલે જ તેણે ભવિષ્યમાં રેડિયો ગાગા નામનું ગીત ગાયું.

લંડનમાં કોલેજમાં ભણતી વખતે તેણે અનેક સંઘર્ષનો સામનો કર્યો. વિવિધ બેન્ડમાં કામ કર્યું, પરંતુ કોઇ પણ હીટ ના થયું. તેણે અનેક પ્રકારની નોકરીઓ પણ કરી. તે હીથ્રો એરપોર્ટ પર પણ કામ કરતો અને ક્યારેક રૂપિયા કમાવવા માટે સેકેન્ડ હેન્ડ ક્લોથ માર્કેટમાં કપડાં પણ વેચતો. તે વખતે તેને જાણનારા કહે છે કે તે ખૂબ શરમાળ યુવાન હતો, જેને સંગીતમાં ઊંડો રસ હતો. પરંતુ 1971માં તેણે એક બેન્ડ બનાવ્યું અને તેનું નામ ક્લીન રાખ્યું. ત્યાર બાદ સતત બે દાયકા તેઓ પ્રસિદ્ધિની ટોચ પર રહ્યા. 

ફ્રેડી જેટલો અંતર્મુખી હતો તેટલો જ સ્ટેજ પર ખીલતો. તે તેના લાઇવ પર્ફોમન્સમાં લોકોને તેની અનર્જીથી ડોલાવતો. પરંતુ સ્ટેજ પરથી જતા જ તે ફરીથી તેની ખાનગી જિંદગીમાં આવી જતો. ફ્રેડીને તેની અંગત સેક્સલાઇફનાં લીધે એઇડ્સ થઇ ગયો. તેના મૃત્યુના એક દિવસ પહેલાં તેણે જાહેરમાં આ વાત સ્વીકારી હતી. નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે સમલૈંગિક સબંધોનાં લીધે તેને આ જીવલેણ રોગ થયો હતો. અને આમ માત્ર પીસ્તાલીસ વર્ષે જિંદગીનાં મંચ પર તેણે તેના સંગીતને અમર બનાવી વિદાય લીધી.

હાલમાં જ રિલીઝ થઇ રહેલી ફિલ્મ ‘બોહેમિયન રાપ્સોડી' રિલીઝ થાય તે પહેલાં વિવાદ પણ થયો છે. આ ફિલ્મમાં ફ્રેડીના સમલૈંગિંક સબંધો અને એઇડ્સના તથ્યો મૂકવામાં આવ્યા નથી. એઇડ્સની જગ્યાએ જીવલેણ રોગ એવો શબ્દ વાપરવામાં આવ્યો છે. જ્યારે કે આ બાયોપિકમાં તથ્ય મૂકવા જરૂરી છે તેવું બધાનું માનવું છે. ફ્રેડીનાં બેન્ડનાં બાકી વધેલા સભ્યોએ પણ તેની યાદમાં ટ્રસ્ટ બનાવ્યું છે. અને તેઓ પણ એઇડ્સ જાગૃતિ માટે કામ કરે છે.

છેલ્લે આ પારસી પોઇરાનાં સૌથી ફેમસ ગીતની વાત કરીએ. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પોતાના કેમ્પેઈનમાં અનેક વખત એક ગીત વગાડ્યું છે તે હતું ફ્રેડીએ લખેલું ગીત Queen બેન્ડનું We Are The Champions! ગીત. જો કે, આ અઠવાડિયે જ ક્વીન બેન્ડનાં લીડ ગિટારિસ્ટ Brian Mayએ ટ્રમ્પને આ ગીત યુઝ કરવાની સ્પષ્ટ ના પાડી દીધી છે! કારણ એ છે કે ક્વીન બેન્ડને પોતાના ગીતો કોઈ પોલિટિકલ રિઝન્સ માટે યુઝ થાય તે મંજૂર નથી. આ ગીતને ફિફા વર્લ્ડ કપ સહિતના અનેક સ્પોર્ટ્સ ઈવેન્ટ્સમાં એન્થમ બનાવાયું છે, અને તેમાં ક્વીન બેન્ડના મેમ્બર્સે કોઈ વાંધો લીધો નહોતો. તેનું કારણ એ છે કે આ ગીત સ્પોર્ટ્સની સ્પિરિટને બિરદાવવા માટે જ લખાયું છે.

2011માં લંડનની ગોલ્ડસ્મિથ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર-સાયકોલોજિસ્ટ Dr. Daniel Mullensiefenએ આ ગીત પર એક સર્વે કર્યો હતો. તેમના આ રિસર્ચનું તારણ એ આવ્યું કે દરેક ટ્યૂનની પાછળ એક સાયન્સ હોય છે, જે ન્યુરોસાયન્સ, મેથ્સ અને કોગ્નિટિવ સાઇકોલોજીનું કોમ્બિનેશન હોય છે. કોઈ ટ્યૂનમાં યુઝ થયેલી સાઉન્ડ ફ્રીક્વન્સીઝ સીધી જ હ્યુમન બ્રેઈનને અપીલ કરે છે અને તેનાથી કોઈ ગીતની ટ્યૂન કેચી છે કે નહીં, તે નક્કી થતું હોય છે. રિસર્ચના અંતે ડો. ડેનિયલ અને તેમની ટીમે જાહેર કર્યું કે, ક્વીનનું We Are The Champions ગીત એ દુનિયાનું સૌથી કેચી ટ્યૂન ધરાવતું સોંગ છે! આ ટ્યૂન એ કોઈ પણ વ્યક્તિને સાંભળતાં જ ગમી જાય છે અને તે આ ટ્યૂનને ગાઈ પણ શકે છે! આ છે સંગીતનું સાયન્સ!

https://www.youtube.com/watch?v=04854XqcfCY

સૌજન્ય : ‘ઢેન્ટેણેન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 18 મે 2018