કૃષ્ણકુમાર કુન્નથ ઉર્ફે કે.કે., “પ્રેમના અવાજ” તરીકે ભારતની નવી પેઢીનો સૌથી પસંદીદા ગાયક હતો. સ્વાભાવિક રીતે જ, ૩૧મી મેના રોજ, કોલકત્તામાં એક લાઈવ પરફોર્મન્સ આપીને હોટેલ પર પાછા ફરતી વખતે કાર્ડિયાક એરેસ્ટમાં તેનું અવસાન થતાં, દેશના લાખો યુવાનો-યુવતીઓએ એક સાથે સામૂહિક નિસાસો નાખ્યો. તેની ઉંમર માત્ર ૫૩ વર્ષની હતી. આટલી નાની ઉંમરમાં તેણે ગાયિકીમાં જે મુકામ હાંસલ કર્યો હતો, તે જોતાં તેનું ભવિષ્ય ઘણું આશાસ્પદ અને અનેક સંભાવનાઓથી ભરેલું હતું. માત્ર ૩૧ વર્ષની વયે, 1999માં, તેના ડેબ્યુ આલ્બમ “પલ”થી કે.કે. યુવા દિલો પર છવાઈ ગયો હતો. તે આલ્બમનાં ગીતો આજે પણ સ્કૂલોની ફેરવેલ પાર્ટીઓમાં ગવાય છે.

કે.કે.એ બહુ ટૂંકા સમયમાં, હિન્દી ફિલ્મ સંગીતમાં લાજવાબ ગીતો આપ્યાં હતાં. જેમ કે, તડપ તડપ કે ઇસ દિલ કો (હમ દિલ દે ચૂકે સનમ), ડોલા રે ડોલા રે (દેવદાસ), ક્યા મુજે પ્યાર હૈ (વોહ લમ્હે), આંખો મેં તેરી (ઓમ શાંતિ ઓમ), ખુદા જાને (બચના યે હસીનો), પિયા આયે ના (આશિકી), મત આઝમા રે (મર્ડર-2), ઇન્ડિયા વાલે ( હેપ્પી ન્યૂ યર) અને તુ જો મિલા (બજરંગી ભાઈજાન).

“ધ હિંદુ” સમાચારપત્રના સિનિયર આસિસ્ટન્ટ એડિટર અનુજ કુમાર, કે.કે.ને શ્રદ્ધાંજલિ આપતાં લખે છે કે કે.કે.નો અવાજ, કિશોર કુમારની જેમ, વૈવિધ્યપૂર્ણ હતો. તેના અવાજમાં પ્રેમનો ઉલ્લાસ જેટલી દિલકશીથી છલકાતો હતો, એ જ રીતે પ્રેમની ઉદાસી પણ છવાતી હતી. જ્યારે પણ સ્ટેજ પરથી તેનો અવાજ માઈકમાં ગુંજતો, શ્રોતાઓનાં રૂવાંડા ઊભાં થઇ જતાં. અનુજ કુમાર પછી એક મહત્ત્વનું નિરીક્ષણ આપે છે, “આ પેઢીના જે પણ લોકો યૌવનની દહેલીજ પરથી પસાર થયા હશે, તેમના દિલોમાં કે.કે.નું કોઈ એક ગીત સચવાયેલું પડેલું હશે.”

કે.કે.ની (ઇન ફેક્ટ, કોઈ પણ ગાયક કલાકારની) લોકપ્રિયતાનું રહસ્ય, તેનો અવાજ કઈ ઉંમરના શ્રોતાઓને અપીલ કરે છે તેના પર છે. અનુજ કુમારના નિરીક્ષણમાં વૈજ્ઞાનિક તથ્ય છે. કૌમાર્યવસ્થા અને સંગીતની અભિરુચિ વચ્ચે ગહેરો સંબંધ છે. આપણે જ્યારે જવાન થતા હતા, ત્યારે આપણે જે ગીતો સંભાળતાં હતા, તેનો પ્રભાવ આપણા દિલોદિમાગ પર જેટલો ગહેરો હોય છે, તેટલો ગહેરો પ્રભાવ પાછળની ઉંમરમાં સાંભળેલાં ગીતોનો નથી હોતો.

ન્યુરોસાયન્સની ભાષામાં તેને ન્યુરલ નોસ્ટેલ્જિયા કહે છે; મજ્જાતંતુઓમાં સંગ્રહિત અતીતની યાદો. નોસ્ટેલ્જિયાને અતીતવિયોગ પણ કહે છે. એનો અર્થ એ કે અતીતની અમુક યાદો આપણને ઉદાસ કરી મૂકે, કારણ કે એ યાદો મજેદાર હતી, પણ હવે એ અતીત બની ગઈ છે અને તેને આપણે ફરી જીવી શકતા નથી. આમાં માત્ર સ્મૃતિ જ કામ નથી કરતી. આપણે સંભાળવાની, સુંઘવાની ઇન્દ્રિય પણ ભૂમિકા ભજવે છે. દાખલા તરીકે, પહેલો વરસાદ પડે ત્યારે ભીની માટીની સુંગંધ આપણને બાળપણમાં લઇ જાય છે અથવા આપણું પસંદીદા ગીત વાગે તો આપણો સ્કૂલ-કોલેજનો સમય જીવતો થઇ જાય છે.

ધારો કે તમે સંજય લીલા ભણસાલીની “ગલિયોં કી રાસલીલા” ફિલ્મ જોવા બેઠા છો અને તેમાં “નગાડા સંગ ઢોલ બાજે” ગીત આવે ત્યારે તે તમારી અંદર તમારી કોઈ જૂની યાદ તાજી કરી દે છે. એ ગીત કે ગરબા સાથે જોડાયેલી કોઈ ઘટના કે વ્યક્તિ તમને ઉદાસ કરી મૂકે છે. તમારામાં અચનાક એક મિસિંગની ભાવના જાગી જાય છે. તમે કોઈક દિવસ રાતે આકાશમાં જુઓ અને અચાનક તમને બાળપણમાં તમે કેવી રીતે તારા જોતા હતા તે યાદ આવી જાય. એક ઉર્દૂ શાયર જમાલ એહસાનીએ બહુ સરસ રીતે આ વાત લખી હતી :

‘જમાલ’ હર શહર સે પ્યારા વો શહર મુજ કો
જહાં સે દેખા થા પહલી બાર આસમાન મૈં ને

મગજના વિજ્ઞાનીઓ હવે સ્વીકારે છે કે સંગીતની જૂની યાદો બહુ મજબૂત રીતે માણસોને નોસ્ટેલ્જિક બનાવી દે છે. તેને મ્યુઝિકલ નોસ્ટેલ્જિયા કહે છે. માર્ક જોસેફ સ્ટર્ન નામના એક મનોવિજ્ઞાની, ‘સ્લેટ’ નામના સામાયિકમાં એક અનોખી વાત કરે છે. તેમના સંશોધન અનુસાર, 12થી 22 વર્ષની ઉંમર વચ્ચે આપણું  મગજ બહુ ઝડપી ન્યુરોલોજીકલ વિકાસ કરે છે અને એ સમય દરમિયાન આપણે જે સંગીત સાંભળ્યું હોય, તે મગજના ચાર લોબ્સ(ફ્રન્ટલ, પારીએટલ, ટેમ્પોરલ અને ઓસ્સીપિટલ)માં વણાઈ જાય છે. આને ગીત સાથેનું ન્યુરલ કનેક્શન કહે છે. તે વખતે આપણા તન-મનમાં કૌમાર્યવસ્થાનાં ગ્રોથ હોર્મોન્સ અધિક માત્રામાં હોય છે, જે આપણા અનુભવો અને અહેસસોની તીવ્ર ભાવનાત્મક સ્મૃતિઓ બનાવે છે. એ ગીતો કાયમ માટે આપણી અંદર એક સંમોહન પેદા કરે છે કારણ કે એની સાથે ગ્રોથ હોર્મોન્સ જોડાયેલાં હોય છે.

માર્ક જોસેફ સ્ટર્ન લખે છે, “આપણે કોઈ ગીત સાંભાળીએ છીએ ત્યારે તે આપણા ઓડિટરી (શ્રવણ) કોર્ટેક્સને ઉત્તેજિત કરે છે અને તેમાં ગીતના લય, તાલ અને રાગની જુગલબંધી સર્જાય છે. એ પછી આપણે એ ગીત સાથે શું કરીએ છીએ તેના પર આપણા મગજના રિએકશન નિર્ભર કરે છે. તમે જો સાથે સાથે એ ગીતને ગણગણવા લાગો, તો પ્રીમોટર કોર્ટેક્સ સક્રિય થાય, જેથી તમે ગાયનની મુવમેન્ટસનું સંકલન કરી શકો. તમે ગીતની સાથે ડાન્સ કરવા લાગો, તો મગજના ન્યુરોન્સ સંગીતની ધૂન સાથે સુમેળ સાધે. તમે જો ગીતના શબ્દો અને વાદ્યો પર ફોકસ કરો, તો પારીએટલ કોર્ટેક્સ સક્રિય થાય, જે અલગ-અલગ પ્રકારની ઉત્તેજનાઓ (સ્ટિમ્યુલી) પર ફોકસ રાખવામાં મદદ કરે છે. આપણી અંગત યાદોને જીવંત કરે તેવું ગીત આપણે સાંભળીએ, ત્યારે આપણા સંબંધો અને અંગત જીવનની ઇન્ફોર્મેશન જેમાં સંગ્રહિત હોય છે તે પ્રીફ્રન્ટલ કોર્ટેક્સ સક્રિય થાય છે.

જેમ આપણી આંખ કોઈ વસ્તુની છબી બનાવે છે, તેવી રીતે અવાજ એ મગજની છબી છે. કોઈ વાદ્ય અથવા ગળાનો તાર સાઉન્ડ વેવ પેદા કરે છે અને તે હવાની ચીરીને આપણા કાનના પડદાને એટલી જ ફ્રિકવન્સીથી ધ્રુજાવે છે. બાળપણમાં મગજના ન્યુરલ વિકાસ વખતે, આવા અનેક અવાજોનાં ન્યુરલ કનેક્શન્સ સરજાય છે અને આપણે કૌમાર્યવસ્થામાં પહોંચીએ ત્યારે આપણે એ જ કનેક્શનન્સ જાળવી રાખીએ છીએ જે આપણે નિયમિત વાપરતા હોઈએ. એમાંથી એક ન્યુરલ મેપ સરજાય છે જે આપણા સંગીતની પસંદનો આજીવન આધાર બને છે.

અલબત્ત, મોટા થયા પછી આપણે નવાં ગીતોને પણ ગમાડી શકીએ છીએ, પરંતુ જેની સાથે આપણો અંતરંગ નાતો બંધાય છે, જેની સાથે આપણી આઇડેન્ટિટી જોડાયેલી હોય છે, જેની સાથે આપણો ગહેરો ભાવનાત્મક લગાવ હોય છે તે 12થી 22 વર્ષની ઉંમર વચ્ચે આપણે સાંભળેલું સંગીત હોય છે. આપણે મગજની ફિઝીઓલોજીને જે વાત કરી, તેનો આધાર લઈને કહીએ તો, તરુણાવસ્થામાં આપણે “બહાર”થી આવતાં ગીતને સાંભળતા નથી, ગીત આપણી “અંદર”થી વાગતું હોય છે. એને જ આપણે “દિલનું સંગીત” કહીએ છીએ.

કે.કે.ના કસમયના અવસાનથી, ભારતના કરોડો યુવા દિલોને જે આઘાત લાગ્યો છે તે આપણે ઉપર વાત કરી તેનાથી સમજી શકાય છે. કોલકત્તામાં જે કોન્સર્ટ પછી તેનું અવસાન થયું, તે જ કોન્સર્ટમાં તેનું છેલ્લું ગીત પણ એવું જ હતું :

હમ રહેં યા ન રહેં કલ,
કલ યાદ આયેંગે યે પલ
પલ યે હૈ પ્યાર કે પલ

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 12 જૂન 2022

“બેટીનો નીચલો હોઠ રુદનથી કંપ્યો અને માએ તેને ખોળામાં ઉપાડી લીધી. પછી એવું થયું કે મા એ હોઠ બની ગઈ જે કંપી રહ્યો હતો. બેટીનું માથું ખભા પર રાખીને તેને સહેલાવા ગણગણવા લાગી કે એક મોટો હાથી રાહ જોઈને બેઠો છે કે બેટી આવે, તેની પર સવારી કરે, અને બંને ઝૂમ ઝૂમ કરે, અને પાંદડાં ગુસપુસ કરે છે અને સાંભળ સાંભળ વાર્તાઓ સંભળાવી રહ્યાં છે.

બેટી હસી પડી. આ થયું તો મા હાસ્ય બની ગઈ.

બેટીનું રુદન ધીરે ધીરે સ્થિર શ્વાસોમાં બદલાઈ ગયું અને માનું ડૂસકું શ્વાસ બની ગયું.

બેટી ઊંઘી ગઈ અને મા સુંદર સપનાં તેને ઓઢાડતી રહી.

એ પળે એક પ્રેમ દેહાકાર થયો. માનો શ્વાસ ખોવાતો ગયો, બેટીનો શ્વાસ કિલકારી કરવા લાગ્યો અને હાથીની પીઠ ઉલ્લાસથી બોલાવવા લાગી.”

ફ્રેંચ ફિલોસોફર, અને જેમણે નોબેલ પુરસ્કાર ઠુકરાવ્યો હતો તેવા એન્ટી-એસ્ટાબ્લીશમેન્ટ લેખક, જ્યાં-પોલ સાર્ત્રએ “સાહિત્ય શું છે” નામના એક પુસ્તકમાં લખ્યું હતું, “શબ્દો ભરેલી પિસ્તોલ જેવા હોય છે. લેખક જ્યારે બોલે છે ત્યારે તે ગોળી છોડે છે. એ કદાચ મૌન હોય, પણ તેણે ગોળી છોડવાનો વિકલ્પ પસંદ કર્યો જ છે, તો પછી તેણે એક મર્દની જેમ જ છોડવી જોઈએ, બરાબર નિશાન સાધીને, અને નહીં કે એક બાળકની જેમ માત્ર અવાજનો આનંદ લેવા માટે, આંખો બંધ કરીને આડેધડ.”

ભાષા અભિવ્યક્તિનું સાધન છે. તેને વાપરવા માટેની એક કળા હોય છે. જેમ અણઘડ હાથમાં રિવોલ્વર જાન લેવા સાબિત થાય, તેવી રીતે ભાષાને વાપરતાં ન આવડે તો અભિવ્યક્તિનું ખૂન કરી નાખે. ભાષાનો એક હુનર હોય છે. શબ્દોની એક મીઠાસ હોય છે. ઉચ્ચારનું એક સંગીત હોય છે. ભાષા પાસેથી કામ લેવું એ પીંછી પાસેથી કામ લેવા જેવું છે. કોઈ તેમાંથી પદ્ય બનાવે, કોઈ ગદ્ય ઉતારે, પણ તેના મનમાં એક ચિત્ર અથવા કલ્પના હોય છે અને તે શબ્દોના માધ્યમથી તેને “ચણે” છે.

ઉપર જે એક અંશ છે, તે બૂકર પુરસ્કાર વિજેતા ગીતાંજલિ શ્રીની હિન્દી નવલકથા “રેત સમાધિ”માંથી લીધો છે. ગીતાંજલિ શ્રી શબ્દો પાસેથી કેવું કામ લે છે તેનું આ ઉદાહરણ છે. બેટી રડે છે અને મા તેને છાની રાખે છે. આ એક સાવ સામાન્ય ઘટનાને, ગીતાંજલિએ પ્રેમની નક્કર અભિવ્યક્તિમાં તબદીલ કરી નાખી છે. બેટી રડે છે તો મા રડે છે. એ હસે તો મા હસે છે. બેટી શાંત થઇ જાય છે તો મા સ્થિર થઇ જાય છે. બેટી ઊંઘમાં સપનું જુએ છે તો મા પણ ઊંઘી જાય છે.

ભાષા “રેત સમાધિ”નું એક સશક્ત પાસું છે. એવાં બીજાં પણ છે. જેમ કે, નવલકથામાં ૮૦ વર્ષની એક વૃદ્ધ સ્ત્રીનો ડિપ્રેશન સાથે સંઘર્ષ છે અને સરહદ પાર કરીને પાકિસ્તાન જવાની જીદ છે. સ્ત્રીના એ સંઘર્ષમાં અનેક નવાં પાત્રો વાચકને મળતાં રહે છે. ઘણીવાર તો સ્ત્રીના ઘરમાં પડેલી નિર્જીવ ચીજો જીવંત થઈને તેમના કિસ્સાઓ કહેવા લાગી જાય છે. જેમ કે :

“જિંદગી શું છે? નાનકડા વર્તુળમાં ચાલવાનું જાણે છે, જાણે એક પગદંડી પર હજુ તો શરૂ થઇ ત્યાં ખતમ. પરંતુ વિશાળ વિકરાળ પણ જાણે છે, જેમ પગદંડીમાંથી ખુલ્લા રસ્તા પર નીકળી આવે અને મોટા રસ્તાને જઈ મળે જે મહામાર્ગ હોય, ગ્રાન્ડ ટ્રંક રોડ જેવો ઐતિહાસિક હાઈવે હોય. તેનું પગદંડી સાથે દૂર-સુદૂર જોડાઈ જવું વાર્તામાં નવો વળાંક લાવે છે, ટ્રક ટ્રેકરોની ત્રાડથી પગદંડી ધ્રુજી ઊઠે છે, અથવા સિલ્ક રૂટ પર ચિરકાળથી ઉતારેલા રેશમી અહેસાસ તેને નરમીથી લપેટી લે છે. પગદંડી ચકિત થાય છે કે ક્યાંથી આવતા હશે રસ્તાઓ, ક્યા સમયમાંથી, ક્યા કાફિલાઓમાંથી, સરહદોમાંથી. અને ક્યાંથી ક્યાં આવી ગઈ હું, કેટલાં અલગ અલગ જીવન પાર કરીને. શું હજી પણ એ જ પગદંડી છું, કે તેનાથી પહેલાંની જરા અમથી કેડી? પણ આ સવાલ કોણ પૂછશે, ક્યારે, અત્યારે કોને ખબર?”

“રેત સમાધિ” એક મધ્યમ વર્ગીય પરિવારની દિનચર્યા, સગાં-સંબંધીઓ, વાદ-વિવાદ, લગાવ-અલગાવ અને ઈચ્છાઓ-સપનાંનું ચિત્રણ કરે છે. એમાં એક બેટી અને એક માના સંબંધની આસપાસ વાર્તા ફરે છે.

નવલકથા 80 વર્ષની એક વૃદ્ધ ચંદ્રપ્રભા વિશે છે. તેના પતિનું અવસાન થઇ ચુક્યું છે. ચંદ્રપ્રભા ડિપ્રેશનમાં આવીને તેના ઓરડામાં ભરાઈ ગયેલી છે. તેનો દીકરો અને દીકરી તેને બહાર લાવવા મહેનત કરે છે. એમાં, પરિવારના આપસી સંબંધો પણ ઉજાગર થાય છે. એક દિવસ અચાનક ચંદ્રપ્રભાને પાકિસ્તાન જવાનો વિચાર આવે છે, અને ખાટલામાંથી ઊભી થઈને જતી રહે છે. બધા તેને શોધે છે, પણ ચંદ્રપ્રભા તેની જૂની યાદો, જૂની જગ્યાઓ અને જૂના સંબંધોની ખોજમાં સરહદ પાર જતી રહે છે. બહાનું એવું છે કે ત્યાં રોઝી નામની એક ટ્રાન્સજેન્ડર સ્ત્રી છે, જેને કોઈ સામાન સોંપવાનો છે.

ચંદ્રપ્રભા મૂળ પાકિસ્તાનની ચંદા હતી અને ત્યાં તેના વિવાહ અનવર સાથે નક્કી થાય છે, પરંતુ વિભાજન પછી તે ભારત આવીને ચંદ્રપ્રભા બનીને નવી જિંદગી શરૂ કરે છે. બે સંતાનોની મા, ચંદ્રપ્રભાએ, તેનો વર્તમાન તો જીવી લીધો છે, પરંતુ કદાચ અતીત જીવવાનો રહી ગયો હતો. હવે તે પાછી ચંદા બનીને અનવરને શોધવા નીકળે છે. પ્રેમી તરીકે વિખૂટાં પડેલાં બંને મળે છે અને એકબીજાની માફી માંગે છે.

“રેત કી સમાધિ” ઇતિહાસની વાર્તા તો છે, જે સરહદ પાર જાય છે, સાથે એક સામાન્ય મહિલાની પણ કહાની છે, જે તેની ભીતર મનોજગતમાં જાય છે. રાજસ્થાન સાહિત્ય અકાદમીની અનિતા ગોયલ લખે છે, સંયુક્ત પરિવારથી શરૂ થતી આ નવલકથા સરહદોની કહાનીમાં તબદીલ થાય છે. તેમાં માત્ર ભારત-પાકિસ્તાનની જમીન પર દોરાયેલી સરહદોની જ વાત નથી, પરંતુ ઉંમરની સરહદો, સ્ત્રી-પુરુષ હોવાની સરહદો, જીવનની સરહદો, સમયની સરહદો, એકલતા અને પરિવારની સરહદો જેવી અનેક સરહદોના અસ્તિત્વ અને તેના તુટવાની વાર્તા છે.

નવલકથાનું શીર્ષક “રેત સમાધિ” સૂચક અને અર્થપૂર્ણ છે. અનિતા ગોયલ તેને રેતીમાંથી ઉઠતી સમાધિની કથા કહે છે. વાર્તામાં તેનો ઉલ્લેખ આવે છે. જેમ કે શરૂઆતમાં રેતીની સમાધિમાંથી ઉઠવાની વાત છે. ચંદ્રપ્રભા જીવન પ્રત્યે ઉદાસ છે, જીવવાની ઈચ્છા નથી, પણ જેમ જેમ તેની પર લદાયેલી જવાબદારીઓ ઓછી થાય છે અને તે તેમાંથી બહાર નીકળે છે.

ગીતાંજલિ શ્રી લખે છે, “તેની પર લદાયેલો વર્ષોનો કચરો રેતીની જેમ પડવા લાગ્યો. સરકી જાય, ગબડી પડે, એ આઝાદ થતી જાય, એ હળવી થતી જાય. એટલી હળવી કે રેતીની ભીતરથી જાણે સમાધિ ઉઠવા લાગે.”

વાર્તાના અંતમાં તેને જ્યારે ગોળી વાગે છે ત્યારે તે ઊંધા મોઢે રેતીમાં પડવાને બદલે આકાશ તરફ મ્હોં રાખીને પીઠ પર પડે છે. મૃત્યુ પછી જાણે તે રેતીમાં સમાધિસ્થ થઇ ગઈ હતી.

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર”, “મુંબઈ સમાચાર”, જૂન 2022)

સૌજન્ય : રાજ ગોસ્વામીનીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

૨૭મી તારીખે, ગુજરાત વિધાનસભાની આગામી ચૂંટણીઓને ધ્યાનમાં રાખીને, પાટીદારોના પ્રભુત્વવાળા સૌરાષ્ટ્રમાંથી ચૂંટણી પ્રચારનો શુભારંભ કરતાં, પ્રધાન મંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યું હતું કે, “પાછલાં 8 વર્ષમાં ભૂલથી પણ એવું કશું થવા દીધું નથી, જેના કારણે તમારે કે દેશના કોઈ નાગરિકને શરમથી માથું ઝુકાવું પડે.” રાજકોટમાં ૪૦ કરોડના ખર્ચે બનેલી મલ્ટી-સ્પેશ્યાલિટી હોસ્પિટલનું ઉદ્ઘાટન કરતી વખતે જનસભાને સંબોધતાં, મોદીએ એક રીતે તેમની સરકારનાં 8 વર્ષ પૂરાં થયાં તેની ઉજવણીનો પણ પ્રારંભ કર્યો હતો.

ભારતીય જનતા પાર્ટીએ 30મી મેના રોજથી, મોદી સરકારના 8 વર્ષના શાસનને “સેવા, સુશાસન અને ગરીબ કલ્યાણ”ના નામે ઉજવવાનું શરૂ કર્યું છે. એ પ્રસંગે, કેન્દ્ર સરકારના તમામ મંત્રીઓને ૧૪૦થી વધુ સંસદીય મતવિસ્તારોની મુલાકાત લઈને વિભિન્ન કલ્યાણકારી યોજનાઓની વાતો કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. 30થી ૧૫મી જૂન સુધીના આ સેલિબ્રેશનની પાછળ આગામી એક વર્ષમાં આવનારી રાજ્યોની ચૂંટણીઓ ઉપરાંત એક નજર 2024ની લોકસભા ચૂંટણી પર પણ છે. મંત્રીઓને જે તે મતવિસ્તારોમાંથી ફીડબેક લાવવાનું પણ કહેવામાં આવ્યું છે, જેથી જરૂર પડે તો સમયસર યોજનાઓ કે નીતિઓમાં “કરેકશન” કરી શકાય.

“સેવા, સુશાસન અને ગરીબ કલ્યાણ”ની થીમ જોતાં પાર્ટી પોતાને લોકોના ઉત્થાન માટે કામ કરતાં સંગઠન તરીકે પેશ કરવા માંગે છે. એ માટે તે સરકારની 8 યોજનાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે : પી.એમ. કિસાન સન્માન નિધિ, પ્રધાન મંત્રી મુદ્રા યોજના, આયુષ્યમાન ભારત, પ્રધાન મંત્રી આવાસ યોજના, ઉજ્જવલા યોજના, વિમા યોજના, પ્રધાન મંત્રી જનધન યોજના અને પ્રધાન મંત્રી ગરીબ કલ્યાણ યોજના.

એ વાત સાચી છે કે આમાંની ઘણી યોજનાઓ લોકો માટે લાભદાયી રહી છે. એવું મનાય છે કે ઉત્તર પ્રદેશમાં કોરોનાની મહામારીમાં સરકારની જબ્બર નિષ્ફળતા છતાં, લોકોએ કલ્યાણકારી યોજનાઓના કારણે જ તાજેતરમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પ.ની સરકારને પુન: સત્તામાં બેસાડી હતી. સરકારે એમાંથી સંકેત પકડીને ગરીબોના કલ્યાણની વાતો કરવાનું નક્કી કર્યું છે. તેની પાછળની એક વ્યૂહરચના એવી પણ હોઈ શકે કે સરકાર પાસે આર્થિક મોરચે છાતી કાઢીને બોલવા જેવું કશું નથી. બે વર્ષની મહામારીમાં આર્થિક નુકસાન ઘણું થયું છે, એટલે તેને બેલેન્સ કરવા માટે સરકાર ગરીબ કલ્યાણની યોજનાનાં ગુણગાન ગાવાનું પસંદ કરે તે સમજી શકાય તેવું છે.

ભારતીય જનતા પાર્ટી તરફ ઝુકાવ ધરાવતા જમણેરી માસિક “સ્વરાજ્ય”માં પ્રકાશિત એક વિગતવાર લેખ પણ મોદી સરકારે ગ્રામીણ પ્રજાને સક્ષમ બનાવી હોવાનો દાવો કરે છે. લેખ કહે છે કે અગાઉની (કાઁગ્રેસની) સરકાર માઈ-બાપ સરકાર હતી અને જ્યારે પણ મંદી આવતી હતી ત્યારે “હેલિકોપ્ટર-ધન” સિસ્ટમમાં નાખતી હતી. એ સરકારની સિસ્ટમ ટેલિફોનની લાઈનો નાખે, એરપોર્ટ, બેંકો, એરલાઈન્સ અને ટેલિકોમ કંપનીઓ ચલાવે તેવી સહજ અપેક્ષા હતી. મોદી સરકારે આ સ્થિતિ બદલી છે. તેણે ગ્રામીણ ભારતને દર પાંચ વર્ષે સરકાર સામે લાઈનમાં ઊભા રહેવાને બદલે પોતાના પગ પર ઊભા રહેતાં કર્યું છે.

8 સાલ, 8 છલ

ભા.જ.પ.ના મુખ્ય વિરોધી પક્ષે મોદી સરકારના 8 વર્ષના શાસનને નિષ્ફળતાના નમૂના તરીકે ગણાવ્યાં છે. પાર્ટીએ “8 સાલ, 8 છલ સરકાર વિફલ” નામની ૨૦ પાનાંની એક પુસ્તિકા પ્રગટ કરી છે. તેમાં તેણે કહ્યું છે કે ઊંચો ફુગાવો, બેરોજગારી, ગેરવહીવટ અને કોમવાદી ધ્રુવીકરણ આ સરકારની “ઉપલબ્ધિ” છે. કાઁગ્રેસે કહ્યું છે આર્થિક મોરચે, ખેડૂતોની આવક ડબલ કરવાના વચનમાં, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાના મુદ્દે, અનુસુચિત જાતિ-જનજાતિ અને અન્ય પછાત વર્ગોનાં કલ્યાણની બાબતે સરકાર નિષ્ફળ નીવડી છે.

પશ્ચિમ બંગાળમાં ભા.જ.પ.ને ધોબીપછાડ પરાજય આપીને પુન: સત્તામાં આવનાર મમતા બેનરજીની તૃણમૂલ કાઁગ્રેસે મોદી સરકારના આઠ વર્ષના શાસનને “ઓલ-રાઉન્ડ નિષ્ફળતા” ગણાવ્યું છે. પાર્ટીએ જારી કરેલા એક વીડિયોમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, “ભા.જ.પ.નાં આઠ વર્ષ કેવાં હતાં તેની સાબિતી મોંઘવારી, બેરોજગારી, રૂપિયાની કમજોરી, આર્થિક મંદી, અસહિષ્ણુતા અને અન્યાય છે.” વીડિયો જારી કરનાર પાર્ટી પ્રવક્તા કુણાલ ઘોષે કહ્યું હતું કે, “ભા.જ.પ. શાસનનાં આઠ વર્ષ વાસ્તવમાં આઠ વર્ષનું ડિંગ છે, આઠ વર્ષનો જુમલો છે.”

મહારાષ્ટ્ર વિકાસ આઘાડીના એક સાથી, નેશનલ કાઁગ્રેસ પાર્ટીએ પણ મોદી સરકારનાં 8 વર્ષોને નિષ્ફળતાનો સિલસિલો ગણાવ્યો હતો. પાર્ટીના પ્રવક્તા મહેશ તાપસે કહ્યું હતું કે આ આઠ વર્ષમાં દેશે મેળવવાને બદલે “ઘણું ગુમાવ્યું છે.”

ખેર, એમાં કોઈ શક નથી કે આ આઠ વર્ષોમાં પ્રધાન મંત્રી પદે નરેન્દ્ર મોદીની લોકપ્રિયતામાં નિરંતર વધારો થતો રહ્યો છે. મોદી ઇન્દિરા ગાંધી પછીના સૌથી તાકાતવર પ્રધાન મંત્રી છે એટલું જ નહીં, તેમના ચાહકો અને સમર્થકોની સંખ્યા પણ શુમાર છે. મોદીએ આ આઠ વર્ષમાં સફળતાપૂર્વક તેમની સ્વચ્છ છબી બનાવી રાખી છે. તેમના નેતૃત્વમાં, ભા.જ.પે. 2014માં 6 રાજ્યોથી શરૂ કરીને 2022માં 17 રાજ્યોમાં પોતાની સત્તા બનાવી છે.

સરકાર તરફી ઝુકાવ ધરાવતી રાષ્ટ્રીય સમાચાર સંસ્થા એ.એન.આઈ., આ આઠ બાબતોને મોદી સરકારની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધિ ગણાવે છે; જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી ૩૭૦ની કલમની નાબૂદી, અયોધ્યામાં રામ મંદિરના નિર્માણનો શુભારંભ, આઝાદીના અમૃત મહોત્સવની ઉજવણી, પ્રધાન મંત્રી ગરીબ કલ્યાણ યોજના, રસીકરણ અને આયુષ્યમાન યોજના, અફઘાનિસ્તાન અને યુક્રેનમાંથી ભારતીયોની બચાવ કામગીરી, પ્રધાન મંત્રી કિસાન સન્માન નિધિ અને પ્રધાન મંત્રી આવાસ યોજના.

આર્થિક મોરચે મિશ્ર પરિણામ

જો કે, પાછલાં આઠ વર્ષોમાં દેશના આર્થિક મોરચે પરિસ્થિતિ મિશ્ર રહી છે. પહેલાં કોરોના મહામારી અને પછી રશિયા-યુક્રેનના યુદ્ધથી ભારતની અર્થવ્યવસ્થા બહુ ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થઇ છે. એ પહેલાં, નોટબંધી અને જી.એસ.ટી.એ પણ બિઝનેસની કમ્મર પર ફટકો માર્યો હતો. કાઁગ્રેસ તરફ ઝુકાવ ધરાવતું ‘નેશનલ હેરાલ્ડ’ સમાચારપત્ર લખે છે કે સરકારનો સત્તાવાર દાવો તો એવો છે કે ભારતે 5 ટ્રીલિયન ડોલરની અર્થવ્યવસ્થા બનવા તરફ હરણફાળ ભરી છે, પરંતુ ઉપલબ્ધ અને તથ્યો સારું ચિત્ર પેશ નથી કરતાં.

વિશ્વ બેંકના વૈશ્વિક ગવર્નન્સ ઇન્ડિકેટર્સમાં ભારતનું રેટિંગ ઘટાડવામાં આવ્યું છે. ભારતમાં ગરીબ અને અમીર વચ્ચે ખાઈ વધી છે. એક તરફ, ફુગાવાના કારણે સાધારણ માણસની કમ્મર તોડી નાખી છે ત્યારે બીજી તરફ મહામારીના સંકટ અને ડિમાન્ડમાં ઘટાડા છતાં કોર્પોરેટ પ્રોફિટમાં વધારો થયો છે. ‘નેશનલ હેરાલ્ડ’ લખે છે કે 2021-22માં ઇંધણ કંપનીઓનો પ્રોફિટ 43 ટકા વધ્યો છે, જ્યારે એફ.એમ.સી.જી. કંપનીઓનો પ્રોફિટ 68 ટકા વધ્યો છે. ખાદ્ય તેલનું ઉત્પાદન કરતી કંપનીઓનો પ્રોફિટ 90 ટકા, જ્યારે દૂધ સહકારી કંપનીઓનો 118 ટકા વધ્યો છે.

‘નેશનલ હેરાલ્ડે’ અન્ય આઠ મોરચા પર સરકારની નિષ્ફળતા ગણાવી છે.

1. જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી ૩૭૦ની કલમ દૂર કરવાના સાહસિક નિર્ણય પછી પણ ત્યાં સુરક્ષા અને રાજકીય પરિસ્થિતિમાં ખાસ સુધાર થયો નથી. 2010 અને 2019ની વચ્ચે જેટલા પંડિતોને નિશાન બનાવીને હત્યા નથી થઇ તેટલી 2019 પછી થઇ છે. ત્યાં ચૂંટણીઓ યોજી શકાઈ નથી. રાજ્યને કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશમાં વહેંચી નાખ્યા પછી પણ લોકોની અંદરથી અલગાવ અને વિરોધની ભાવના ઓછી થઇ નથી.

2. જેનું સૌથી મોટી કેશલેસ યોજના તરીકે મહિમામંડન થયું હતું તે આયુષ્યમાન ભારત યોજનાને કોઈ ગંભીરતાથી લેતું નથી, એવું ખુદ સરકાર માને છે. આ વર્ષે માર્ચ મહિનામાં, સરકારે સંસદમાં કહ્યું હતું કે ફંડના અભાવે કોઈ લાભાર્થીને સારવારનો ઇનકાર થયો નથી, પરંતુ રાજ્યો તરફથી માંગણીના અભાવમાં તેનું ફંડ ઘટાડવામાં આવ્યું હતું. 2019-20. 2020-21 અને 2021-22 માટે તેનું ફંડ રૂપિયા 6,400 કરોડ હતું, જે સુધારીને અનુક્રમે રૂ. 3,200, રૂ. 3,100 અને રૂ. 3,199 કરવામાં આવ્યું છે.

3. વડા પ્રધાને દાવો કર્યો હતો કે તેમણે ત્રિપલ તલાકના અન્યાયમાંથી મુસ્લિમ મહિલાઓને આઝાદ કરી છે, પણ અન્ય ધર્મોના પુરુષોનો પત્નીઓ પર અત્યાચાર યથાવત છે. નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વેનો ડેટા કહે છે કે 1,000માંથી 17 હિંદુ સ્ત્રીઓની ફરિયાદ છે કે તેમના પતિ એકથી વધુ સ્ત્રીઓને પરણ્યા છે, જ્યારે 1,000 મુસ્લિમ સ્ત્રીઓમાંથી આવી ફરિયાદ 25 સ્ત્રીઓએ કરી હતી.

4. વડા પ્રધાને 2014માં જે સંસદનાં પગથિયાં પર માથું ટેકવ્યું હતું, તે જ સંસદની પરંપરાઓને તેમની સરકારે ઉપેક્ષા કરી છે. લોકસભામાં ડેપ્યુટી સ્પીકરની પોસ્ટ પર કોઈની વરણી કરવામાં આવી નથી (સામાન્ય રીતે, આ હોદ્દો વિપક્ષને આપવાનો રિવાજ છે). બજેટ પર ચર્ચા વગર તેને પસાર કરવામાં આવ્યાં છે. પહેલાં કરતાં વધુ વટહુકમો બહાર પાડવામાં આવ્યાં છે અને સંસદની સમીક્ષા સમિતિમાં બીલોને મોકલવાની સંખ્યા ઘટી ગઈ છે. જનહિતના મહત્વના મુદ્દાઓ પર ચર્ચાની વિપક્ષોની માંગણીઓનો અસ્વીકાર થાય છે.

5. સુપ્રીમ કોર્ટના કોલેજિયમની ભલામણો છતાં, કેન્દ્ર સરકાર મન ફાવે તે રીતે હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટના જજનાં નામો પસંદ કરે છે. પરિણામે સેંકડો જગ્યાઓ ખાલી પડી છે.

6. કોઈ જાતના વિચાર-વિમર્શ વગર પસાર કરવામાં આવેલા ત્રણ કૃષિ કાનૂનનો ફિયાસ્કો થયો છે. ખેડૂતોને લઘુતમ ટેકાના ભાવ, કાનૂની અધિકાર અને બેવડી આવક આપવાની ખાતરી હજુ પણ અધ્ધર લટકે છે.

7. ભારતની જમીનમાં કોઈ આવ્યું નથી તેવા વડા પ્રધાનના ઓન-કેમેરા દાવાથી ચીનનો એ દાવો ઔર મજૂબત થયો છે કે લદાખમાં ભારતે ચીનની ભૂમિમાં ઘુસણખોરી કરી છે. હવે તો વિદેશ મંત્રાલય પણ સ્વીકારે છે કે લદાખમાં ચીન બીજો બ્રીજ બનાવી રહ્યું છે. ગલવાનમાં જે થયું તેમાં ભારતને ન છૂટકે અમેરિકાના નેતૃત્વ હેઠળની ચીન-વિરોધી ધરીમાં જવું પડ્યું છે અને ચીન સામે હવે કાયમી મોરચો ઊભો થયો છે.

8. 2019માં સરકારે ગાઈવગાડીને ઊભી કરેલી ચીફ ઓફ ડિફેન્સ સ્ટાફની પોસ્ટ જરનલ રાવતના કસમયના મૃત્યુ પછી છ મહિનાથી ખાલી પડી છે. એવું લાગે છે કે સરકાર આ પોસ્ટ જ નાબૂદ કરી નાખવાનું વિચારી રહી છે. 

“ન્યૂઝક્લિક” પોર્ટલમાં  સુબોધ વર્મા લખે છે કે, “એ સાચું કે વડા પ્રધાનના નેતૃત્વમાં ભા.જ.પે. સૌથી વધુ રાજ્યોમાં પોતાની સરકાર બનાવી છે, પરંતુ એ પણ સત્ય છે કે તમામ રાજ્યોમાં બેરોજગારી સૌથી મોટી સમસ્યા રહી છે. છેલ્લાં ત્રણ વર્ષથી 7-9 ટકાની આસપાસ રહેલો બેરોજગારીનો દર 2020માં 25 ટકા થઇ ગયો છે. કેન્દ્ર સરકારની લગભગ 10 લાખ જગ્યાઓ ખાલી પડી છે અને 30 લાખ રાજ્યોમાં ખાલી છે. નોકરીઓ ઊભી કરવામાં સરકાર ખાસી નિષ્ફળ રહી છે.”

વર્મા કહે છે, ભા.જ.પ. માટે હંમેશાં એવું કહેવાય છે કે તે રાજકીય હિતો સાધવા માટે ધર્મનો ઉપયોગ કરે છે. અનેક પ્રકારના ધાર્મિક મુદ્દાઓ પર તે સફળ રીતે ધ્રુવીકરણ કરી શકે છે અને તેનો બહુમતી હિંદુઓમાં તેનો આધાર મજબૂત કરે છે, પરંતુ અ બેધારી તલવાર છે. દેશના બહુ મોટા વર્ગમાં નિયમિતપણે કોમી સંઘર્ષના વાતાવરણને લઈને ચિંતા પણ છે. વારાણસીમાં જ્ઞાનવ્યાપી મસ્જિદ, મથુરામાં કૃષ્ણ જન્મ-શાહી ઇદગાહ, તાજમહાલ અને કુતૂબ મીનાર જેવી ઐતિહાસિક જગ્યાઓ માટે વિવાદ શરૂ થયો છે તેનાથી લોકો, ખાસ કરીને યુવાનો, આ ઝેરી રાજનીતિથી નારાજ થઇ રહ્યા છે. કદાચ એટલા માટે જ, ભા.જ.પ. તેના 8 વર્ષની સીમાચિન્હરૂપ સિદ્ધિ પર કલ્યાણકારી યોજનાઓનાં ઢોલ-નગારાં વગાડી રહી છે.

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 05 જૂન 2022

સૌજન્ય : રાજ ગોસ્વામીનીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર