ગાંધીયુગના સમર્પિત સર્જક સુન્દરમ્‌ની પ્રમુખ ઓળખ તો કવિ તરીકેની છે. છતાં વાર્તાકાર તરીકે તેમનું પ્રદાન પણ વિશેષ નોંધપાત્ર અને મહત્ત્વનું છે. પ્રવાસલેખક, નાટકકાર અને સાધક તરીકે પણ તેમની પ્રતિભા વિશેષ ખીલી છે. અધ્યાત્મના યાત્રી સુન્દરમ્‌ના સાહિત્યસર્જનના કેન્દ્રમાં છે 'માણસ'. માણસમાં પડેલી માનવતાની શોધ એ એમનાં કાવ્યો અને ટૂંકીવાર્તાઓનો વિષય છે. માણસના આંતરમનમાં ઝાંખતી એમની રચનાઓ ગાંધીયુગનો નવોન્મેષ ગણી શકાય. માણસની ખૂબીઓ અને ખામીઓ, તેની ગતિ અને તેની આસપાસના પરિવેશથી રચાતા Psychological fieldનું ચિત્રણ સુન્દરમ્‌ બખૂબી કરે છે. માણસ વિશેની માન્યતા, માણસના સમીકરણ યુગેયુગે બદલાતા રહે છે. વીસમી સદીનો માણસ એકવીસમી સદીમાં આવી ગયો, પરંતુ એવું ઘણું બધું એણે ગુમાવી દીધું જેનો ખ્યાલ સુધ્ધા તેને નથી ! અસ્તિત્વની લેબરિન્થમાં અટવાતો માણસ પોતાની ઓળખ માટે ઝાંવા નાખી રહ્યો છે. કદાચ એટલે જ સુન્દરમે કહ્યું હશે કે – ‘હું માનવી માનવ થાઉં તો ઘણું'. કવિ તરીકે સુન્દરમ્ પોતાની કાવ્ય રચનાઓમાં માનવ્યનો મહિમા તો કરે જ છે. પરંતુ ટૂંકી વાર્તાના સર્જક તરીકે તેઓ માણસના મનનું Psycho-analysis કરી માણસના આંતરમનને ઊંડાણથી પરખે છે.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં વાસ્તવવાદી નવલિકાઓની શરૂઆત બકુલેશ અને સુન્દરમ્ દ્વારા થઇ. સુન્દરમ્‌ની વાર્તાકળાએ એમને સફળ અને લોકપ્રિય વાર્તાકાર બનાવ્યા. 'હીરાકણી અને બીજી વાતો' , 'ખોલકી અને નાગરિકા', 'ઉન્નયન' અને 'પિયાસી' જેવા વાર્તાસંગ્રહોમાં સંગ્રહિત જિન્સી તત્ત્વો, જાતીયતાને આલેખતી વાર્તાઓમાં સિગમંડ ફ્રોઇડની સ્પષ્ટ અસર સર્જક પર જોઈ શકાય છે. સુરેશ દલાલ સંપાદિત સંગ્રહ 'કેટલીક વાર્તાઓ'માં  ફ્રોઇડિયન વલણ ધરાવતી વાર્તાઓ પર નજર નાખીએ તો 'ખોલકી', 'લાલ મોગરો', 'પ્રસાદજીની બેચેની', 'આશા' અને 'મા ને ખોળે' આ પ્રકારની વાર્તાઓ છે. આ વાર્તાઓમાં ફ્રોઇડની અસરનો અર્થ માત્ર psycho-analysis નહિ પણ શોષણની અનૈતિકતા અને જાતીયવૃત્તિઓનો ઉન્માદ પણ ખરો. સમાજના દુરાચારો, બેફામ રીતે વધી રહેલ જાતીય વિકૃતિની વિષમ કરુણ પરિસ્થિતિ અને તે અંગેનો સમાજનો પ્રત્યાઘાત આ વાર્તાઓમાં દેખાય છે.

ગાંધીયુગમાં ઉદ્દભવેલ ટૂંકીવાર્તાનાં સ્વરૂપનું સદ્દનસીબ રહ્યું કે આ યુગમાં અને પ્રારંભિક સમયે જ તેને ધૂમકેતુ, દ્વિરેફ, ક.મા. મુનશી, ઉમાશંકર જોશી અને સુન્દરમ્‌ જેવા સમર્થ વાર્તાસર્જકો પ્રાપ્ત થયા. ગાંધીજીના પ્રભાવથી સાહિત્યમાં આલેખતું થયેલું ગામડું ધૂમકેતુ જેવા સર્જકે ભાવનાવાદી દ્રષ્ટિકોણથી આલેખ્યું. જ્યારે સુન્દરમે તેમનાથી તદ્દન વિપરીત ગ્રામીણ જીવનની કુત્સિતતા અને કુટિલતાને વાસ્તવની પરિપાટી પર આલેખી. સુન્દરમ્‌ એક અર્થમાં આ યુગના પરંપરાભંજક વાર્તાકાર છે. 'જિન્સી તત્ત્વોવાળા, નાવીન્યપૂર્ણ કથાવસ્તુને લઈને જાતીય પ્રશ્નોને જુદે જુદે રૂપે વાર્તાઘાટ આપવામાં તેઓ પ્રગલ્ભ વલણ દાખવે છે. (પૃ. ૨૪૩ શબ્દયોગ). જાતીયતાને આલેખતા પ્રસંગોના નિરૂપણમાં 'સર્જક જો કૌવતવાળો ન હોય તો એની નાની અમથી ચૂક વાર્તાના આખા નકશાને વેરવિખેર કરી નાખવા પર્યાપ્ત બની રહેતી હોય છે'.  (પૃ. ૨૪૩ શબ્દયોગ). પરંતુ સુન્દરમ્‌ તો જિન્સી વિષયોના આલેખનમાં શિષ્ટતાપૂર્ણ કળાકસબ દાખવે છે. એમની આ વિષયની વાર્તાઓ એનું ઉદાહરણ છે.

'ખોલકી' આ વિષયની ઉત્તમ કલાત્મક વાર્તા છે. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી એને 'બીભત્સ રસની બેનમૂન વાર્તા' કહે છે. (ટૂંકીવાર્તા શિલ્પ અને સર્જન) ગ્રામીણ પરિવેશમાં વિકસતી આ વાર્તામાં નાયિકા, બાળપણમાં વિધવા થયેલી મુગ્ધા ચંદનનું પાત્ર છે. અને તેની સામે બુઢ્ઢો ખખ ત્રીજવર મૂકીને વાર્તાકારે વિરોધાભાસ ઊભો કર્યો છે. ગ્રામીણ જીવનનો નકરો વાસ્તવ રજૂ કરતી આ નવલિકાની કથા એક ગ્રામીણ નારીના આત્મકથાનક રૂપે રજૂ થાય છે. ગુજરાતી નવલિકા સાહિત્યમાં સીમાચિહ્ન રૂપ સાબિત થયેલી સુન્દરમ્‌ની આ ઉત્તમ વાર્તા છે.

અંતરના ઊંડાણમાં પડેલી દમિત વાસનાને ઉજાગર કરતી 'ખોલકી'ની વાર્તા સંરચના વિષે વિવેચન કરતાં જયંત કોઠારી એને ત્રણ ઘટકોમાં વિભાજીત કરે છે. (૧.) 'પછી ફળિયામાં કૂતરાં ભસવા લાગ્યાં 'થી શરૂ થતો પ્રથમ ઘટક નાયકના પ્રવેશ સાથે પૂરો થાય છે. (૨) બીજા ઘટકમાં નણંદ-ભાભીની મુલાકાત – 'ચાલો ચાલો બેસીએ ઘડીવાર' કહી ભાભી એને બારી પાસે લઇ જઈ બેસે છે અને વાતચીત કરે છે. ત્યાં પડોશણની બૂમ સંભળાતા ભાભી, ચંદનને જવા સમજાવે છે અને – 'જે બને તે મને રજે રજ કહેવાનું' કહી ચંદનને ભિયા પાસે મોકલવા સાથે બીજો ઘટક પૂરો થાય છે. અને (૩) – 'અને હું ગઈ' થી શરૂ કરીને 'આમ ફર ને ખોલકી' જેવા પતિ ઉવાચ સાથે ત્રીજો ઘટક પૂરો થાય છે.

વાર્તાનો પ્રારંભ 'કૂતરાં ભસવાની' ચોંકાવનારી ઘટનાથી થાય છે. ચંદન વિચારે છે કે બધાને નિરાંતે જોવા હોય તો મેડે ચડવું પડે. બાળવિધવા ચંદનને પોતાના ભાવિ પતિને જોવાની તાલાવેલી, ઉત્કંઠા છે. એક બાજુ શરમસંકોચ છે તો બીજી બાજુ આકર્ષણ. લગ્નજીવનના ભાવિ અરમાનો સાથે ચંદન બારીની તિરાડમાંથી જુએ છે. – 'બધા ભાયડા બીડીઓ પીતા પીતા આવ્યા અને આંગણામાં ઢાળેલા ખાટલા પર આડા અવળા બેસી ગયા …. ….હું બધાય ભાયડામાં એમને શોધ્યા કરતી હતી'. (પૃ.૧૩ 'ખોલકી')માં નાયિકાની એક પુરુષ માટેની પ્રતિક્ષા પ્રગટ થાય છે કેમ કે …. ભાભી ચંદનની ઇંતેજારીનો અંત લાવતાં તેના ભાવિ પતિની ઓળખ કરાવે છે.  – 'પેલો ગળાનો હૈડિયો મોટો ખારેક જેવો દેખાય સે ને તે ' (પૃ. ૧૪ 'ખોલકી') પછી નાયિકા પાણી પીતા પતિના ગળાનો હૈડિયો ઉંદરડી પેઠે ઊંચો નીચો થતો જુએ છે. પાણી પીતાં ઉધરસ આવતાં ગળફો બહાર કાઢે છે. સતત ખાંસતો, થૂંકતો અને ધુમાડા કાઢતો પતિ જોઈ જુગુપ્સા અનુભવે છે. છતાં નાયિકા રાત્રે પડોસણના ઘરમાં જાય છે.

ત્રીજા ઘટકમાં રાત્રીના સમયે નાયિકા પડોશણના ઘરમાં ભિયાને મળવા જાય છે. 'હું ગઈ' એ નાનકડા વાક્યમાં નાયિકાની તાલાવેલી, ઉત્સુકતા જોઈ શકાય છે. પડોશણનો ચોખ્ખો ચંદન જેવો ઓરડો ચંદનના કૌમાર્યપૂર્ણ વૈધવ્યની વ્યંજના પ્રગટાવે છે. જ્યારે સામે પક્ષે બે સિગારેટ પી ચુકેલો (બે વારનો વિધુર) બુઢ્ઢોખખ ત્રીજવર પ્રતીકાત્મક રીતે – ‘ઘાસતેલનો ખડિયો ભખ ભખ ધુમાડો કાઢતો હતો’. એમ વાસનાની આગમાં સળગી રહેલો નિરુપયો છે. વાસનાગ્રસ્ત વરની સામે નિર્દોષ નાયિકા ચંદનને મૂકી વાર્તાકારે વિરોધાભાસની વાસ્તવિકતા નિરૂપી છે. નાયકના આવેગની ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષતા સ્પર્શની આ આક્રમક અનુભૂતિમાં દેખાય છે. – 'એમણે હાથની બે આંગળીઓ એ પહેરેલી વીંટીઓ મારા આંગળા ને કચડતી હતી'. (પૃ.૧૯ ‘ખોલકી') સિગારેટ સળગાવતાં દીવાસળીની મોટી ઝાળમાં દેખાતું ભિયાનું વ્યક્તિત્વ સર્જકે ચંદનની નજરે આલેખ્યું છે. ચંદન પણ દિલચોરી કર્યા વિના રજે રજ કહેવાની શરત નિભાવતી હોય એમ કહે છે. – '… મૂછોના આંકડા થોડા થોડા વળેલા હતા અને મોઢાના હાડકાં ઊંચા નીકળી આવ્યા હતા’. સિગારેટના ધુમાડા કાઢતા ભિયાની સહેજ વાંકી વળેલી કરોડ અને છાતીના મોટાં પાંસળા તેમ જ થૂંક ગળતાં ઊંચો નીચો થતો ગળાનો હૈડિયો અને સૂપડી જેવી મૂછો. ચંદન નિષ્ઠુર બનીને સાક્ષી ભાવે ભિયાના ખોખલા શરીરને વર્ણવે છતાં સ્ત્રી સહજ લજ્જા જાળવી યોગ્ય ક્ષણે અટકી જાય છે.

કુત્સિત અને જુગુપ્સાજનક યથાર્થ સામે આવતાં નાયિકાના આકર્ષણનું ભ્રમ નિરસન થાય છે. ભિયાના આક્રમક વલણ અને પ્રથમ સમાગમના ભયથી ડરી ગયેલી ચંદન ખાટલાની ઈસને વળગીને સૂઈ જવા મથે છે, ત્યારે વાસનામાં અંધ ભિયા ચંદનને જોરથી પોતાના તરફ ખેંચતા – 'આમ ફરને ખોલકી' કહે છે. (પૃ.૨૧ 'ખોલકી') નાયિકાનો વધતો સંકોચ અને પતિનું આક્રમક બળ, એક સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચેના સમાગમ પૂર્વેની પ્રતિક્રિયાના  યથાર્થનું દર્શન કરાવે છે. ઈસ છૂટી ગયા પછી, પતિને સમર્પિત થતી નાયિકાનું ચિત્ર લેખકે ભાવક પર છોડ્યું છે. વાર્તા અશ્લીલતાની હદમાં પ્રવેશે તે પહેલાં લેખક વાર્તાનો અંત લાવે છે.

નગદ સૌન્દર્ય અને નકરા વાસ્તવના વાર્તાકાર છે સુન્દરમ્‌. ગ્રામજીવનનું સૌન્દર્ય અને નિર્દોષપણાની સાથે સાથે એની કુત્સિતતા અને કુટિલતાને પણ કલાત્મક રીતે આલેખનાર સુન્દરમ્‌ 'લાલ મોગરો' વાર્તામાં ગ્રામજીવનના યથાર્થને જુદી પરિપાટી પર રજૂ કરે છે. જાતીય વિષયોને આલેખતી સુન્દરમ્‌ની વાર્તાઓનું કથાબીજ જીવનની તરસ કે તૃષા પર આધારિત હોય છે. 'લાલ મોગરો' એ જ કથાબીજ પર રચાયેલી વાર્તા છે. પૂર્વે  'ખોલકી અને નાગરિકા' સંગ્રહમાં 'કૂતરાં' શીર્ષકથી પ્રગટ થયેલી આ વાર્તાને પ્રાણીપ્રેમ દર્શાવતાં  'ધોળા ગલૂડિયાનું નામ 'મોગરો' પાડીને વાર્તાકાર પોતે કવિ તેની પ્રતીતિ કરાવે છે .' ( પૃ. ૭૦ ટૂંકીવાર્તા શિલ્પ અને સર્જન)  એટલું જ નહિ 'લાલ મોગરો' જેવું યથાર્થ શીર્ષક પણ આપે છે.

શનિયા નામના એક સામાન્ય માણસના પોતાના કૂતરા મોગરા પ્રત્યેના પ્રેમની આ કથા છે. જે ધીરે ધીરે માણસના કૂતરાપણાની વાત સુધી પહોંચે છે. ગામમાં કૂતરાંઓને ઝેર આપી મારી નાખનાર ટુકડીનું આગમન થાય છે. ખેતરેથી આવતા શનિયાની નજર મરેલાં કૂતરાં પર પડે છે. તે પોતાના  મોગરા માટે ચિંતિત થાય છે. પરંતુ વિધિની વિડંબના એ છે કે ઝેર પાનારથી બચી ગયેલો મોગરો પરમ વૈષ્ણવ જમના ગોરાણીને હાથે મૃત્યુ પામે છે. મોગરો ઝેરથી બચવા ગોરાણીના ઘરમાં ઘૂસી જાય છે. પરંતુ પોતાની પૂજાને અભડાતી બચાવવા જમના ચંદન ઘસવાનો પથ્થર મોગરાના માથામાં મારે છે અને મોગરો મરણને શરણ થાય છે. આ ઘટનાથી દુ:ખી શનિયો સમાજ પ્રત્યે આક્રોશ દર્શાવતાં કહે છે કે – 'લો મારી નાંખો તમારા બાપને’. (પૃ.૨૭ 'લાલમોગરો') ગુસ્સામાં તલાટીના કૂતરાને મારી નાખવાને કારણે શનિયો તલાટીના ષડ્યંત્રનો ભોગ બને છે. તલાટીના કૂતરાને મારી નાખવાને કારણે ગામ લોકો શનિયાને દોષી  ગણે છે.  જ્યારે મોગરાને મારનાર ગોરાણીને નિર્દોષ !!

શનિયો અને જમના વિધિની વક્રતાએ કલેકટરને ત્યાં નોકરી નિમિત્તે ભેગા થાય છે. છતાં બંને વચ્ચે વૈમનસ્ય તો જીવતું જ રહે છે. કલેકટરના ઘરમાં તક અને એકાંત મળતાં વિધવા જમના ગોરાણી અને સાહેબ વચ્ચે જાતીય આકર્ષણ થાય છે. એકાંતના ઉદ્દીપનથી બંનેની વૃત્તિઓ બહેકી ઊઠે છે. સુન્દરમ્‌ કૂતરાંના પ્રતીક દ્વારા, અશ્લીલતાની હદ ઓળંગ્યા વગર શિષ્ટતાથી આખીયે અનૈતિક ઘટનાને કલાત્મક ઊઠાવ આપે છે. સાહેબના ધોળિયા કૂતરાના મૃત્યુ પછી શનિયો સાહેબ માટે એક કૂતરી લાવે છે. શનિયા પાસે પણ એક કૂતરો છે લાલિયો. સાથે રહેવાને કારણે સાહેબની કૂતરી અને લાલિયા વચ્ચે ઘનિષ્ઠતા વધતી જાય છે. આ નિમિત્તે વાર્તાકાર જમના ગોરાણી અને સાહેબના શરીર સંબંધને ઈંગિત કરી દે છે. જે વાર્તામાં પછીથી જમનાના બાહ્ય પરિવર્તન(Body language)થી  સિદ્ધ થાય છે. લાલચટક પોમચો પહેરીને સાહેબના ઓરડામાં જતી વિધવા જમના, દૂધવાળી રબારણની શનિયા સાથેની ચેષ્ટા, બદામી – લાલિયાનું લપાઈને બેસવું … આખોયે પરિવેશ ઉદ્દીપન સર્જે છે. જાતીયવૃત્તિઓને બહેકાવતા આ વાતાવરણમાં સાહેબ અને જમનાના મિલનમાં લાલિયો વિક્ષેપ પાડે છે, લાલિયો સાહેબના ગુસ્સાનો ભોગ બને છે અને  સાહેબની ગોળીએ વીંધાઈને મૃત્યુ પામે છે. મોગરા અને લાલિયાના મૃત્યુ માટે ધાર્મિકતાનો દંભ કરતી પરમ વૈષ્ણવ જમના નિમિત્ત બને છે. 'મરોને અહીંથી, કહીંથી આ કૂતરાં' (પૃ.૨૨ ‘લાલમોગરો') માણસની વૃત્તિઓ ખાસ કરીને સેક્સની ભૂખ અને નૈતિકતા વચ્ચેના સંઘર્ષમાં પ્રાકૃત બળો, આદિમ આવેગોનો વિજય અને નૈતિકતા કે વફાદારીનો પરાજય / મોત. કૂતરાને સંદર્ભે વાર્તાકાર માણસની મનોસ્થિતિનું યથાર્થ દર્શન 'લાલ મોગરો'માં કરાવે છે.

'પ્રસાદજીની બેચેની' વાર્તાના શીર્ષકમાં જ સર્જકે વાર્તાનો મુખ્ય ભાવ દર્શાવી આપ્યો છે. જયંત કોઠારી આ વાર્તાનું વિવેચન કરતાં એને બેચેનીની વાર્તા કહે છે. બેચેની એટલે વ્યાકુળતા, અસ્વસ્થતા, મનની અશાંત સ્થિતિ ભરતના રસસૂત્ર પ્રમાણે ‘બેચેની એ સ્થાયીભાવ નથી એને સંચારીભાવ જ ગણવો પડે.’ (પૃ. ૨૧૬ શબ્દયોગ) વાર્તાના નાયક પ્રસાદજી એક ચુસ્ત કર્મકાંડી બ્રાહ્મણ છે. ભગવાનની નિયમિત પૂજા અર્ચના કરતા શિવપ્રસાદજીને એક વિચિત્ર આદત છે વેશ્યાગમનની. આ એમનો નિત્યક્રમ છે પરંતુ એક વાર એક મુસ્લિમ સ્ત્રી સાથેના જાતીય સંબંધ પછી બનેલી ઘટનાએ એમની બેચેની વધારી દીધી . રતિસુખ પછીની નિદ્રાધીન અવસ્થામાં વેશ્યાસ્ત્રીના મુખમાંથી નીકળેલા -'યા રહીમ ! ય રસૂલ !'(પૃ.૪૮ પ્ર.ની બે.)ના ઉદ્દગાર એક હિંદુ કર્મકાંડી બ્રાહ્મણનો ભ્રમ ભાંગી નાંખે છે. ઊંઘમાં પ્રસાદજી એ રાત્રીના શૃંગારની સ્મૃતિઓમાં મસ્ત હોય છે – 'એ સુંદરીને જોતાં જોતાં થાકી જઈ પોતે ઘડી આંખો મીંચી લેતા ત્યારે એ બાઈના શરીરની હિલચાલ થતાં તેનાં કંકણ કેવાં રણકી ઊઠતા હતાં ! જાણે બુલબુલો ! અને તેની મીઠી મીઠી ઉર્દૂ જબાં, ગુલાબના અત્તરની માફક કેવી ધીમે ધીમે ફેલાતી હતી ! એના કપડાંમાંથી  મહેકી ઊઠતો હિનો ! જાણે એની મહેકને પાંખે ચડાવીને ક્યાં ય અધ્ધર લઈ જતો, એ રોશની, એ સાજ, એ મુસ્કુરાહટ, એ અદા, એ બદન', (પૃ. ૪૭ પ્ર.ની બે.) એના સુગંધીદાર પાનવાળા મોંની ખુશબોએ આ રાતને રળિયામણી કરી મૂકી હતી. શિવપ્રસાદજી રતિની આ મીઠી યાદોમાં ખોવાઈ જાય છે. તે સમયે સ્ત્રીના મુખમાંથી નીકળતા અલ્લાહને યાદ કરતા શબ્દો – 'યા રહીમ ! યા રસૂલ' પ્રસાદજીને બેચેન કરી મૂકે છે.

દરરોજ પત્ની અને બાળકોને છેતરતાં પ્રસાદજી રાત્રે જાણે કશુ જ બન્યું ન હોય એ રીતે સ્વસ્થ થઈ દેવપૂજા કરતા, પરંતુ આજે પેલી બજારુ સ્ત્રીના બે શબ્દોએ એમના મનોજગતમાં ઘમાસાણ મચાવ્યું હતું. ઘરે આવ્યા પછી પોતાના ઇષ્ટ દેવની પૂજાના સમયે – 'યા રહીમ ! યા રસૂલ !'નો નાદ સંભળાયા કરે છે. બાહ્ય કર્મકાંડ, બાહ્ય દેખાવ, બાહ્ય જીવનની ભ્રમણાઓ પર ભારે પડે છે અંતરના ઊંડાણ માંથી આવતો આ અવાજ. મુસ્લિમ સ્ત્રીનું વેશ્યાપણું એનું બાહ્ય – દુન્યવી વ્યક્તિત્વ છે. જ્યારે એનું આંતરિક વ્યક્તિત્વ તો ખુદામાં લીન છે. બીજી તરફ પ્રસાદજીને પ્રશ્ન થાય છે કે પોતે, એમની ધાર્મિકતા, પૂજા પાઠ, કર્મ કાંડ માત્ર એક ઢોંગ કે પાખંડ માત્ર છે ? બાળકો અને પત્નીને છેતરવાની દંભીવૃતિ એમના વ્યક્તિત્વ સામે પ્રશ્ન ઊભો કરે છે. પોતાના વિશેની ભ્રમણા ભાંગતા એમને સાચા વ્યક્તિત્વનું આત્મભાન થાય છે. પ્રસાદજી પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે – 'દયાલો, ઉસ ઔરત કો આપસે ક્યાં નિસ્બત હૈ ?’ (પ્ર.૫૦ પ્ર.ની બે.) પરંતુ ખરેખર તો આ પ્રશ્ન એમણે પોતા વિશે પૂછવો જોઈએ. સુન્દરમ્‌ આ વાર્તા દ્વારા માનવમન અને માનવહૃદયનાં ઊંડાણોને તાગે છે. 'પ્રસાદજીની બેચેની', ‘આશા', 'માને ખોળે' જેવી વાર્તાઓમાં 'પાત્રોના માનસિક જગતનો સફળ કાર્ડિયોગ્રામ સર્જકે કાઢી આપ્યો છે.’ (પૃ. ૭૧ ટૂંકીવાર્તા શિલ્પ અને સર્જન) 

'આશા' એક સુંદર, સુશીલ કન્યા છે. એના વેવિશાળથી એનું કન્યામાંથી કુલવધૂમાં રૂપાંતર થશે એ વિચારે આશા મનોમંથન અનુભવે છે. કુટુંબીજનો કોઈ સારા લખેશરી કુટુંબમાં લગ્ન થાય એમ ઈચ્છે છે.પણ આશાની ઈચ્છા કોઈ પૂછતું નથી.'સાસરે જવાનું  ન હોય તો કેવું સારું' ? એવું વિચારતી આશા સ્ત્રીત્વની પરિપૂર્તિ માતૃત્વમાં જુએ છે. આત્મીયતાના અભાવે ભાવિ પતિ પ્રત્યે સ્નેહ ઉત્પન્ન કરી શક્તિ નથી અને લગ્ન જીવનથી Escape શોધે છે. 'આશા' વાર્તા એક મુગ્ધા કન્યાનાં મનના ઊંડાણમાં તાગતી લાઘવયુક્ત  મનો વૈજ્ઞાનિક નવલિકા છે.

'માને ખોળે' ફ્રોઇડિયન વલણ ધરાવતી સુન્દરમ્‌ની શ્રેષ્ઠ નવલિકા છે. એમની વાર્તાઓની વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતા રહી છે કે તેઓ સામાન્ય સ્તરના પાત્રો સર્જી તેમની કોઈ તીવ્ર ઝંખના કે તરસનું નિરૂપણ કરે છે. 'મા ને ખોળે' સ્ત્રીની સનાતન ઝંખના માતૃત્વ પ્રાપ્તિની અને શંકા જેવી મનોવૃત્તિના કારણે કરુણ અંજામ સુધી પહોંચે છે. સુન્દરમ્‌ સામાજિક સમસ્યાઓનું યથાર્થ આલેખન કરી વ્યંગ અને કટાક્ષ દ્વારા નગ્ન વાસ્તવનું દર્શન કરાવે છે.

'માને ખોળે'ની નાયિકા છે શબૂ, બાળલગ્નનો ભોગ બનેલી શબૂને સાસરી કરતાં પિયરમાં રહેવું વધુ પસંદ છે, કારણ એનો પતિ છે. જે માવડિયો તો છે જ પણ સાથે સાથે નમાલો અને કાયર છે. એટલે પોતાની પત્ની પ્રત્યે પ્રેમ પણ દર્શાવી શકતો નથી. શબૂનો સસરો ક્રૂર અને ઘાતકી માણસ છે. એણે મોટા દીકરાની વહુ પર બળાત્કાર કરી મોતને ઘાટ ઊતારી દીધી હતી. સસરાની બીક અને જમાઈના નમાલાપણાને કારણે શબૂના મા-બાપ એને સાસરે મોકલવા તૈયાર નથી. શબૂના પિતા ભારાડી છે, લૂંટફાટ અને ધાડ એનો ધંધો છે. એટલે જ તો એકવાર સાસરીમાં આવેલ ભિયાને તેઓ પોતાની સાથે ધાડમાં આવવા કહે છે અને ટોણો મારે છે કે  -'બાપ આગળ તો કશું બનતું નથી, ને મારી દીકરી પર શૂરવીર બનવું છે ? મારી દીકરી નહિ આવે તમારે ત્યાં … ચાલો, જોર હોય તો મારી જોડે ધાડમાં, બતાવો બહાદુરી મારી બીજી દીકરી ય તમને આપું.’ (પૃ.૧૦૪ માને ખોળે) પરંતુ ડરપોક મેઘો ડરી ગયો તે ધાડમાં ન ગયો, પણ રાત રોકાઈ ગયો. ઘણા વરસે પતિને જોઈ શબૂની વૃત્તિઓ જાગી ઊઠી, તે રાત્રે બંનેએ સમાગમસુખ માણ્યું ….પરિણામ સ્વરૂપે શબૂ ગર્ભવતી થઈ. વિધિની વક્રતા એ હતી કે ધાડમાં ગયેલા પિતાની હત્યા થઇ ગઈ તો પણ શબૂનો પતિ તો વહેલી સવારે ઊઠીને છાનો માનો ચાલ્યો ગયો. ભારાડી પિતાના જવાથી કુટુંબ અનાથ થઈ ગયું . બબ્બે દીકરીઓની જવાબદારી વિધવા માને માથે આવી, આથી તેણે શબૂને સાસરે એને તેડી જવા કહેણ મોકલ્યું. શબૂને નમાલા પતિનું ઘર માંડવું નહોતું પણ પેટ સામે જોઈ એ તૈયાર થઈ. શબૂના જીવનમાં સંઘર્ષ અને સમસ્યા સર્જાવાનો પ્રારંભ અહીંથી થાય છે.

વાર્તાની નાયિકા શબૂ મહિસાગરને કાંઠે વસતી એક ગ્રામીણ કન્યા છે. મુગ્ધા શબૂનું મન હજુ તો ચણોઠી, બોરડી અને અનુરીની આસપાસ ભમે છે. ભેંસના પોદળાને બોટવા (પોતાનો હક સ્થાપિત કરવા) દોડતી શબૂને પિયરનાં ઝાડવાં, નદીના કોતર, નદીની રેતી જાણે રોકી રાખવા પ્રયત્ન કરે છે. એના પગ આગળ વધે છે પણ મન પાછળ ખેંચે છે. શબૂની વિદાય પ્રસંગે આડી ઊતરતી બિલાડી પ્રતીકાત્મક રીતે અમંગળ ભાવિનું સૂચન કરે છે.

સગર્ભા શબૂને નદીના ભાઠામાં ચાલતાં થાક લાગે છે. તે પતિ અને સસરાને ધીમે ચાલવા વિનંતી કરે છે પરંતુ ક્રૂર સસરાનો પ્રત્યુત્તર – 'ચરી ખાવું છે … નહિ હિંડાય ?… તું મારા ઘરમાં ન હોય !’ (પૃ. ૧૦૮ 'માને ખોળે') શબૂને તરસ લાગતાં પતિને પાણી માટે કહે છે. તક મળતાં જ શબૂનો સસરો પાણીને બહાને અવળે રસ્તે, એકાંતમાં લઇ જઈ એને મારવા મેઘાને પગ પકડવા કહે છે. – 'અલ્યા એ ય હીજડા ! શું જોઈ રહ્યો છે પકડ, પકડ એના પગ .' (પૃ. ૧૦૮ માને ખોળે.) પતિ શબૂના પગ પકડી ઊભો રહે છે અને સસરો એનું ગળું દબાવી દે છે. મેઘાનો બાપ શબૂની ગર્ભાવસ્થાને પારકા હમેલ ગણી, એના પતિની હાજરીમાં કહેવાતી સામાજિક આબરૂને કારણે ગળું દબાવી હત્યા કરે છે. ઓનર-કિલિંગની આ ઘટનામાં નમાલો દીકરો બાપને, શબૂ પોતાનાથી ગર્ભવતી થઇ હોવાની સાચી હકીકત પણ કહી શકતો નથી. ખરેખર વાર્તામાં સુન્દરમે કરેલો 'બાપ દીકરો' શબ્દપ્રયોગ યથાર્થ ઠરે છે. બાપ જાણે દીકરાને ગળી ગયો છે. કાયર પતિ શબૂના જીવનની કરુણતા છે. નવલિકામાં શબૂનું પાત્ર સુરેખ બન્યું છે. ભારાડી પિતાની ભારાડી પુત્રી, પ્રકૃતિના ખોળે ઉછરતી મુગ્ધા, ગર્ભાધાનથી પ્રસન્નતા અનુભવતી, પેટમાં જીવ લગાડીને સાસરે જવા નીકળેલી એક કોડભરી કન્યા સંસારિક જીવનના પ્રથમ પગથિયે જ નિષ્ઠુર નિયતિ અને કોઈ દુરિતનો ભોગ બની, ક્રૂર અને બળાત્કારી સસરાને હાથે મોત પામી, મહિસાગર માના ખોળામાં પોઢી જાય છે.

'કેટલીક વાર્તાઓ' સંગ્રહમાંની ઉપરોક્ત ટૂંકી વાર્તાઓ સુન્દરમ્‌ને નવોન્મેષ પ્રગટાવનાર વાર્તાકાર તરીકે સ્થાપી આપે છે. સમયના સંદર્ભે સર્જકના આ પરંપરાભંજક વલણે ગુજરાતી સાહિત્યને જિન્સી તત્ત્વના આલેખનવાળી ઉત્તમ વાર્તાઓ આપી છે.

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ.

સંદર્ભ ગ્રંથ :

૧. 'કેટલીક વાર્તાઓ'         સંપાદક –  સુરેશ દલાલ

૨. 'શબ્દ યોગ'               સંપાદક  મફત ઓઝા અને સુધા પંડ્યા

૩. ટૂંકીવાર્તા : સાહિત્ય -સર્જન. સંપાદક – જયંત પાઠક, રમેશ શુક્લ 

૪. ટૂંકીવાર્તા : શિલ્પ અને સર્જન . ડૉ. ભરતકુમાર ઠાકર 

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com     

બહુરત્ના વસુંધરા ભારતભૂમિની કૂખેથી અનેક મહાન વિભૂતિઓએ જન્મ લીધો છે. ભગવાન બુદ્ધ, મહાત્મા ગાંધી, સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી, ગુરુ નાનક, સંત કબીર, નારાયણ ગુરુ, પેરિયાર રામા સ્વામી, ડૉ. આંબેડકર જેવા અનેક નામી અનામી મહાન સમાજ સુધારકોએ ભારતીય પ્રજામાં ક્રાંતિની જ્યોત જગાવવા પોતાનું સર્વસ્વ સમર્પિત કરી દીધું. વિશેષ કરીને ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રએ સમાજ સુધારણાની દિશામાં સમગ્ર ભારતવર્ષનું માર્ગદર્શન કર્યું છે. મહારાષ્ટ્રમાં સામાજિક અને શૈક્ષણિક આંદોલનોનો પાયો જોતીરાવ ફૂલેએ નાંખ્યો. જે સમયમાં કોઈ વિચારી પણ ન શકે તેવા સમયમાં તેમણે ક્રાંતિદૂત બનીને ભગીરથ કાર્ય કર્યું. કોઈ સામાન્ય માણસ જે કામ બે જન્મોમાં પણ ન કરી શકે, તેવું સમાજ સુધારણાનું મહાન કાર્ય મહાત્મા ફૂલેએ એક જ જન્મમાં કરી બતાવ્યું .સમાજની પરંપરિત માન્યતાઓના માળખામાં ક્રાંતિની ચિનગારી મુકનાર જોતીરાવે સમાજના નિમ્ન સ્તરના દીન દલિત, પીડિત, દબાયેલા, કચડાયેલા, હરિજન, ગિરિજન, ઉપેક્ષિત, બહિષ્કૃત વર્ગના લોકો, સ્ત્રી અને ખેડૂત વર્ગનાં લોકો માટે પોતાની જાત ઘસી નાખી.

કાર્લ માર્ક્સના સમકાલીન મહાત્મા ફૂલેએ સામાજિક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે ક્રાંતિકારી આંદોલનો ચલાવવાની સાથે સાથે ગરીબ ખેડૂતો અને ખેતમજૂરોના સર્વાંગી ઉદ્ધાર માટે સમર્પિત ભાવે કાર્ય કર્યું. એક સમયે દેશમાં બ્રહ્મોસમાજ અને આર્યસમાજના ધાર્મિક આંદોલનો ચાલતા પણ … તે માત્ર અસ્પૃશ્યતા નિવારણ અને ધાર્મિક સુધાર માટે જ પ્રયત્નશીલ હતા. જયારે ખરો પ્રશ્ન તો દલિતો – કિસાનોની આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક અને શૈક્ષણિક સ્થિતિ સુધારવાનો હતો. જ્યાં સુધી આ પ્રજા તમામ ક્ષેત્રોમાં ઉન્નત ન થાય, ત્યાં સુધી તે કદી પણ સ્વમાનપૂર્વક જીવી શકશે નહિ.' વર્ણ વ્યવસ્થાથી જે સમાજ રચાયો તેની ભૂંડી અસર આજીવિકાના ક્ષેત્ર ઉપર પડે છે.ઉપરની જ્ઞાતિઓને આજીવિકાની જેટલી તકો સરળતાથી મળે છે. તેટલી ઊતરતી જ્ઞાતિઓને કઠિનાઈથી પણ મળતી નથી. (પૃ. ૨૮૭ અધો..) 'ભારતમાં મોક્ષ અપાવનારા લાખો મોક્ષના ઠેકેદારો ફરે છે પણ રોજી રોટી અપાવનારા ક્યાં જોવા મળે છે ? ગરીબ પ્રજા માટે મૂળ પ્રશ્ન રોજી રોટીનો છે, મોક્ષનો નહિ.' (પૃ. ૨૮૮ અધો..)

મહાત્મા ગાંધીએ કહ્યું હતું કે સાચું ભારત તો ગામડામાં વસે છે. 'આજે પણ ભારતના ગામડાં સ્થાયી પ્રકૃતિના છે. રાજનીતિક પરિવર્તન થાય તો પણ ગામડાંની આર્થિક સંરચનામાં કોઈ પ્રકારનો બદલાવ નજરે પડતો નથી. ગામડાંના સાધારણ લોકો ખેતીવાડી જેવા એક જ પ્રકારનાં કામમાં પ્રવૃત છે.' (પૃ. ૫ ભા.સ. સુનીલ ગોયલ) વાસ્તવમાં ખેડૂત ભારતીય સમાજનું મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે. તેમની મહેનતથી પેદા થતી ઉપજથી જ સમાજનો વ્યવહાર ચાલે છે, પરંતુ તેના નસીબમાં તો લખાયેલી છે કાયમી દરિદ્રતા ! હિંદુ સમાજ વ્યવસ્થાએ પણ ખેડૂતને નિમ્ન ગણ્યો છે. ભદ્ર વર્ગના લોકો આજે પણ અન્નદાતા ખેડૂતને શૂદ્ર સમજે છે, એનું અપમાન કરે છે એટલું જ નહિ એનું આર્થિક શોષણ પણ કરે છે. કિસાનના થતા આર્થિક શોષણથી જ સમાજમાં વિષમતા પેદા થાય છે. ભારત જેવા ખેતીપ્રધાન દેશમાં ખેડૂતો માટે જેવી ક્રાંતિ થવી જોઈતી હતી તેવી કૃષિ ક્રાંતિ (Agrarian Revolution) ભારતમાં ક્યારે ય ન થઈ ! વિશ્વ વિખ્યાત ઈતિહાસવેત્તા ટોયન્બી  Challenge and Response(પડકાર અને પ્રત્યુત્તર)માં કહે છે કે -' જે સમાજ એની સામે થયેલા પડકારનો પ્રત્યુત્તર વાળે છે, તે સમાજને જ સંસ્કૃતિ પ્રાપ્ત થઈ છે … પડકારને ઝીલતા નથી, તેને આધીન થાય છે તે ધીમે ધીમે પોતાના પગ નીચેની ભૂમિ ગુમાવતા જાય છે.' (પૃ. ૧૬ પ્રસ્તા. મા.ભ.) ભારતનો ખેડૂત અજ્ઞાન અને નિરક્ષરતાને કારણે શોષણના ખપ્પરમાં હોમાઈને પોતાની સંસ્કૃતિ ગુમાવતો જાય છે. કિસાનોની આ પરિસ્થિતિ  જોતીરાવના ધ્યાન પર આવી.' જયારે કોઈ વ્યક્તિ સમષ્ટિની વેદના, પીડા, અન્યાય અને હડધૂતતાની સમગ્ર અનુભૂતિ સ્વયં પોતાનામાં કરતી થાય છે, ત્યારે તે વ્યક્તિ તમામ દૂષણો સામે માથું ઊંચકવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા એવી શક્તિને પ્રગટાવવાની ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરે છે.’ (પૃ. ૨૯૩ અધો..)

ખેડૂતોના હમદર્દ મહાત્મા ફૂલેએ દેશના ખેડૂતોની દયનીય અને દારુણ દશા જોઈ અને એના માટે જવાબદાર કારણોની તપાસ કરી. એમના મતે ખેડૂતોની દુર્દશાનું કારણ – 'अशिक्षा ही किसान की सामाजिक, आर्थिक एवं पारिवारिक दुर्दशा का मूल कारण है ! ( पृ.९ कि.का.को)  નિરક્ષરતાના પરિણામોનું યથાર્થ દર્શન કરાવતાં તેઓ લખે છે કે – 'विध्या बिन मति गई, मति बिन गई नीति, नीति बिन गई गति, गति बिन गया वित्त, वित्त बिन तूट गया शुद्र, अविद्या ने किये ऐसे अनर्थ' (पृ.९ कि.का.को)  તેઓ જાણતા હતા કે ગ્રામીણ અને ખેડૂત સમાજ તેમ જ દેશની પ્રગતિ માટે શિક્ષણ પાયાનો પથ્થર છે. ક્રાંતિકારી વિચારોની ધધકતી મશાલ ગણાતા જોતીરાવે એટલા માટે જ ધર્મના પરંપરિત બંધનો તોડી શુદ્રો અને સ્ત્રીઓ માટે શિક્ષણના દ્વાર ખોલ્યા. Charity begins at home એમ સમજી તેમણે સૌ પ્રથમ પોતાના પત્ની સાવિત્રીબાઈને શિક્ષણ આપી શિક્ષિત કર્યાં. સાવિત્રીબાઈએ પણ પતિ સાથે ખભે ખભો મિલાવી સ્ત્રી શિક્ષણ અને નારી ઉદ્ધાર માટે પર્વતો, ખીણો, ગામેગામ અને ઘરે ઘરે ફરી  સમાનતા, સ્વતંત્રતા અને બંધુતા માટે લોકોને જાગૃત કરવાનું ક્રાંતિકારી કાર્ય કર્યું .

કાર્લ માર્ક્સ(૧૮૧૮-૧૮૮૩)ના યુરોપમાં યંત્રયુગ હતો, માર્ક્સ યુરોપના મજૂરવર્ગને સત્તાધરી બનવા લલકારી રહ્યા હતા, ત્યારે જોતીરાવ ફૂલે(૧૮૨૭-૧૮૯૦)નું ભારત મંત્રયુગમાં હતું. મહાત્મા ફૂલે ભારતના અજ્ઞાન અને અંધકારમાં અટવાતા શૂદ્રો,અતિશૂદ્રો અને સ્ત્રીઓને જ્ઞાનના પ્રકાશ તરફ દોરી રહ્યા હતા. માટે કાર્લ માર્ક્સ મહાત્મા હતા તો ફૂલે મહાત્માઓના મહાત્મા હતા. જોતીરાવ વ્યક્તિ નહિ શક્તિ હતા. આજે સાંપ્રત સમયમાં કદાચ જોતીરાવ ફૂલેની આવશ્યકતા વધુ છે. કારણ કે આઝાદી પછીના ઔદ્યોગિકીકરણ અને આજના ઉદારીકરણ અને વૈશ્વીકરણના સમયમાં ભારતમાં ગરીબ વધુ ગરીબ અને ધનિક વધુ ધનિક બન્યો છે. શિક્ષણ ધનિકોનો ઈજારો બની ગયું છે. સમાજ આજે બહુજન સમાજ અને બહુધન સમાજમાં વિભાજીત થઈ ગયો છે ત્યારે લાગે છે કે સમાનતા અને સ્વતંત્રતાના હિમાયતી મહાત્મા ફૂલે આજે પણ એટલા જ પ્રસ્તુત છે.

મહાત્મા ફૂલે ભારતના એવા પ્રથમ સમાજ સુધારક છે કે જેઓ ખેડૂતોના પક્ષે ઊભા રહ્યા અને એમની પરિસ્થિતિ સુધરે એ માટે નિષ્ઠાપૂર્વક કાર્ય કર્યું, ખેડૂતોના આત્મસ્થાપન માટે એમનામાં આત્મ વિશ્વાસ જગાવ્યો − 'ભાઈઓ આપણે નકામા નથી, કઠણ ખડક પર ફણગો ઊગાડી શકવાની શક્તિ ધરાવતા ખેડૂતો છીએ.’ (પૃ. મા.મા.) કિસાન પ્રત્યેની હમદર્દી એમને પૈતૃક સંસ્કાર રૂપે મળી છે. ખેડૂતો પર થતા અમાનુષી અત્યાચાર અને લગાન વસૂલીની જુલ્મી પદ્ધતિથી વ્યથિત થઈને જોતીરાવના પરદાદાએ સરકારી પટવારીની હત્યા કરી નાખી હતી. જયારે પિતા ગોવિંદરાવ આજીવિકા માટે માળીનું અને સાથે ખેતીનું કામ પણ કરતા. આથી કિસાનોની સમસ્યાનો સ્વાનુભવ એમને બાલ્યાવસ્થાથી હતો.

જોતીરાવના જન્મ સમયે મહારાષ્ટ્રમાં પેશવાઓનું શાસન હતું 'આ સમય નૈતિક જડતા, સાંસ્કૃતિક ભ્રષ્ટતા અને ધાર્મિક નિષ્ઠુરતાનો હતો.' (પૃ.૧૧ મ.જો.ફૂ. મનુભાઈ મક.) પેશવા બાજીરાવ બીજાના સમયમાં ગરીબ ખેડૂતો ગુલામ કરતાં બદતર જીવન જીવતા, જમીનદારો અને નાણાં ધીરનાર વર્ગ જમીન કે ઘરેણાં ઉપર ધીરેલા નાણા માટે તેમને ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજના ચક્કરમાં ફસાવી જીવનભરની ગુલામીમાં જોતરી દેતા.' (પૃ.૧૦-૧૧ મ.જો.ફૂ. મ.મક.) પેશવાઓના અત્યાચારી શાસનમાં ભૂમિનો સ્વામી ખેડૂત હોવા છતાં, એની ઉપજનો મોટો ભાગ લગાન રૂપે રાજકોશમાં આપી દેવો પડતો. શત્રુઓના આક્રમણો રોકવામાંથી નવરા ન પડતા પેશવાઓ કૃષિ સુધાર કે કૃષિ વિકાસ વિશે કશું પણ વિચારતા નહિ. રાજ્યની આવક લડાઈથી થતી ધનપ્રાપ્તિ ,લૂંટફાટ અને ગરીબ ખેડૂતોના શોષણથી જ થતી. ભારે કર વસૂલાત માટે ખેડૂતો – ખેત મજૂરો પર ભયંકર અત્યાચાર કરવામાં આવતો. બાજીરાવના દત્તક ભાઈ અમૃતરાવ અને બીજા અધિકારીઓ ખંડણી ઉઘરાવતા. ખેડૂત જો ખંડણી ન આપી શકે તો અમૃતરાવ તેમનાં બાળકોનાં શરીર પર ઉકળતું તેલ રેડતો અને ખેડૂતોને મોટા ગરમ તવા પર ઊભા રાખતો. કેટલાકને તો ઊંધાં લટકાવી નાકમાં મરચાંનો ધુમાડો છોડવામાં આવતો. ખેડૂત મહાજનના વ્યાજે લીધેલા નાણાં પાછા આપવા સમર્થ ન હોય તો તેમના દીકરા -દીકરીઓને 'બંધુવા મજદૂર ' (ગુલામ) બનાવી દેવામાં આવતા, અને આખું જીવન તેમને ગુલામીમાં જ પસાર કરવું પડતું .

ગરીબ ખેડૂત અને શૂદ્ર સમાજની આવી દયનીય દશા જોઈ વ્યથિત થયેલા જોતીરાવ નવ સર્જન માટે તૈયાર થાય છે. આ અત્યાચારી વ્યવસ્થાને તોડવા તેઓ 'સુન્દરમ્‌'ની જેમ ઘણ ઉઠાવે છે.                                

'ઘણુંક ઘણું ભાંગવું ઘણ ઉઠાવ મારી ભુજા
ઘણુંક ઘણું તોડવું તું ફટકાર ઘા ઓ ભુજા'

જોતીરાવ ફૂલેએ પરંપરિત સામાજિક અને ધાર્મિક વ્યવસ્થા પર આકરા પ્રહારો કર્યા. અને ગરીબ ખેડૂતોના સર્વાંગી વિકાસ માટે ક્રાંતિકારી આંદોલનો ચલાવ્યા.

કિસાનોના હમદર્દ જોતીરાવે એમની સમસ્યાઓનું યથાર્થ દર્શન કરી એના નિવારણ માટે સચોટ ઉપાય બતાવ્યા. ઈ.સ. ૧૮૮૩માં આ માટે તેમણે મરાઠીમાં  'शेतक याचा असूड' નામના ગ્રંથની રચના કરી. જેનો હિન્દી અનુવાદ શ્રી વેદકુમાર વેદાલન્કાર 'किसान का कोड़ा' શીર્ષકથી કરે છે. કોડા શબ્દનો અર્થ થાય છે ચાબુક કે કોરડો. બળદ બરાબર કામ ન કરે ત્યારે ખેડૂત એની પીઠ પર ચાબુક ફટકારે છે. જેનાથી બળદ બરાબર કામ કરવા માંડે છે. ગરીબ ખેડૂતોના અજ્ઞાનનો લાભ લઈ લૂંટ ચલાવનાર શોષકો પર જોતીરાવ ફૂલેએ આવો જ કોરડો વીંઝ્યો છે. ભારતીય ખેડૂતની દુર્દશાનું વાસ્તવિક ચિત્રણ કરતો આ ગ્રંથ 'કૃષિ ગાથા' તરીકે ઓળખાય છે. ગ્રંથ વિશેની કેફિયતમાં તેઓ કહે છે કે – 'આ ગ્રંથ મેં અંગ્રેજી, સંસ્કૃત, તથા પ્રાકૃતના ગ્રંથો તેમજ વર્તમાન સમયની શૂદ્રોની દયનીય સ્થિતિને આધારે લખ્યો છે.' આ ગ્રંથના લેખન સમયે જોતીરાવ ફૂલેએ પૂણે, મુંબઈ, થાણે જેવા વિસ્તારના ગામડાંઓના શૂદ્ર સજ્જનોને વાંચી સંભળાવી વિગતો સત્ય હોવાની પુષ્ટિ કરાવી હતી. પ્રમાણભૂત તથ્યના હિમાયતી મહાત્મા ફૂલેએ આ ગ્રંથની એક હસ્તલિખિત પ્રત ગવર્નર સર ફ્રેડરિક હેમિલ્ટનને અને બીજી પ્રત વડોદરા નરેશ સયાજીરાવ ગાયકવાડને મોકલાવી હતી.

'કિસાન કા કોડા'ની ભૂમિકામાં તેઓ નોંધે છે કે વર્તમાન સમયમાં ત્રણ પ્રકારના ખેડૂત છે.

(૧) જે માત્ર ખેતી પર નભે છે તે ખેડૂત;

(૨) માળી જે ખેતીની સાથે ફળ ફૂલ ઊગાડે છે તે;

(૩) પશુપાલક જે ખેતી સાથે પશુ પાલન કરે છે.

આ ત્રણેને સમાજ શૂદ્ર જ ગણે છે. જોતીરાવ ફૂલેએ વ્યંગ્યાત્મક શૈલીમાં સમાજના ચારે વર્ણનું વાસ્તવિક ચિત્ર રજૂ કર્યું છે. બ્રાહ્મણ, પુરોહિત વર્ગ દ્વારા થતું ગરીબ ખેડૂતો અને શૂદ્રોનું શોષણ, ધાર્મિક અને શૈક્ષણિક પ્રતિબંધો તેમ જ ઔદ્યોગિકીકરણની અસરોથી ઉત્પન્ન થયેલી પરિસ્થિતિમાં ખેડૂતો કેવી દીન, દયનીય હાલતમાં જીવી રહ્યા છે તેનું સચોટ વર્ણન તેમણે અહીં આપ્યું છે.

મહાત્મા ફૂલેનું સાહિત્ય નિજાનંદ માટેનું નહિ પણ હેતુલક્ષી છે .આ ગ્રંથસર્જનના તેમના મુખ્ય ત્રણ ઉદે્‌શ્ય છે. (૧) ખેડૂતોની દયનીય સ્થિતિનાં સાચાં કારણોની તપાસ કરી તેમનામાં જાગૃતિ લાવી સત્ય ઉજાગર કરવું . (૨) શિક્ષિત ખેડૂત યુવાનોને સામાજિક કર્તવ્ય માટે જાગૃત કરવા. (૩) ખેડૂતોના ઉદ્ધાર માટે ખેડૂત સમાજમાં શિક્ષણનો વ્યાપક વિસ્તાર કરવો.

જોતીરાવ ફૂલે કૃષિ વિષયક પોતાના વિચારો રજૂ કરતા કહે છે કે કૃષિ ક્રાંતિ માટે મુખ્ય ત્રણ બાબતો અપેક્ષિત છે.

(૧) જમીનદારી પ્રથાનો અંત.

(૨) ખેડૂતોના શ્રમ અને ઉપજનું યોગ્ય મહેનતાણું, અને

(૩) વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી ખેતી.

સાથે સાથે ખેડૂતોની દરિદ્રતાના કારણો તરફ પણ અંગુલિ નિર્દેશ કર્યો છે.

(૧) વધતી જતી વસતીનો ખેતી પર પડતો પ્રભાવ.

(૨) ઉચ્ચવર્ણ, મહાજન અને સરકાર દ્વારા થતું ખેડૂતોનું શોષણ.

(૩) કૃષિ ઉત્પાદનની જૂની પુરાણી પરંપરિત પદ્ધતિ. 

ઉપરોક્ત સઘળી બાબતો પ્રત્યે યોગ્ય કરવા સરકારને જોતીરાવે સૂચન કર્યું. એટલું જ નહિ, એના કાર્યાન્વયની પ્રક્રિયા પણ સમજાવી. આકાશી ખેતી પર નભતા ભારતીય ખેડૂતનું ભાગ્ય પ્રકૃતિ પર નિર્ભર રહેતું, આથી ખેડૂતને નિયમિત સિંચાઈ દ્વારા પાણી મળી રહે તેવા પ્રયત્નો તેમણે કર્યા. જળસંગ્રહના ઉપાયો સૂચવતાં ખેતરોમાં થોડે થોડે અંતરે તળાવ, ખેત તલાવડી કે આડબંધ બાંધવાના સૂચન સરકારને કર્યા. પાણીવાળા વિસ્તારોના નકશા બનાવવા, સરકારી સહાય વિના જળ અનુમાનકોની મદદથી કૂવા ખોદનાર શૂદ્ર ખેડૂતોને પુરસ્કાર આપવાની પરંપરા બનાવવા પણ સરકારને સૂચવ્યું. આજે આપણી સરકારો જળસંગ્રહ વિશે વિચારતી થઈ છે. પણ આ બાબતે મહાત્મા ફૂલેએ એક આર્ષદ્રષ્ટાની અદાથી ૧૮૮૩માં સરકાર સમક્ષ આ વિચાર રજૂ કર્યો . − ' हमारी उद्योगी सरकार को चाहिए कि काले गोरे लश्कर के साथ पुलिस विभाग के फालतू सिपाहियों द्वारा जगह जगह पर छोटे बाँध इस तरह से बनाये कि पुरवी वर्षा का पानी सरे खेतमे ज़ज्ब होने के बाद नदी नालेमें मिले ऐसा करने से खेत उपजाऊ हो जाएँगे ' I (पृ. ८ युगपुरुष ) જળસંગ્રહના આ કામ માટે પોલીસ અને સેનાના અનામત જવાનોને લગાડવાથી ખેતી અને સૈનિક બંનેને લાભ થશે. બેકાર જતી માનવ શક્તિનો રચનાત્મક ઉપયોગ કરી શકાય એવો ઉમદા વિચાર તેમણે જ આપ્યો.

ખેડૂતોમાં રહેલો સરકાર પ્રત્યેનો ડર દૂર કરવા એમણે પોતે પહેલ કરી. ખડકવાસલા પાસે સરકારે ડેમ બનાવી ખેડૂતોને સિંચાઈ માટે પાણી પૂરું પાડ્યું, પરંતુ ખેડૂતોને ડર હતો કે પાણી આપી સરકાર એમના ખેતરો લઈ લેશે. આ ઉપરાંત બંધનું પાણી લેવું પાપ હોવાની માન્યતા પણ હતી, આથી ખેડૂતો પાણી લેતાં નહિ. આથી જોતીરાવે પૂણેથી થોડે દૂર માંજરીમાં જમીન ખરીદી અને સારી ખેતી કરી બતાવી. જેનાથી ખેડૂતોનો ડર નીકળી ગયો અને સિંચાઈથી ખેતી કરતા થયા. અન્ય એક ઘટના એમને કૃષકોના હમદર્દ સાબિત કરે છે. પૂણે જિલ્લાના જુન્નર તાલુકાના જમીનદારો અને મહાજનો ખેડૂતો પર ભારે જુલમ ગુજારતા જેનાથી પટેદાર ખેડૂતોની હાલત ખરાબ થઈ હતી. જોતીરાવે તેમની મદદ કરી સંગઠન બનાવ્યું અને અન્યાય દૂર ન થાય ત્યાં સુધી જમીન ખેડવાનો બહિષ્કાર કર્યો. જમીન પડતર રહેતાં આખરે જમીનદારોએ સમાધાન કરવું પડ્યું. જોતીરાવ કહેતા કે – 'જ્યાં સુધી હળ હાંકનાર ખેડૂત જમીનનો માલિક ન બને ત્યાં સુધી ભારત જેવા કૃષિપ્રધાન દેશનો ન તો વિકાસ થશે, ન તો ઉત્પાદન વધશે.’ (પૃ. ૧૦૬ યુગપુરુષ)

કિસાનોના ઉદ્ધાર માટે જોતીરાવે સરકારને કરેલાં કેટલાંક સૂચનો જોઈએ તો …

– જે ગામની ગોચરની જમીન સરકારે પોતાના જંગલ વિભાગમાં સામેલ કરી લીધી છે તે સંબંધિત ગામને પાછી આપવામાં આવે .

– ખેડૂતો માટે સારું બિયારણ, ખેત ઓજાર અને ખેતીનું વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન યુવા ખેડૂતોને આપવામાં આવે.

– ખેડૂતોને દેવામાફી અને ઓછા વ્યાજદરની કૃષિ લોન માટે ભલામણ.

– ઉત્તમ પ્રજાતિના વિદેશી ઘેટાં બકરાં લાવી સંકરણ દ્વારા ઉત્તમ પ્રજાતિ પેદા કરવાથી નાના ખેડૂતોને લાભ થશે તેમ જ પશુઓ માટે દવાખાના શરૂ કરવા.

– વિદેશી કૃષિ વિદ્યાલયો જોવા ખેડૂતોને મોકલવા અને ભારતમાં કૃષિ વિદ્યાલયો સ્થાપવા.

– જંગલી જાનવરોથી ખેતરોનું રક્ષણ કરવાની જવાબદારી સરકારે ઉઠાવવી, ને સંબંધિત અધિકારી બેદરકારી દાખવે તો તેનો પગાર કાપી ખેડૂતોને નુકસાન ભરપાઈ કરવું.

– ગામમાં પટેલ કે મુખીનું પદ વંશ પરંપરાગત નહિ, પણ મરાઠી છઠ્ઠું ધોરણ ભણેલ દરેક જાતિના કોઈ પણ ખેડૂતપુત્રોને આપવું.

ખેડૂતોના મસીહા જોતીરાવ ફૂલેએ ખેડૂતોને જાગૃત કરવા માટે કૃષિ પ્રદર્શનો, કૃષિ હરીફાઈનું આયોજન કરી ખેડૂતોને પ્રોત્સાહન આપ્યું. 'કૃષિ સુધાર' વિષય પર નિબંધ સ્પર્ધાનું આયોજન કરી પુરસ્કારો દ્વારા કિસાનોનું ઉત્સાહવર્ધન કર્યું. માર્ચ ૧૮૮૮માં મહારાણી વિક્ટોરિયાના પુત્ર ડ્યુક ઓફ કનોટના વિદાય પ્રસંગે મહાત્મા ફૂલેને આમંત્રણ મળ્યું તો તેઓ મેલાં ઘેલાં, ફાટેલાં કપડાં પહેરી ગામડિયા ગરીબ ખેડૂતના વેશમાં ઉપસ્થિત રહ્યા અને અંગ્રેજીમાં જોરદાર ભાષણ કરતાં ડ્યુક ઓફ કનોટને કહ્યું કે – ‘महोदय, मै इस भेसमें इसलिए आया हुं कि आपको पता चले कि हमारे देश के किसान कैसे रहते है i (पृ.११० कि.का.को.)

ડિસેમ્બર ૧૮૮૯માં સર વિલિયમ વેડરબર્નની અધ્યક્ષતામાં મુંબઈમાં મળેલ રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના અધિવેશનમાં ખેડૂતોની સ્થિતિ સંદર્ભે દેખાવો કર્યા. ઈ.સ. ૧૮૯૦માં શ્રમિક મજદૂરોની સ્થિતિ વિશે બોર્ડને માંગપત્ર આપ્યું જેને કારણે સરકારે ૧૮૯૧માં ફેક્ટરી એક્ટ બનાવ્યો. અને એને કારણે મજૂરોનાં કામના સમયનું નિર્ધારણ થયું તેમ જ તેમની સુરક્ષા માટે કાયદો બન્યો, આ ઉપરાંત મજદૂર આંદોલનનો પાયો નાખવાનું શ્રેય જોતીરાવ ફૂલે, લોખંડે અને સત્યશોધક સમાજને જાય છે. ખેડૂતોના હમદર્દ અને હિમાયતી મહાત્મા ફૂલે મહારાષ્ટ્રના ખેડૂતોની બહુપત્નીત્વ પ્રથા અને નિરક્ષરતા જેવી મર્યાદાઓ તથા મૂર્ખતા પર આકારો વ્યંગ અને કટાક્ષ કરતા અને કુરિવાજો છોડવા હાકલ કરે છે.

દેશના દીન દલિત પીડિતો, ગરીબ ખેડૂતો અને શ્રમિકોને સન્માન અને સમાન અધિકાર પ્રાપ્ત થાય, સમાનતા, સ્વતંત્રતા અને બંધુતાના મૂલ્યોનું સ્થાપન થાય એ માટે આજીવન પ્રયત્નશીલ રહેલા ભારતના બુકર ટી વોશિંગ્ટન ગણાતા મહાત્મા ફૂલે સમાજ સુધારણના ક્રાંતિદૂત તરીકે ભારતીય ઇતિહાસમાં ચિરંજીવી સ્થાનના હકદાર છે.

જેમનો હાથ ક્યારે ય ન બુઝાતી ક્રાંતિની મશાલ હોય એમના વિચારોને આજે કોઈ નકારી શકે એમ નથી. કવિ સાહિલ પરમારના શબ્દોમાં કહીએ તો –         

                          થયો છે શબ્દના રૂપે નવો અવતાર પગલાંનો,
                          નહિ કોઈ રોકી શકે હવે વિસ્તાર પગલાંનો,
                          ભલે ઇન્કારની આબોહવા છે આજે જામેલી,
                          નહિ ચાલે કર્યા વિના સ્વીકાર પગલાં નો    
                           

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કૉલેજ, અમદાવાદ

સંદર્ભ ગ્રંથ

૧. યુગપુરુષ – મહાત્મા જોતીરાવ ફૂલે (હિન્દી અનુવાદ – વેદકુમાર વેદાલંકાર) 

૨.કિસાન કા કોડા – મહાત્મા જોતીરાવ ફૂલે  (હિન્દી અનુવાદ – વેદકુમાર વેદાલંકાર)

૩.ગુલામી –  મહાત્મા જોતીરાવ ફૂલે (હિન્દી અનુવાદ –  વેદકુમાર વેદાલંકાર) 

૪. મહાત્મા જ્યોતિરાવ ફૂલે – ડૉ. મનુભાઈ મકવાણા

૫. અધોગતિનું મૂળ વર્ણ વ્યવસ્થા – સ્વામી સચ્ચિદાનંદ

૬. ભારતીય સમાજ – સુનીલ ગોયલ (હિન્દી)

૭. માટીનો માનવી – કાલિન્દીચરણ પાણીગ્રહી અનુવાદક – નારાયણ દેસાઈ

૮. માનવીની ભવાઈ – પન્નાલાલ પટેલ (પ્રસ્તાવના – દર્શક)

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com

ભારત સમૃદ્ધ સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃતિક વારસો ધરાવતો દેશ છે. વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ઋગ્વેદથી લઇને ભરત મુનિના નાટ્યશાસ્ત્ર જેવા ગ્રંથોની ભવ્ય વિરાસત ધરાવતાં આપણા આ દેશની સમૃદ્ધ સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃતિક પરંપરા પ્રાચીન સમયથી ચાલી આવી છે. વિશેષ કરીને નાટકના સંદર્ભે જોઈએ તો કાલિદાસ, ભાસ, અશ્વઘોષથી ચાલી આવતી શૃંખલામાં ભારતેન્દુ હરિચંન્દ્ર રવીન્દ્રનાથ, બેલ્લારી રાઘવ, ભીષ્મ સાહની, સી.વી. રામનપિલ્લાઈ જેવા મહાન સર્જકોએ નાટ્યસાહિત્યને સીમા ચિહ્નનરૂપ પ્રદાન કર્યુ. આ શૃંખલામાં આધુનિક ભારતના કેટલાક નાટ્યકારોને પણ મૂકવા પડે એવું જેમનું તેજસ્વી પ્રદાન રહ્યુ છે, એવા બાદલ સરકાર, વિજય તેન્ડુલકર, હબીબ તન્વીર, મોહન રાકેશ અને ગિરીશ રઘુનાથ કર્નાડ છે. તો વળી જાવેદ સિદ્દીકી, એચ. નારાયણરાવ જયમોહન, ગુરુ ઠાકુર અને અભિજીત જોષીનું પ્રદાન પણ નોંધપાત્ર છે.

ભારતીય નાટ્યસાહિત્ય એ પછી સંસ્કૃત ભાષામાં હોય, હિન્દી, બંગાળી, મરાઠી, તમિલ, તેલુગુ, કન્નડ, ગુજરાતી કે અંગ્રેજી ભાષામાં રચાયું હોય પરતુ દરેક ભારતીય નાટ્યકારે એમના નાટ્યલેખનમાં પરંપરા, પુરાકલ્પન, દંતકથા અને લોકસાહિત્યનો ભરપૂર વિનિયોગ કર્યો છે.

ભારતીય જ્ઞાનપીઠ વિજેતા કન્નડ નાટ્યસર્જક ગિરીશ રઘુનાથ કર્નાડે પોતાની નાટ્યરચનાઓમાં પરંપરાનો પ્રભાવક વિનયોગ કર્યો છે. નાટકમાં મીથનો પ્રયોગ કરી ગિરીશ કર્નાડે ભારતીય સમાજ અને સંસ્કૃતિને સાહિત્યમાં પુનઃજીવિત કરી છે. સંસ્કૃતિના સારાં-નરસાં પાસાંઓને નાટકમાં ઉજાગર કરી સાંપ્રત સમય સાથે તેનો સબંધ સ્થાપી તેનું મહત્ત્વ અને પ્રસ્તુ તતા અંગે એક નવો જ દૃષ્ટિકોણ મીથના માધ્યમથી પ્રસ્તુત કર્યો છે. સર્જનનો રસ્તો સમાજના અરણ્યમાંથી પસાર થાય છે. ગિરીશ કર્નાડ એક મુલાકાતમાં પરંપરાનું ઋણ અદા કરતાં નિખાલસ કબૂલાત કરે છે કે – ‘મૈ કોઇ બહુપ્રસવ લેખક નહીં હૂં. ચાર પાંચ સાલોમેં એકાદ નાટક લિખ પાતા હૂં, કયોંકિ નાટક લિખ કર પૂરા કરને કે બાદ મેં સ્વયં કો બહુત રિક્ત મહસૂસ કરતા હૂં, જૈસે ચાર સાલોં કી મેરી જીવનશકિત ઉસ નાટક મેં સમા જાતી હૈ … જહાં તક મેરે નાટકો કા સવાલ હૈ, મૈં કહુંગા કી મૈં બહોત સી પૂર્ણવતી સામગ્રી સે પ્રભાવિત હૂં, વહ ચાહે ઇતિહાસ કી હો યા મિથક કી, ઇસસે જો શકિત કથાનક રચને મેં ઔર ઉસે દો ઘંટો કે નાટકો મેં ઢાલને મેં વ્યય હોતી હૈ, વહ બચ જાતી હૈ ….. ફિલ્મ નિર્માણ સે અધિક મુઝે નાટક  લિખના પ્રિય લગતા હૈ ….. નાટક વિધા પર મેરા અધિક પ્રેમ હૈ.’ (સમકાલીન ભારતીય સાહિત્ય – જાન્યુઆરી-માર્ચ 1991)

નાટક પ્રત્યે અનન્ય પ્રેમ દર્શાવનાર અને વર્ષાવનાર કર્નાડ મહારાષ્ટ્રના માથેરાનમાં ૧૯ મે ૧૯૩૮ના રોજ કોંકણી સારસ્વત બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મ્યા, કન્નડ ભાષાના સિદ્ધહસ્તક સર્જક ગિરીશ કર્નાડ ગણિતના સ્નાતક છે. ઓકસફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી ગણિત અને ગાણિતીક અર્થશાસ્ત્રની પદવી પ્રાપ્ત કરનાર કર્નાડનો મૂળ જીવ તો નાટક જ. એટલે જ પોતાના જીવનકાળમાં અનેક સંસ્થાઓ સાથે જોડાયા અને છૂટા થયા. પછી તે FTI પૂનાનું આચાર્યપદ હોય, (૧૯૭૪-૭પ) સંગીત નાટક અકાદમી કે એકેડમી ઓફ પરફોર્મીંગ આર્ટ હોય (૧૯૮૮-૯૩).

બહુમુખી પ્રતિભાના સ્વામી ગિરીશ કર્નાડની ઓળખ એકટર, ડિરેકટર, મ્યુઝિક ડિરેકટર, પ્લે રાઇટરની છે, છતાં એમનો વિશેષ લગાવ તો રંગમંચ (થિયેટર) સાથે જ રહ્યો છે. છેલ્લે “એક થા ટાઇગર” જેવી હિન્દી ફિલ્મમાં દેખાયેલા કર્નાડે ’અંતરનાદ’, ’સ્વામી’, ’ગોધૂલી’, ’સંસ્કાર’, ’ઉત્સવ’, ’નિશાંત’ જેવી રાષ્ટ્રીય આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ચર્ચાયેલી આર્ટ ફિલ્મોમાં એક અભિનેતા તરીકેની આગવી  છાપ છોડી છે. ફિલ્મ જેવા ગ્લેમરસ ક્ષેત્ર સાથે જોડાયેલા હોવા છતાં તેમનો પ્રથમ પ્રેમ તો નાટક જ છે. ‘મુઝે નાટક લિખના પ્રિય લગતા હૈ, નાટક વિધા પર મેરા અધિક પ્રેમ હૈ’. (સમકાલીન ભારતીય સાહિત્ય – જાન્યુઆરી-માર્ચ 1991)

અખિલ ભારતીય સર્જક કર્નાડની પ્રતિભાનાં વૈવિધ્યપૂર્ણ પાસાં હોવા છતાં એક સર્જક લેખે એમનું વ્યક્તિત્વ સામર્થ્યપૂર્ણ અને સત્ત્વશીલ છે. ૧૯૯૮ના વર્ષનું ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર વિજેતા કર્નાડ અન્ય સર્જકોને મુકાબલે થોડા જુદા તરી આવતા સર્જક છે. નાટ્ય લેખક તરીકે તેઓ પ્રયોગશીલતા અને આધુનિકતાના હિમાયતી રહ્યા છે. આમ છતાં એમનું વિશિષ્ટ લક્ષણ એ છે કે તેમણે આધુનિકતાનો આવિષ્કાર પશ્વિમની રીતે નહીં પરંતુ આપણી પોતાની ભારતીય રીતે કર્યો. ભારતીય કલાવિધાનમાં આધુનિકતા સિદ્ધ કરવા મથતો આજનો આધુનિક સર્જક આપણા પ્રાચીન સાહિત્ય પર નજર ઠેરવે છે. સાપ અને નોળિયાના સંઘર્ષમાં જેમ નોળિયો વારંવાર નોળવેલ સૂંઘી આવી પુનઃ સાપ સાથે સંઘર્ષ આદરે એમ આપણો સર્જક પણ આપણા સંસ્કૃત, મધ્યકાલીન કે લોકસાહિત્યની નોળવેલ સુધી સર્જન કરે છે. કર્નાડ પ્રાચીન ભારતની સમૃદ્ધ સાહિત્યિક પરંપરા અને લોકકથાઓમાંથી કથાબીજ લઈ પોતાની સર્જક પ્રતિભાને બળે, કલ્પના શકિતની મદદની કથાના તાણાંવાણા ગૂંથે છે.

સંસ્કૃત મહાકાવ્યો, ઐતિહાસિક કથાનક કે લોકસાહિત્ય (Folk lore અને Mythology) કર્નાડનાં નાટકોનો મૂળ સ્રોત રહ્યો છે. આધુનિકતા સિદ્ધ કરવા તેઓ mythનો પ્રયોગ કરે છે ત્યારે મીથના Glorification માટે નહિ પણ વર્તમાન સમય સંદર્ભ સાથે જોડવા. પુરાકથા, દંતકથા અને લોકકથા વાસ્તવમાં સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોને મૂર્ત સ્વરૂપે વ્યકત કરે છે. દરેક સંસ્કૃતિનાં મૂલ્યો અલગ અલગ હોય છે. સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોનું સ્વરૂપ અને સત્ત્વ, એના લોકા દ્વારા, એમની માન્યતાઓ અને અનુભવો દ્વારા પ્રગટે છે. મીથમાં જે પ્રાચીન માન્યતાઓ મળે છે, એમાં માનવીય મૂલ્યોનાં સ્વરૂપ અને વર્તનમાં થતા ફેરફારો દર્શાવી સર્જક સાંપ્રત સમયમાં એની પ્રસ્તુતતાને કસોટીની એરણે ચઢાવી વિવિધ પ્રશ્નોની ગહન ચર્ચા આદરે છે. કર્નાડે પોતાના દરેક નાટકમાં ભારતીય જીવન પદ્ધતિનું યથાર્થ આલેખન કરી એના સારાં-નરસાં પાસાંઓને ઉજાગર કરે છે.

એરિક ફ્રોમ કહે છે તેમ ‘We are what we believe in and where we live in.’

જન્મ મહારાષ્ટ્રમાં માતૃભાષા કોંકણી અને નાટ્યલેખન કન્નડમાં કરનાર પદ્મશ્રી, પદ્મભૂષણ ગિરીશ કર્નાડનું પ્રથમ નાટક ‘યયાતિ’ માત્ર ર૩ વર્ષની યુવા વયે લખાયું. મહાભારતના કથાનક પર આધારિત ચાર અંકના આ નાટકમાં સર્જકે મીથ અને મીથિકલ પાત્રોને આજની આપણી સાંપ્રત સમસ્યાઓ સાથે જોડી આપ્યા છે. યયાતિના મીથને આધુનિક સંદર્ભમાં મૂકી માણસની વિવિધ વૃત્તિઓનું એના પરનું આધિપ્ત્ય દર્શાવી આપ્યું છે. વાસના લોલુપ રાજા યયાતિ વૃદ્ધાવસ્થામાં પોતાની પ્રજા પાસે યૌવન માંગે છે પરંતુ રાજયની પ્રજામાંથી કોઈ પણ યૌવન આપવા તૈયાર નથી. શર્મિષ્ઠા અને દેવયાની જેવી બે યુવાન અને સુંદર રાણીઓના પતિ રાજા યયાતિની વ્યથા અને વેદના જોઈ રાજાનો પુત્ર રાજકુમાર પુરુ પિતાને પોતાનું યૌવન આપે છે. ચિરયૌવનની કામના માણસની સૂધબૂધ હણી લે છે. રાજાને યૌવન પ્રાપ્ત થતાં તેનામાં ફરી ભોગનો અહંકાર વધે છે. યૌવનનું મહાન બલિદાન કરનાર પુરમાં ત્યાગનો અહંકાર ઊભો થવા માંડે છે. લેખક ઔચિત્યપૂર્ણ ફેરફાર પણ કરતા જાય છે. મૂળકથામાં નથી એવું પુરુની પત્ની ચિત્રલેખાનું પાત્ર તેઓ સર્જે છે. શરૂખાતમાં તો ચિત્રલેખા પતિના બલિદાનથી ગૌરવ લે છે. પતિના સ્વાગત માટે આરતી લઈ ઊભી રહે છે પરંતુ વૃદ્ધ થઈ ગયેલા, લથડતી ચાલે ચાલતા પતિ પુરુને દૂરથી આવતો જોતાં જ તેનો ઊમળકો ઓસરી જાય છે. વ્યગ્ર અને બેચેન ચિત્રલેખા આરતી ઊતારતાં, ઊતારતાં પતિનું ભયાનક વૃદ્ધરૂપ જોઈ બેહોશ બની જાય છે, હોશ આવતાં જ તે વિષપાન કરે છે. ત્યાં જ નાટક સમાપ્ત થાય છે.

કર્નાડે અહીં ચાર અંકના નાટકમાં બલિદાન, ત્યાગ, જવાબદારી અને આત્મખોજની સાથે માણસની વૃત્તિઓનું આધિપત્ય કેટલું પ્રભાવક હોય છે તે સનાતન સત્યને યયાતિની મીથ દ્વારા ઉજાગર કર્યું છે. પુરુને પણ નાટકને અંતે ભાન થાય છે કે ત્યાગના અહંકારનું પરિણામ કેવું ભયાનક અને વિનાશકારી હોય છે. પ્રત્યેક  માણસ પોતાની જાતને છેતરે છે, અન્યને છેતરે છે, છલના, આત્મવંચના કરે છે. મીથના પ્રયોગથી નાટ્યકાર કર્નાડ ’યયાતિ’માં આધુનિકતાવાદી સંકેતોને કલાત્મક ઊઠાવ આપે છે.

મહાભારતના વનપર્વમાં આવતાં કથાનક પરથી નાટ્યકાર ગિરીશ કર્નાડે કન્નડમાં ’અગ્નિમત્તુ માલે’, અંગ્રેજીમાં 'Fire and Rain’ નામે નાટકની રચના કરી છે. ગુજરાતીમાં મહેશ ચંપકલાલ ‘અગ્નિ અને વરસાદ’ નામે એનો અનુવાદ કરે છે. સમર્થ સર્જક ગિરીશ કર્નાડ કોઈ કૃતિનું સર્જન કરે છે ત્યારે એમની નજર અતીતના સાહિત્યિક વારસા તરફ હોય છે પણ તેમની દૃષ્ટિ વર્તમાન કે ભવિષ્ય તરફ હોય છે. સાંપ્રત ભારતની વિવિધ સમસ્યાઓ, તેમાં પણ રાજનીતિ, સમાજ અને ધર્મના ક્ષેત્રે થઈ રહેલ મૂલ્યહ્રાસની પરિસ્થિતિ સંવેદનશીલ સર્જકને નાટકમાં મીથના માધ્યમથી આધુનિક સંદર્ભે રચવા પ્રેરે છે.

નાટકને આરંભે દસ દસ વર્ષના દુષ્કાળથી ધરતી સૂક્કીભઠ્ઠ થઈ ગઈ છે, લોકોને દારૂણ દુષ્કાળથી બચાવવા રાજા અને લોકો વરસાદના દેવ(ઇન્દ્ર)ને રિઝવવા મહાયજ્ઞનું આયોજન કરે છે. જન અને જમીન પર દુષ્કાળની ભયંકર અસર વર્તાય છે. આજ અસર મનુષ્યની આંતરિક સૃષ્ટિમાં પણ દેખાય છે. જાણે મૂલ્યનિષ્ઠાનો દુષ્કાળ પડ્યો છે. પિતા રૈભ્ય મુનિ અને કાકા અન્ધક બાબાને બાજુ પર ધકેલી મહત્ત્વાકાંક્ષી પરાવસુ યજ્ઞનો મુખ્ય પુરોહિત બની બેસે છે. યજ્ઞના મુખ્ય પુરોહિત હોવાને કારણે છેલ્લાં સાત સાત વર્ષોથી બ્રહ્મચર્ય પાળી પત્નીથી દૂર યજ્ઞ મંડપમાં બેઠો છે. પતિ વિયોગથી ત્રસ્ત એની પત્ની વિશાખા પોતાના પૂર્વપ્રેમી અને પરાવસુના પિતરાઈ ભાઈ યવક્રી  સાથે શરીર સબંધ બાંધી બેસે છે.

યવક્રી સ્વાર્થ માટે આકરું તપ આદરી ઇન્દ્રને પ્રસન્ન કરે છે અને અભ્યાસ કે સાધના વગર, વગર મહેનતે બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તપના બળે ત્રાગું કરી યવક્રી જ્ઞાનનું વરદાન માંગે છે – વરસાદ નહિ. વિશાખા અને યવક્રીના અનૈતિક શારીરિક સબંધની જાણ સસરા રૈભ્યને થતાં તપોબળે તેઓ યવક્રીને મારવા બ્રહ્મરાક્ષસ પેદા કરે છે. કમંડળનાં પાણીના બળે યવક્રી  અહંકારમાં મદમસ્ત બની વિશાખા આગળ એના પતિ અને કુટુંબના સર્વનાશનો નિર્ણય કરે છે. વિશાખાને ગુનાહિત અફસોસ થતાં તે યવક્રીના કમંડળનું પાણી ઢોળી દે છે. પરિણામ સ્વરૂપે યવક્રી બ્રહ્મરાક્ષસને હાથે મૃત્યુ પામે છે. પરાવસુને વિશાખાની અનૈતિકતાની  જાણ થતાં રાત્રિના અંધકારમાં યજ્ઞસ્થળ છોડી ઘરે આવે છે. વિશાખાનો વ્યંગ અને કાનભંભેરણી તેની પાસે પિતાની હત્યા કરાવે છે અને એનું આળ અરવસુ પર ચઢાવે છે.

પરાવસુનો નાનો ભાઇ અરવસુ કલાકાર જીવ છે. ઘર છોડીએ નટ બની જાય છે. રાજયના નિયમ પ્રમાણે યજ્ઞ ચાલતો હોય ત્યારે રાજયમાં નટોનો પ્રવેશ નિષિદ્ધ છે. જંગલમાં રખડતાં અરવસુ અને આદિવાસી કન્યા નીતિલાઈ વચ્ચે કુદરતને ખોળે આધ્યાત્મિક પ્રેમ પ્રાંગરે છે. નાટ્યકાર નાટકમાં નાટકની રચના કરી, અરવસુના પાત્રને વિશેષ ઊઠાવ આપે છે. નાટકમાં મ્હોરા હેઠળ રહેલા (નટ)  વિશ્વરૂપને ઇન્દ્ર મારી નાંખે છે. આથી વૃતના પાત્રરૂપે રહેલ અરવસુ ઉશ્કેરાઇને ઇન્દ્રને પડકારે છે અને પરાવસુના આળનો બદલો લેવા યજ્ઞનો સાચો મંડપ સળગાવી દે છે. ભૂખ્યા લોકો યજ્ઞના હોમ-નૈવેધ પર તૂટી પડે છે. આમ અરવસુ અને પરાવસુ બે ભાઈઓ વચ્ચેનો સંઘર્ષ નાટકનું કથાનક બને છે.

નાટ્યકાર કર્નાડે કથાનકની સંરચના એવી રીતે કરી છે કે જેમાંથી માનવ સ્વભાવની કેટલીયે લાક્ષણિકતાઓ ઉજાગર થાય છે. યવક્રીની મીથ દ્વારા લેખક દર્શાવે છે કે, – ટૂંકે રસ્તે(Shortcut)થી મેળવેલું જ્ઞાન પતનને માર્ગે જ લઈ જાય છે. આ જ્ઞાન બચાવી કે ઊગારી શકાતું નથી. પરાવસુના પાત્ર દ્વારા દર્શાવાયું છે કે એકલો ધર્મ એ પણ જ્ઞાન નથી. રાજય અને સ્થાપિત હિતો કલા અને કલાકારનું અપમાન કરે, કલાને શૂદ્ર પ્રવત્તિ ગણવામાં આવે પરંપરા સાથે જોડાયેલી વ્યકિતઓ સંવેદનશીલ બૌદ્ધિકોને, કલાકારોને ખતમ કરી નાંખવા માંગે છે પણ અંતે વિજય તો સત્યનો જ થાય છે. નાટકને અંતે અરવસુના નાટ્યપ્રયોગથી જ વરસાદ આવે છે. નાટ્યપ્રયોગ દરમ્યાન જ નીતિલાઈનો પતિ એની હત્યા કરે છે. નાટ્ય પ્રયોગથી પ્રસન્ન થયેલ  ઇન્દ્ર પાસે અરવસુ પોતાના નિર્દોષ પ્રેમને જીવંત કરવા વિનંતી કરે છે. ઇન્દ્રની સમજાવટને અંતે સમષ્ટિના હિતમાં તે પોતાના પ્રેમનું બલિદાન આપે છે. વર્ષોના યજ્ઞથી વરસાદ ન પડ્યો પણ અરવસુનો નાટ્યપ્રયોગ વરસાદ લાવે છે. જે જ્ઞાન તરફ જાય તે જ યજ્ઞ. ઇન્દ્ર એના નાટ્યપ્રયોગથી પ્રસન્ન થઈ વરદાન માંગવાનું કહે છે ત્યારે પણ પોતાની પ્રેમિકાને બદલે ભટકતાં બ્રહ્મરાક્ષસની મુકિત માંગે છે. લેખક મીથના પ્રયોગ દ્વારા કલાત્મક રીતે કહે છે કે કેટલા ય કહેવાતા મોટા બૌદ્ધિકો જાતે જ ભ્રમણા ઊભી કરી ભ્રમણામાં જીવે છે અને લોકોને ગેરમાર્ગે દોરે છે. બ્રહ્મરાક્ષસની જેમ જે અધવચ્ચે છે તે પ્રેતવત છે, જેઓ દ્વિધામાં છે તેવા લોકોનો મોક્ષ જલદી થાય એ સમાજ માટે સારુ છે.

નાટ્યસર્જક કર્નાડ નાટકના માધ્યમ દ્વારા સનાતન કર્મકાંડનો વિરોધ પણ દર્શાવે છે. સ્થાપિત હિતોની ધમકીઓને અવગણીને પણ સર્જકે અંતિમવાદી વલણો પ્રત્યેની પોતાની મૂંઝવણો આવા પ્રસંગોમાં અભિવ્યકત કરી છે. વિશ્વના બૌદ્ધિકોની ચિંતા અહીં નાટ્યરૂપ ધારણ કરીને આવે છે. કવિ, કલાકાર માત્ર વિદ્રોહી હોય છે. પોતાની મર્યાદાઓ જાણ્યા પછી પણ તે રૂઢિજડ પરંપરા, ચુસ્ત વ્યવસ્થા સામે વિદ્રોહ કર્યા વિના રહી શકતો નથી.  બૌદ્ધિકોનો વિનાશ કરવાની રાજય સત્તાની વૃત્તિ સામે તે બંડ પોકારે છે. ગિરીશ કર્નાડે અહીં મીથના પ્રયોગ દ્વારા સાંપ્રત સમયમાં નાટકની પ્રસ્તુતતા સિદ્ધ કરી છે.

ગિરીશ કર્નાડ પોતાના નાટકોનું કથાબીજ (ઇતિહાસમાંથી) ઐતિહાસિક પરંપરામાંથી પણ પસંદ કરે છે. ભારતીય ઇતિહાસના જુદા જુદા કાળખંડના દંતકથા સમાન પાત્રોની આસપાસ તેઓ નાટ્યકથા ગૂંથે છે. ઐતિહાસિક મીથને ડૉ. કર્નાડ વર્તમાન સમયની બૌદ્ધિક હવામાં મૂકી તેના સાંપ્રત અર્થો પ્રગટાવે છે. અતીતનો બોધ વર્તમાનને સમજવા ઉપયોગી થઇ પડે છે.

ફ્રેડરિક નિત્શે કહે છે તેમ – “History is necessary to the living men in three different ways, in relation to his action and struggle, his conservatism and reverence, his suffering and his desire for deliverance.” (Nitze N.P)

નાટ્યકાર ગિરીશ કર્નાડનું ૧૯૬૪માં પ્રગટ થયેલું બીજું નાટક ‘તુઘલક’ ૧૪મી સદીના દિલ્હીના સુલતાન મુહમ્મદ-બીન-તુઘલકના ખ્યાત કથાનક પર આધારિત છે. નાયિકાવિહીન ‘તુઘલક’ non-romantic નાટક છે. વિવાદાસ્પદ ઐતિહાસિક નાટકના કેન્દ્રમાં એક બાદશાહનું  સનકીપણું છે, પરંતુ સામાન્ય લોકો જે આવી ઉપરછલ્લી વાત જાણે છે તે સર્જકને અભિપ્રેત નથી. કર્નાડ બાદશાહના મનનાં ઊંડાણોને તાગવાની કોશિશ આ નાટકમાં કરે છે. એના આંતરિક વ્યકિતત્વની પરતોને લેખક ખોલતા જાય છે. સુલતાન તુઘલક પોતાની રાજધાની દિલ્હીથી દોલતાબાદ કેમ લઈ જાય છે? કેમ કે સુલતાન કોમી એખલાસ, સૌહાર્દ ઇચ્છે છે. દોલતાબાદમાં હિન્દુ વસતી વધુ હતી, તેમનો પ્રેમ જીતવો એનું જીવન લક્ષ્ય હતું. બન્ને પ્રજા વચ્ચે સમન્વય થાય તો જ પ્રગતિ શક્ય બને. સોનાને બદલે અન્ય ધાતુ કે ચામડાના સિકકા ચલણમાં મૂકવા પાછળ પણ તેની આર્થિક દૃષ્ટિ કેન્દ્રમાં હતી. લેખક નાટકમાં તુઘલકના સનકીપણાને એના ઘાતકીપણાને આલેખી એના વ્યકિતત્વની અસદ્‌ બાજુને પણ ઉજાગર કરે છે. છળકપટમાં માહિર તુઘલક, પિતા, ભાઈ અને અપર માની હત્યાઓ કરાવી શકે છે. પોતાના જેવા દેખાતા એક ઇમામની હત્યા પણ તેણે કરાવી. આમ છતાં તુઘલક દેશનો વિકાસ ઇચ્છતો અને એ માટે હિન્દુ-મુસ્લિમ સમન્વય અને શાંતિને એ પ્રાથમિકતા આપે છે .. નાટ્યકારે ઐતિહાસિક પાત્રના મીથને સાંપ્રત ભારતના રાજકારણ સાથે જોડીને જોતાં નવું અર્થઘટન પ્રાપ્ત થાય છે. સમયે સમયે બદલાતી રાજકીય પરિસ્થિતિમાં એનાં અર્થઘટનોની પ્રસ્તુતતા સર્જકની કાબેલિયત સિધ્ધ કરે છે. ૬૦ના દશકનો નહેરુનો આદર્શવાદનો ભ્રમ ભાંગનાર સમાજવાદ કે પછી નાટકના બે પાત્રો(સુરક્ષા ગાર્ડ)ની વાતચીત(સંવાદ)માં એક ગાર્ડના “આ કિલ્લો મજબૂત છે”ના જવાબમાં બીજો ગાર્ડ – ‘This fort will crumble due to its inner weakness’ને ૮૦ના દશકના દર્શકોને ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા સાથે જોડે છે. દરેક સમયના દર્શકોએ ‘તુઘલક’નું પોતાની રીતે અર્થઘટન કર્યું છે. પ્રશ્ન એ છે કે દર્શકો ’તુઘલક’ને મોદી સાથે કઈ રીતે સાંકળે છે.

રાજકીય અને મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ તો એક ચતુર અને તીવ્ર બુદ્ધિશકિત ધરાવતો બાદશાહ નિષ્ફળ જાય અને એની પ્રજા એને સનકી, ગાંડો કહે એ વિડંબના છે, દંભ અને ધર્મના દુરુપયોગને પણ સર્જક આ નાટકમાં દર્શાવે છે.

એક મધ્યકાલીન ઐતિહાસિક ચરિત્ર બસવણ્ણા ’તલેદંડ’ની પ્રેરણા છે. કર્નાડને ૧૧૬૮માં કર્ણાટકના કલ્યાણ રાજયમાં થયેલ ઐતિહાસિક ચળવળમાંથી એનું કથાબીજ પ્રાપ્ત થયું છે. કર્ણાટકના શરણા સંપ્રદાયના સંતનું વૃત્તાંત આ નાટકના કેન્દ્રમાં છે. બસવણ્ણા નામના સંત કલ્યાણનગર નામના રાજયમાં અસ્પૃશ્યતા નિવારણનું કામ કરે છે. તેઓ કવિ, તત્ત્વચિંતક, સમાજચિંતકોને એકત્રિત કરી મૂળભૂત સુધારા માટે ચળવળ ચલાવે છે. તેમણે શરણા નામક એક સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી છે. તે ખૂબ લોકપ્રિય છે. રાજા પણ આ સંપ્રદાયથી પ્રભાવિત છે પરંતુ નગરનો દામોદર ભટૃ નામનો બ્રાહ્મણ (લિંગાયત) આ બધાનો વિરોધી છે. નાટકનું આ ખલપાત્ર વર્ણવ્યવસ્થાનો પુરસ્કાર કરે છે. બસવણ્ણા સંપ્રદાયનો એક નિમ્ન જાતિનો છોકરો બ્રાહ્મણ કન્યા સાથે લગ્ન કરે છે. પરિણામ સ્વરૂપે આંદોલન હિંસક બને છે.

દામોદર રાજકુમાર સવિદેવને પોતાના પક્ષે કરી લે છે અને કાન ભંભેરણી કરી રાજા બિજલની હત્યા કરાવે છે. રાજય પર સવિદેવનો અધિકાર થતાં જ શરણા સંપ્રદાયના લોકો નગર છોડી જાય છે. રાજયસત્તા અને ધર્મસત્તામાં દુર્ભાવ આવે તો સારો વિચાર પણ ન ટકે. રાજયસત્તા સામે બૌદ્ધિકો ન ટકી શકે એવું લેખકને અભિપ્રેત છે. રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે રસ્તામાં જે કોઈ શરણા આવે તેમને કચડી નાંખવામાં આવે છે. વર્ણવ્યવસ્થાનું કડક પાલન કરાવવા રાજા સવિદેવ તત્પર છે. બધા જ શરણાઓનો શિરચ્છેદ કરવા રાજા હુકમ કરે છે.

નાટયકાર મધ્યકાલીન ઘટનાને મીથ તરીકે પ્રયોજી આધુનિક સંદર્ભો પ્રસ્તુત કરે છે. રાજય સત્તા બૌદ્ધિકોથી ડરે છે. બૌદ્ધિકોને, બૌદ્ધિકતાને ખતમ કરી નાંખવાની કોશિશ રાજયસત્તા દ્વારા થતી રહે છે. કટૃર, ધર્માંધ, ઝનૂનીઓ કે અંતિમવાદીઓના હાથમાં સત્તા આવે તો એનાં કેવાં દુષ્પરિણામ રાજય અને પ્રજાએ ભોગવવાં પડે એનો સંકેત અહીં કર્નાડે કર્યો છે.

સાંપ્રત સમયની સામાજિક, ધાર્મિક, રાજકીય અને આર્થિક પરિસ્થિતિ અને વર્તમાન રાજનીતિ સાથે બરાબરનો અનુબંધ કેળવતું ’તલેદંડ’ મધ્યકાલીન મીથના માધ્યમ દ્વારા સામાજિક સમસ્યાને યથાર્થ દૃષ્ટિકોણથી રજૂ કરતું નાટક છે.

ભારતીય લોકસાહિત્યની પરંપરામાંથી પણ ગિરીશ કર્નાડ નાટકનું કથાબીજ પસંદ કરે છે. લોકસાહિત્ય ધર્મ અને સંસ્કૃતિ અને આધિભૌતિક તત્ત્વોના સંયોજનથી રચાય છે. લોકોની કલ્પના અને લોકમાનસમાં વસતાં આધિભૌતિક તત્ત્વો, દૈવી ચમત્કારો એની પ્રમુખ લાક્ષણિકતા હોય છે. કર્નાડનાં બે નાટકો ‘હયવદન’ અને ‘નાગમંડલ’ ભારતીય લોકસાહિત્યનાં પ્રચલિત કથાનકો  પર આધારિત છે.

હયવદન ‘વૈતાલ પચ્ચીસી’માં આવતી એક જાણીતી કથા પર તે આધારિત છે. તે ક્ષેમેન્દ્રના ‘બૃહદ્દ કથામંજરી’ અને સોમદેવના ‘કથાસરિસાગર’માં આવતી કથાનો ભાગ છે. હયવદન માણસની અપૂર્ણતા, મર્યાદાઓનું તેમ જ સ્ત્રીની પરંપરિત બંધનોમાંથી મુકત થવાની લાગણીનું નાટક છે. બે અંકના આ નાટકમાં સૂત્રધારરૂપે રંગમંચ પર આવતો ભાગવત હયવદનની વાત કરે છે … હયવદન સ્ટેજ પર પ્રવેશ કરી પોતાના જીવનની કથા કહે છે. નાટકમાં ધર્મપુરીના બે મિત્રો દેવદત્ત અને કપિલ. દેવદત્ત સ્વરૂપવાન, કવિજીવ, પ્રકાંડ પંડિત છે. અહીં Head બુદ્ધિશક્તિનું પ્રતીક છે. જયારે કપિલ કુસ્તીબાજ, સૌષ્ઠવપૂર્ણ દેહયષ્ટિ ધરાવતો વનમાનુષ છે. તે શરીર(Body)નું પ્રતીક છે. નાટકમાં રૂપ રૂપના અંબર સમી પદ્મિનીને જોતાં જ બંને તેના પ્રત્યે આકર્ષાય છે. બંને મનોમન પદ્મિનીને પ્રાપ્ત કરવાની કામના કરે છે. દેવદત્ત તો પદ્મિનીના રૂપથી ઘાયલ થઈને પદ્મિની જો પોતાને પ્રાપ્ત થાય તો દેવી સમક્ષ સ્વહસ્તે શિરચ્છેદ (કમળપૂજા) કરવાનો કઠોર સંકલ્પ કરે છે. દેવદત્તની પદ્મિની માટેની તડપ જોઈ કપિલ મિત્રધર્મ બજાવી બંનેનો મેળાપ કરાવી આપે છે. પરંતુ વીજળી જેવી પદ્મિનીને દેવદત્ત જીરવી શકે એમ નથી. બીજી તરફ કપિલની દબાયેલી સંવેદનાઓ વેગવાન બની રહી હતી. પદ્મિનીને પણ કપિલના શરીરનું આકર્ષણ થાય છે.

ત્રણે એક વાર ઉજ્જૈનીના મેળામાં જતા હતા ત્યારે ગળું ચલાવતા કપિલનું સ્નાયુબદ્ધ શરીર અને સ્ફૂર્તિ એના મનમાં તોફાન મચાવે છે. રસ્તે સુહાગનું ફૂલ જોતાં પદ્મિનીને તે મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે. કપિલ સ્ફૂર્તિથી સડસડાટ ઝાડ પર ચઢી ફૂલ લઈ આવે છે. જંગલમાં મંદિર જોતાં દેવદત્ત ત્યાં જાય છે જ્યાં તેને પોતાનો સંકલ્પ યાદ આવતાં તે દેવી કાલીનાં ચરણોમાં પોતાનું મસ્તક અર્પણ કરી દે છે. ઘણો સમય પસાર થતાં કપિલ મિત્રની શોધમાં નીકળે છે. મંદિરમાં દેવદત્તની કમળપૂજા જોઈ વ્યથિત થયેલો કપિલ પદ્મિનીની શંકાના ડરે મંદિરમાં  પોતાનો શિરચ્છેદ કરે છે. બંનેની શોધમાં આવેલી પદ્મિની, બંને પોતાને કારણે કપાઈ મર્યા સમજી વ્યથિત થઈ પોતે પણ મરવા તૈયાર થાય છે. ત્યાં જ દેવી કાલી પ્રગટ થઈ પોતાની વ્યથા વ્યક્ત કરતાં બંનેના મસ્તક ધડ પર મુકવાથી બંને જીવિત થશે એવું વરદાન આપી અંતર્ધાન થઈ જાય છે. ઉતાવળે મસ્તક જોડવામાં પદ્મિની જાણી જોઈને કે ભૂલથી મસ્તકની અદલા બદલી કરી બેસે છે. સંબંધોમાં ખરો ગૂંચવાડો હવે ઊભો થાય છે. પદ્મિનીનો પતિ કોણ ? According Shastras the head is the sign of a man. શાસ્ત્ર મુજબ માથું માણસની ઓળખ છે. હવે કપિલદેહી દેવદત્ત પદ્મિનીનો પતિ બન્યો. માથું પતિનું શરીર પ્રેમીનું પદ્મિની જેની કામના કરતી હતી તે, બંનેના શ્રેષ્ઠ તત્ત્વોને પામી તેને લાગે છે કે તે પૂર્ણતાને પામી ગઈ છે. પરંતુ કાળક્રમે મનની અસર શરીર પર પડતી હોય છે તેમ ધીરે ધીરે કપિલનું શરીર દેવદત્ત જેવું થવા માંડ્યું! આથી પદ્મિની પુનઃ કપિલ ખાતર ટળવળે છે. વલવલતી પદ્મિની વનમાં જઈ દેવદત્તદેહી કપિલને મળે છે, જે કાળક્રમે મનની અસરથી વનમાનૂસ બની ગયો છે. પદ્મિનીને શોધવા આવેલ દેવદત્ત, કપિલ સાથે પદ્મિનીને જોઈ સંઘર્ષ કરે છે. બંને લડાઈમાં કપાઈ મરે છે. કપિલદેહી દેવદત્તથી થયેલ સંતાન ભાગવતને સોંપી પદ્મિની સતી થાય છે.

નાટકમાં સર્જક સમાંતરે હયવદનનું ઉપાખ્યાન પ્રયોજી નાટકને ગતિ પ્રદાન કરે છે. ’હયવદન’ના કથાનક દ્વારા mythનો પ્રયોગ કરી નાટ્યકાર કર્નાડ આધુનિક નારી સ્વાતંત્ર્યની ભાવના. (Emancipation – પરંપરિત બંધનોમાંથી મુક્તિ)ને પદ્મિનીના પાત્ર દ્વારા ઉજાગર કરે છે. પદ્મિનીની કામેચ્છા દ્વારા સ્ત્રીના માનસપ્રદેશમાં પડેલી પૂર્ણપુરુષની, પૂર્ણત્વની કામનાને પણ નાટ્યકાર કલાત્મક રીતે દર્શાવે છે. આ વિશ્વમાં પૂર્ણરૂપે કશું પ્રાપ્ત કરી શકાય એવું હોય તો તે પશુત્વ છે, મનુષ્યત્વ નહિ. આદિમ આવેગોની પૂર્તિ – પૂર્ણ નરની કામના પ્રતીક, હયવદનના ઉપાખ્યાન દ્વારા સંકેતિત થઈ છે. હયવદન પૂર્ણતાની શોધનું નાટક છે. પરંતુ એક વાત એટલી જ સાચી છે કે માદામ બોવરીની જેમ પદ્મિનીની પૂર્ણ નરની શોધ અધૂરી જ રહે છે. નાટકનું કથાવસ્તુ ઉપનિષદના સિદ્ધાંત પરનું છે તે 'Visualizes the human body as a symbol of the organic relationship of the parts of the whole'ને પણ દર્શાવે છે.

લોકકથાના મીથક પર આધારિત ગિરીશ કર્નાડની નાટ્ય રચના ’નાગમંડલ’નું કથાબીજ મૂળ ઉત્તર કર્ણાટકમાં પ્રચલિત અને ખૂબ લોકપ્રિય સાપ કથામાંથી લેવાયું છે. ‘નાગમંડલ’ માનવજીવનની સંકુલતાને ઉજાગર કરતું, લોહી-માંસનું નાટક છે. કર્નાડનું આ નોંધપાત્ર નાટક માનવ મનના એક એવા ખૂણાને તાગે છે, જ્યાં વૃત્તિઓનું પ્રાધાન્ય છે. નાટકનો નાયક અપ્પન્ના માતાની સખી કુરુડવાની સમજાવટથી રાની નામની ગભરુ કન્યા સાથે લગ્ન કરે છે. લગ્નની પ્રથમ રાત્રિએ જ રાનીના ગભરુપણા અને નાદાન વર્તનથી નારાજ થઈ અપ્પન્ના રાનીને ઘરમાં પૂરી, બહાર તાળું મારી રખાતને ત્યાં પડી રહે છે. એક દિવસ રાનીના રુદનનો અવાજ સાંભળી વૃદ્ધા કુરુડવા રાની અને અપ્પન્ના વચ્ચેના સંબંધોની જાણકારી મેળવે છે. રાનીને મદદ કરવાની ભાવનાથી ડોશી એને વશીકરણ માટેનાં મૂળિયાં આપે છે. બે ત્રણ પ્રયત્નો પછી પતિને મનાવવામાં નિષ્ફળ ગયેલી રાની હતાશ થઈ મૂળિયું ઘસીને બનાવેલું પ્રવાહી રાફડામાં રેડી દે છે. મૂળિયાના પ્રભાવથી રાફડામાં રહેતો સાપ વશીભૂત થાય છે અને રોજ રાત્રે પતિનું રૂપ લઈ રાની પાસે આવે છે. રાની તો એમ જ માને છે કે વશીકરણથી એનો પતિ સુધરી ગયો છે. પરંતુ સમય પસાર થતાં પતિને શક જાય છે. ઘણી તપાસ પછી પણ કંઈ હાથમાં આવતું નથી અને રાની ગર્ભવતી થાય છે. ગુસ્સે ભરાયેલો અપ્પન્ના તેના પર અનૈતિકતાનું આળ મૂકે છે. ફરી એક વાર ડોશી એની વહારે આવે છે, ડોશીના સૂચનથી જ પંચ કસોટી માટે રાનીને સાપના રાફડામાં હાથ નાંખવા જણાવે છે. સાપના રાફડામાં હાથ નાંખીને નિર્દોષ અને પતિવ્રતા સાબિત થયેલી રાનીને લોકો સતી માનવા લાગે છે. પતિને પણ માનસિક રીતે સંતોષ અને હળવાશની લાગણી થાય છે. પતિ-પત્ની પ્રેમથી સાથે રહેવા લાગે છે. પરંતુ પેલા સાપને વિયોગ સાલે છે. વિયોગી સાપ અને રાનીના પતિ વચ્ચે એક દિવસ સંઘર્ષ થાય છે જેમાં આખરે સાપનું મૃત્યુ થાય છે અને સુખાંત નાટકમાં પતિ પત્ની આનંદથી રહે છે.

નાટ્યકાર કર્નાડ લોકકથા અને લોકમાન્યતામાં પ્રચલિત સાપકથાની મીથના પ્રયોગ દ્વારા એક સરિસૃપની પ્રેમ અને જાતીયતાની લાગણીને ઉજાગર કરે છે. સાથે સાથે એનો ઈર્ષાભાવ પણ પ્રગટે છે. એક સ્ત્રીના, એક માણસના આદિમ આવેગો, જાતીયતા એના પર કેવું આધિપત્ય ધરાવે છે, નારીની સંગકામના, પુરુષની chestityની માન્યતા, પરંપરિત ધર્મની રૂઢિચુસ્તતા, અંધશ્રદ્ધા, સમાજની આધિભૌતિક તત્ત્વો પ્રત્યેની આસ્થા વગેરે આ નાટકમાં ગિરીશ કર્નાડ મીથના કલાત્મક પ્રયોગથી જીવંત કરી આધુનિક માણસના મનોપ્રદેશનું દર્શન કરાવે છે. વૃત્તિઓ જીવનનું ચાલકબળ છે એ પણ દર્શાવી આપે છે.

આધુનિક નાટ્યકાર ગિરીશ કર્નાડનાં ઉપરોક્ત નાટકો મીથના પ્રયોગથી વધુ અર્થસભર, વધુ આધુનિક  અને વધુ કલાત્મક બન્યાં છે. સાંપ્રત સમાજ અને માણસની  સમસ્યાઓને વાસ્તવિક દૃષ્ટિકોણથી આધુનિક સંદર્ભે રજૂ કરનાર કર્નાડનાં આ નાટકો પરથી ફિલ્મો બની છે તેમ જ રંગમંચ પર સફળ રીતે અનેક વાર એના પ્રયોગો થયા અને  થાય છે એ જ એમની સિદ્ધિ છે.

સી. યુ. શાહ સિટી આર્ટ્‌સ કોલેજ, લાલ દરવાજા, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, ઑગસ્ટ 2019; વર્ષ – 13; અંક – 141; પૃ. 08-14