રાજ ગોસ્વામી

યુદ્ધના ચિંતનમાં, ‘પીરિક વિકટરી’ નામનો એક ખયાલ છે; ઘણા વિજય એવા હોય છે, જેમાં બરબાદીનો હિસાબ માંડો, તો તે પરાજય જ નજર આવે. આ ખયાલ, ઈશુ પૂર્વે 279 સદીના ગ્રીકમાં, ઇપિરસ સામ્રાજ્યના રાજા પીરસે રોમન સામ્રાજ્ય સામે કરેલી લડાઈમાંથી ઉદ્ભવ્યો છે. બેટલ ઓફ એસ્કુલમ અને બેટલ ઓફ હેરાકલી નામથી જાણીતા આ યુદ્ધમાં પીરસે રોમનો સામે જબરદસ્ત વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતો, પરંતુ તેમાં તેનું મોટા ભાગનું સૈન્ય નષ્ટ થઇ ગયું હતું.

ડેલ્ફીમાં એપોલો ટેમ્પલના પુજારી, ફિલોસોફર અને ઇતિહાસકાર પ્લુટાર્ચ, પીરસના જીવનચરિત્ર્ય ‘લાઈફ ઓફ પીરસ’માં આ યુદ્ધનો ઉલ્લેખ કરીને લખે છે;

“સૈન્યો વિખૂટાં પડ્યાં. પીરસે કહ્યું કે એક યુદ્ધે તેને વિજયનો આનંદ આપ્યો અને બીજાએ તેને બરબાદ કરી દીધો. એ તેની સાથે જે દળો લઈને આવ્યો હતો તેમાંથી ઘણાંખરાં સાફ થઇ ગયાં, તેણે તેના તમામ ચોક્કસ મિત્રો અને મુખ્ય સેનાપતિઓ ગુમાવ્યા; હવે કોઈ નવી ભરતી કરવાવાળું રહ્યું નહોતું. બીજી બાજુ, રોમન છાવણી નવી ભરતીથી ઝગમગી ગઈ, તેમના નુકસાને તેમને નિરાશ કર્યા નહોતા અને તેમનો ક્રોધ પણ યુદ્ધ કરવા માટે બળવત્તર બની રહ્યો હતો.”

તે સમયથી, યુદ્ધોને ‘પીરિક વિકટરી’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેમાં ખુવારી એટલી બધી હોય છે કે લાંબા ગાળે વિજયની એ સિદ્ધિ એક પાયમાલી બની જાય છે. પીરસ મૂરખ નહોતો. તે વિજયમાં તેની ખુવારી પ્રત્યે સભાન હતો અને એટલે જ તેણે કહ્યું હતું કે; “હું જો ફરીથી આવા વિજયને પ્રાપ્ત કરીશ, તો એક પણ સૈનિક વગર ઇપિરસ પાછો ફરીશ.”

આધુનિક ઇતિહાસમાં થયેલા યુદ્ધનો જો વિગતવાર હિસાબ-કિતાબ માંડવામાં આવે, તો અંતે એમાં દરેકનો પરાજય થાય છે. જે પરાજિત છે તેમનો તો ખરો જ, જે વિજેતાઓ છે તે પણ હારે છે. મરાઠા સામ્રાજ્યમાં શિવાજીના બહાદુર સેનાપતિ તાનાજી માલુસરે, સિંહગઢ પર વિજય પ્રાપ્ત કરીને ઔરંગઝેબને દક્ષિણ ભારતમાં તેનો પ્રભાવ સ્થાપતાં અટકાવ્યો હતો. એ એક ઐતિહાસિક વિજય હતો, પરંતુ તેમાં તાનાજીનો જીવ ગયો હતો એ મરાઠા સામ્રાજ્ય માટે મોટો ફટકો હતો.

તેના પરથી એક જાણીતી ઉક્તિ આવી હતી કે, “ગઢ આલા પર સિંહ ગેલા.” કંઇક આવા જ મતલબનું, ફ્રેંચ ફિલોસોફર જ્યાં-પોલ સાર્ત્રએ 1951માં કહ્યું હતું; ઇફ વિકટરી ઈઝ ટોલ્ડ ઇન ડિટેલ, વન કેન નો લોંગર ડિસ્ટિંગગ્વિશ ઈટ ફ્રોમ અ ડિફીટ – વિજયને જો વિગતવાર તપાસવામાં આવે તો ખબર ન પડે કે પરાજય છે કે વિજય.

ભારત બ્રિટિશ રાજ સામે લડાઈ કરીને આઝાદ થયું હતું, પણ એ વિજય સહેલો નહતો. ઇતિહાસકાર અને નેતા શશી થરૂર અનુસાર 1857થી શરૂ કરીને 1947 સુધી 3.5 કરોડ લોકોનાં મોત થયાં હતાં અને વિભાજનમાં લાખો લોકો વેરવિખેર થઇ ગયા હતાં. ભારતના વિભાજનને લોહિયાળ કહેવાય છે અને આજે પણ તેના ઘા જીવતા છે. એક રીતે આ બરબાદી પરાજય જ કહેવાય.

અમેરિકા જ્યારે સદ્દામ હુસેનના ઈરાક પર આક્રમણ કરવાની તૈયારી કરી રહ્યું હતું, ત્યારે ઈસાઈ ધર્મના વડા પોપ જોહ્ન પોલે કહ્યું હતું કે, “યુદ્ધ એ સમાધાન નથી. યુદ્ધ ક્યારે ય અનિવાર્ય હોતું નથી. યુદ્ધમાં માનવતા હારે છે. યુદ્ધ માનવ જીવનને બરબાદ કરી નાખે છે. શાંતિનો સંઘર્ષ જીવનનો સંઘર્ષ છે. યુદ્ધવેળા અને યુદ્ધ પછી નાગરિક જાનમાલનું કેવું અને કેટલું નુકસાન થશે તે વિચાર્યા વગર યુદ્ધનો માર્ગ અખત્યાર કરવો ન જોઈએ.”

યુદ્ધનાં અનેક ખરાબ પરિણામો આવે છે, પણ એનો ‘ફાયદો’ એક જ હોય છે; લોકોને શાંતિની કિંમત સમજાઈ જાય છે! યુદ્ધની આ વિડંબના છે અને માનવજાતિ તેમાંથી કશું શીખતી નથી. થોડા આંકડા જોવા જેવા છે; 

પ્રથમ મહાયુદ્ધ (1914 – 11 Nov 1918) : સૈનિકોનાં મૃત્યુ – 9,911,000, નાગરિકોનાં મૃત્યુ – 7,700,000, માનવતાને નુકસાન – 17,611,000. 

દ્વિતીય મહાયુદ્ધ (1939-1945) : સૈનિકોનાં મૃત્યુ – 24,000,000, નાગરિકોનાં મૃત્યુ – 49,000,000, માનવતાને નુકસાન – 73,000,000. 

કોરિયન યુદ્ધ 1(950-1953) : સૈનિકોનાં મૃત્યુ – 759,927, નાગરિકોનાં મૃત્યુ – 3,000,000, માનવતાને નુકસાન – 3,759,927. 

વિયેતનામ યુદ્ધ (1955-1975) : સૈનિકોનાં મૃત્યુ – 1,344,259, નાગરિકોનાં મૃત્યુ – 2,000,000, માનવતાને નુકસાન – 3,344,259. 

અફઘાનિસ્તાન યુદ્ધ (2001-2021) : સૈનિકોનાં મૃત્યુ – 121,988, નાગરિકોનાં મૃત્યુ – 46,319, માનવતાને નુકસાન – 168,307

આ પાંચ યુદ્ધોમાં જ માનવતાને કુલ 97,883,493 લોકોનું નુકસાન થયું છે. આમાં કોઈનો પતિ, કોઈનો પિતા, કોઇનો દીકરો, કોઈનો ભાઈ, કોઈનો મિત્ર, કોઈની માતા કે બહેન કે પત્ની કે દીકરી હતાં, અને એ ખુવારી બન્ને પક્ષે હતી. એમાં કેટલાં ય પરિવારો, શહેરો, સમાજો, કેટલા ય ધંધા-રોજગાર અને પ્રતિભાઓ ખતમ થઈ ગઈ હતી અને કેટલી ય પેઢીઓ લંગડી થઈ ગઈ હતી.

આ આંકડા અંદાજીત છે, અને માત્ર મોટાં અને વર્તમાન ઇતિહાસના યુદ્ધોના જ છે. વિશ્વમાં અત્યારે 40થી પણ વધુ એવી જગ્યાઓ છે જ્યાં યુદ્ધ જેવી જ સ્થિતિ છે. વિકિપીડિયા અનુસાર છેલ્લાં 4,500 વર્ષોમાં માનવજાતે કુલ 10,624 યુદ્ધ જોયાં છે.

આપણે પૂરા માનવ જીવનના ઇતિહાસનાં નાનાં-મોટાં યુદ્ધોનો હિસાબ-કિતાબ કરવા બેસીએ, તો તેની ખુવારી ગણતરીમાં કે દિમાગમાં ન બેસે એટલી હશે. આનો અર્થ એટલો જ કે આપણે ‘શાંતિ’થી રહેવા યુદ્ધ કરીએ છીએ.

તમે જ્યારે તમારી વર્તમાન શાંતિને અવગણીને ભવિષ્યની શાંતિ માટે જંગ કરો, તો તમને ક્યારે ય શાંતિ ના મળે. માણસ ક્યારે ય શાંતિથી રહી શક્યો નથી, કારણ કે તેની સામે શાંતિનું એક એવું ગાજર લટકાવવામાં આવ્યું છે કે તે શાંતિ માટે યુદ્ધ કરે છે! માણસ એટલો તકલાદી છે કે તે શાંતિ માટે કાં’તો મરી જાય છે, અથવા મારી નાખે છે. સદીઓ પછી પણ માણસ શાંતિમાં રહેવાની બહાદુરી વિકસાવી શક્યો નથી, તે માનવજાત તરીકેની આપણી એક માત્ર સૌથી મોટી નિષ્ફળતા છે. જાનવરો ભૂખ લાગે ત્યારે જ બીજાને મારે છે. ભર્યા પેટનો માણસ માત્ર વિચારના વિરોધમાં કોઈને મારે છે.

છેલ્લાં 100 વર્ષથી ચાલતા પેલેસ્ટાઇન-ઈઝરાયેલના સંઘર્ષ પર પેલેસ્ટાઇન કવિ મહમૂદ દરવેશે યુદ્ધની વ્યર્થતા અંગે એક મર્મસ્પર્શી કવિતા લખી હતી :

એક દિવસ યુદ્ધ સમાપ્ત થઈ જશે

નેતા હાથ મિલાવશે

એક વૃદ્ધ સ્ત્રી તેના શહીદ પુત્રનો ઇંતેજાર કરશે

એક સ્ત્રી કરશે ઇંતેજાર તેના પતિની વાપસીનો

અને એ સંતાનો તેમના બહાદુર પિતાની રાહ જોશે

મને ખબર નથી કે મારા વતનને કોણે વેચ્યું છે

પરંતુ મેં જોયું છે

તેની કિંમત કોણે ચૂકવી છે

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 20 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

9મી માર્ચે, અમદાવાદના નરેન્દ્ર મોદી સ્ટેડિયમમાં ભારત-ઓસ્ટ્રેલિયાની ટેસ્ટ મેચના પહેલા દિવસે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને ઓસ્ટ્રેલિયન વડા પ્રધાન એન્થની અલ્બાનેસ ગોલ્ફ કાર્ટમાંથી બનાવેલા રથમાં બેસીને બંને દેશોના ‘યે દોસ્તી હમ નહીં છોડેંગે’ના ભાવની સાબિતી આપતા હતા, ત્યારે, ત્રણ હજાર કિલોમીટર દૂર, બેજિંગમાં સાઉદી અરેબિયા અને ઈરાન વચ્ચે એક એવી દોસ્તીની ઘોષણા થઇ હતી, જેણે પશ્ચિમ અને પૂર્વનાં ડિપ્લોમેટિક મિશન્સને, ઊંઘતાં ઝડપ્યાં એમ તો ન કહેવાય, પણ તેમની ઊંઘ જરૂર હરામ કરી દીધી હતી.

ઊંઘ હરામ થવી પણ જોઈએ કારણ કે આ દોસ્તી કરાવવામાં ચીનની ભૂમિકા હતી. સામાન્ય રીતે, વિશ્વમાં ઝઘડતાં રાષ્ટ્રો વચ્ચે સુલેહ-શાંતિ કરવાનું કામ અમેરિકા કરતું આવ્યું છે અને સાઉદી-ઈરાન વચ્ચે તે પાછલી અડધી સદીથી મધ્યસ્થી (મધ્યસ્થી બનવામાં ઘણા લાડવા હોય) હતું, પણ આ વખતે ચીન એમાં બાજી મારી ગયું છે મધ્યપૂર્વની ભાવિ જીઓ-પોલિટીકલ રાજનીતિમાં હવે તેની ભૂમિકા અહમ બની ગઈ છે.

સાઉદી-ઈરાનની મગજમારીને પૂર્વનું શીત યુદ્ધ કહે છે. તેમાં પરંપરાગત યુદ્ધ થઇ જવાના અનેક અવસરો આવ્યા હતા. 1979માં, અમેરિકાના સહારે ઈરાનમાં ઇસ્લામિક ક્રાંતિ આવી ત્યારથી સાઉદી અરેબિયા સાથે તેના સંબંધો તંગ થયા હતા. ખાસ કરીને ઈરાની ક્રાંતિકારીઓએ મધ્ય પૂર્વમાં રાજાશાહીઓ અને લોકશાહીઓને ગબડાવીને ઇસ્લામિક ગણતંત્રો સ્થપાવાની હાકલ કરી હતી એટલે રાજાશાહીવાળા અરેબિયા, ઈરાક, કુવેત અને અન્ય પર્શિયન ખાડી દેશોમાં ખતરાની ઘંટી વાગી હતી.

સાઉદીની મુસીબત એ હતી કે શિયા બહુમતીવાળા ઈરાનમાં ધાર્મિક શાસન આવ્યું તે પહેલાં તે મુસ્લિમ દેશોનું નેતા કહેવાતું હતું. અમેરિકાએ ઈરાનમાં મુલ્લાંઓને ઊભા કરીએ સાઉદીની મુસ્લિમ-નેતાગીરીને ખતમ કરી નાખી. સુન્ની બહુમતીવાળા સાઉદી અરેબિયાએ ત્યારથી ઈરાન સામે મોરચો માંડ્યો હતો. એમાં ઉત્તરોતર ટકરાવ વધતો ગયો હતો. બંને દેશો પોતાનું વર્ચસ્વ જાળવી રાખવા માટે ખાડીના દેશોના અલગ-અલગ ઝઘડાઓમાં ટાંગ અડાવતા રહ્યા હતા. જેમ કે સીરિયા અને યમનનું યુદ્ધ, બહેરીન, લેબેનોન, કતાર અને ઈરાકના વિવાદ. ત્યાં સુધી કે પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન, નાઈજીરિયા, ઉત્તર અને પૂર્વ આફ્રિકા, દક્ષિણ એશિયા, મધ્ય એશિયા, બાલ્કન અને કૌકાસસમાં પણ બે દેશો લાંબા થતા હતા.

આ બધામાં અમેરિકા કેન્દ્રમાં હતું. દુનિયાનો એકપણ હિસ્સો નથી જ્યાં અમેરિકા ઝઘડા કરાવતું ન હોય અને ઝઘડા શાંત પાડતું ન હોય. અમેરિકાની એ વૈશ્વિક નીતિનાં પગલે, ઈરાન અને સાઉદી વચ્ચે છેલ્લા 7 વર્ષથી ડિપ્લોમેટિક સંબંધો પણ ખતમ થઇ ગયા હતા. 9મી તારીખે, ચીનની સક્રિય ભૂમિકાના પગલે, બંને દેશોએ એકબીજાની રાજધાનીઓમાં એમ્બેસી શરૂ કરવાની જાહેરાત કરી હતી. રસપ્રદ વાત એ છે કે ઈરાન અને સાઉદીના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે બેજિંગમાં ચાર દિવસ સુધી અઘોષિત મંત્રણા થઇ હતી અને 9મી તારીખે કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ચીનના પોલિટીકલ બ્યુરોના સભ્ય વાંગ યીની હાજરીમાં બંને દેશોએ ડિપ્લોમેટિક સંબંધો પુન:સ્થાપિત કરવાની જાહેરાત કરી, ત્યારે દુનિયાને ખબર પડી કે ચીનમાં આવું કંઇક રંધાઈ રહ્યું છે.

મધ્ય પૂર્વના બે કટ્ટર દુ:શ્મનો વચ્ચે દોસ્તી થાય અને મહાસત્તા બનવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખતું ચીન એમાં મધ્યસ્થી બને એ સમાચાર સાધારણ ન કહેવાય. તેનાં અનેક વૈશ્વિક પરિણામો અને પરિમાણો છે. આંતરરાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં આને માસ્ટરસ્ટ્રોક અથવા ગેઈમચેન્જર કહેવાય છે. ચીન પાછલા ઘણા સમયથી મધ્યપૂર્વનાં ઝઘડતાં રાષ્ટ્રો સાથે તેના સંબંધો સુધરવામાં સફળ રહ્યું છે અને તેમાં તેની આર્થિક તાકાત બહુ કામ આવી છે.

અરબ ન્યૂઝ નામના એક સમાચારપત્રમાં ટીપ્પણી કરવામાં આવી હતી કે આ સમાધાન માટે ઈરાન તૈયાર થયું અને કરાર પર જો કાયમ રહ્યું તો આ ઘટના શકલ બદલી નાખનારી સાબિતી થશે, તેનાથી ક્ષેત્રીય શાંતિ અને પ્રગતિની એક એવી શરૂઆત થશે, જેને પાછલાં કેટલાં ય વર્ષોમાં દેશોએ જોઈ નથી. 

ઈરાનના અગ્રણી સમાચારપત્ર તહેરાન ટાઈમ્સે કહ્યું છે કે સાઉદી અરેબિયા અને ઈરાન વચ્ચે માંડવાળી કરાવવા માટે ઈરાક અને ઓમાને પહેલ કરી હતી, પરંતુ ચીન તેની ચાલને ગુપ્ત રાખીને એમાં ઘણું આગળ નીકળી ગયું.

અમરિકા મોટાભાગે એની લશ્કરી તાકાતથી મધ્યસ્થી કરતું રહે છે પણ ચીને તેના ડિપ્લોમેટિક અને આર્થિક સંબંધો મજબૂત કરીને મધ્ય પૂર્વમાં પોતાની જગ્યા બનાવી છે. આ સમાધાનમાં એક લવાદ તરીકે ચીનનો પશ્ચિમ એશિયાની રાજનીતિમાં પગપેસારા તરીકે જોઈ શકાય છે.

ઈરાનના કુલ આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારમાંથી 30 પ્રતિશત વેપાર એકલા ચીનમાં થાય છે. સાઉદી માટે ચીન સૌથી મોટું તેલનું બજાર છે. પશ્ચિમ એશિયામાં સ્થિરતા ચીનના હિતમાં છે. તહેરાન અને રિયાધ સાથે ખરીદદાર અને ભાગીદાર તરીકે બેજિંગના સંબંધો સરસ છે. બદલાતી જીઓ-પોલિટીકલ પરિસ્થિતિમાં સાઉદી અરેબિયા તેના પડોશમાં શાંતિ ઇચ્છતું હતું અને પરમાણું યોજનાના કારણે અમેરિકાના પ્રતિબંધો નીચે કચડાતું ઈરાન આર્થિક અવસરો શોધતું હતું. ચીને આનો ફાયદો ઉઠાવીને તેની સક્રિયતા વધારી દીધી હતી.

અમેરિકાનો ઈરાન સાથે સીધો કોઈ સંપર્ક નથી, પણ ચીન ઘણા સમયથી ઈરાનમાં પોતાની જગ્યા બનાવી રહ્યું હતું અને એટલે જ અમેરિકા જે ન કરી શક્યું તેને ચીને કરી બતાવ્યું છે. દુનિયાના દરેક વિવાદોમાં અમેરિકાની કોઈને કોઈ ભૂમિકા રહેતી હોય છે છે કારણ કે મહાસત્તા હોવાના કારણે વૈશ્વિક સુરક્ષા અને અર્થતંત્રમાં આપવા માટે તેની પાસે કશુંક હોય છે, પરંતુ આ પહેલો અવસર છે જ્યાં મધ્ય પૂર્વની બે સત્તાઓ વચ્ચે સુલેહ કરાવામાં અમેરિકાની દૂર સુધી કોઈ ભૂમિકા નથી.

આનાથી આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ચીનનું મહત્ત્વ વધશે અને એવું પણ માનવામાં આવી રહ્યું છે કે રશિયા-યુક્રેનનું સંકટ હલ કરવામાં પણ ચીન આગળ આવશે. ચીને આમ પણ યુદ્ધ બંધ કરવા માટે 12 મુદ્દાની ફોર્મુલા પેશ કરેલી જ છે.

સાઉદી અરેબિયાનું અમેરિકાથી વધુ દૂર જવું અમેરિકા માટે નુકસાનકારક છે કારણ કે આનાથી ઓપેક દેશોનું અમેરિકાથી અંતર વધશે. તેઓ રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધમાં અમેરિકાનો સાથ આપી રહ્યા નથી. તેલની કિંમતો ઓછી કરવા માટે તેલ ઉત્પાદનમાં બદલાવ કરવાનું અમેરિકા ઘણી વખત સૂચન કરી ચૂક્યું છે પણ આ દેશો તેને ગણકારતાં નથી. એવા સંજોગોમાં મધ્ય પૂર્વમાં ચીનનો પ્રભાવ વધે તે અમેરિકા માટે મોંકાણના સમાચાર છે.

લવાદ તરીકે ચીનની આ સફળતા એવા સમયે આવી છે જ્યારે ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગે ત્રીજીવાર પદનો કાર્યભાળ સંભાળ્યો છે. 2012માં સત્તાની કમાન હાથમાં લેનારા જિનપિંગ કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના પહેલા નેતા છે, જેમને લગાતાર ત્રીજીવાર દેશનું સંચાલન મળ્યું છે. એ પહેલાં, 2022માં તેમણે સાઉદી અરેબિયાનો પ્રવાસ કર્યો હતો. ઈરાનના રાષ્ટ્રપતિ ઈબ્રાહિમ રઈસ ગયા ફેબ્રુઆરીમાં ચીનની મુલાકાતે આવ્યા હતા.

જિનપિંગ તેમની આ નવી ડિપ્લોમસીને ‘ગ્લોબલ સિક્યોરિટી ઈનીશિયેટિવ’ કહે છે. એમાં પારસ્પરિક સંબંધોને લિબરલ ડેમોક્રસીના દાયરામાંથી બહાર રાખીને જોવામાં આવે છે. મતલબ કે અમેરિકા કાયમ લિબરલ ડેમોક્રસી સ્થાપવાના ઈરાદા સાથે સુરક્ષા અને આર્થિક વિવાદોમાં સામેલ થાય છે, જ્યારે ચીનની નીતિ પ્રમાણે જે તે રાષ્ટ્રનું શાસન ઘરમાં શું કરે છે તેનાથી દૂર રહીને માત્ર આર્થિક હિતો પર જ વાત કરવી જોઈએ. જે રાષ્ટ્રો કે શાસકો લોકતાંત્રિક મૂલ્યોમાં બહુ વિશ્વાસ રાખતા નથી તેમના માટે ચીનનો અભિગમ ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યા જેવો છે. વિશ્વમાં જ્યાં આપખુદશાહીનું ચલણ વધતું જાય છે અને લોકશાહીઓનું પતન થઇ રહ્યું છે ત્યારે ચીનની આ નીતિ એક ડિપ્લોમેટિક પડકાર છે જેને નજરઅંદાજ કરી શકાય તેમ નથી. અમેરિકા વર્ષોથી લોકતાંત્રિક મૂલ્યો, માનવાધિકાર અને અભિવ્યક્તિની આઝાદીનું ચેમ્પિયન રહ્યું છે. ચીન તેની સામે એક નવી અને અવળી નીતિને પ્રોત્સાહન આપી રહ્યું છે.

ભારતનો સંબંધ છે ત્યાં સુધી ઈરાન-સાઉદીની દોસ્તીથી કોઈ ફર્ક પડતો નથી કારણ તહેરાન અને રિયાધ સાથે નવી દિલ્હીના સંબંધો ઘણા સારા છે. ચિતા ખાલી ચીનના વધતા વૈશ્વિક પાવરની છે. ચીન સાથેના સીમા-વિવાદને લઈને ભારત કોઈ નક્કર પ્રગતિ કરી શક્યું નથી. બીજી તરફ ચીન ભારતની ભૂમિ પર દબાણ કરીને બેસી ગયું છે અને હટવાનું નામ લેતું નથી. એ મોરચા પર પણ ચીને પાકિસ્તાન સાથે વ્યૂહાત્મક ગોઠવણ કરી રાખી છે. ચીન એશિયામાં તેની ભાઈબંધી વધારી રહ્યું છે તે વૈશ્વિક સ્તરે અમેરિકા માટે અને સ્થાનિક સ્તરે ભારત માટે નુકશાનકારક જ છે.

લાસ્ટ લાઈન :

“મધ્ય પૂર્વમાં કાયમી શાંતિ માટે હિંમત જોઈએ, બંધૂક નહીં.”

— જોર્ડનની રાણી રાઈના

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 19 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

યાદગાર ફિલ્મોની આગળ-પાછળની કહાનીને યાદ કરીએ છીએ, પણ આજે એક એવી ફિલ્મની વાત, જે કોઈએ જોઈ નથી. મતલબ કે એવી અધૂરી ફિલ્મની વાત, જે ઓલમોસ્ટ 80 ટકા પૂરી થઇ ગઈ હતી, પણ એની પટ્ટી એવી તૂટી કે પાછી ચકરડા પર ચઢી ના શકી. ફિલ્મ જો પૂરી થઈને દર્શકો સમક્ષ આવી હોત તો સાચે જ યાદગાર અને સુપરહિટ સાબિત થઇ હોત.

એવું કેમ વિશ્વાસથી કહી શકાય? કારણ કે એ ફિલ્મનો આધાર એક એવી કાલજયી હિન્દી નવલકથા હતી, જેના ઉલ્લેખ વગર હિન્દી સાહિત્યની વાત અધૂરી રહી જાય. તેનું નામ હતું ‘મૈલા આંચલ,’ તેના રચિયતા હતા ફણીશ્વર નાથ રેણુ અને તેના પરથી બનનારી ફિલ્મનું નામ હતું ‘ડાગદર બાબુ’ (ડોકટર બાબૂ). કલાકારો હતાં ધર્મેન્દ્ર, જયા બચ્ચન, ઉર્મિલા ભટ્ટ, ઉત્પલ દત્ત અને અમજદ ખાન. નિર્દેશક હતા નબેન્દુ ઘોષ, નિર્માતા હતા એસ.એચ. મુન્શી અને સંગીતકાર હતા આર.ડી. બર્મન. એનાં 12 ગીતો રેકોર્ડ થઇ ગયાં હતાં.

અનિલ કપૂરના પિતા સુરિન્દર કપૂરે, 1981માં, રાકેશ પાંડે, રાધા સલૂજા, ગુલશન અરોરા અને અભી ભટ્ટાચાર્યને લઈને ‘મૈલા આંચલ’ નામથી એક ફિલ્મ બનાવી હતી, પરંતુ રેણુ સાથે તેનો સંબંધ માત્ર ટાઈટલ પૂરતો જ હતો, અથવા એવું કહો કે તેમણે ટાઈટલ ચોરી લીધું હતું. ‘મૈલા આંચલ’ નાયિકા પ્રધાન ફિલ્મ હતી. તેમાં એક અનાથ પણ પ્રેગ્નન્ટ છોકરીની આપવીતીની વાર્તા હતી.

‘ડાગદર બાબુ’ અથવા મૂળ નવલકથા ‘મૈલા આંચલ’માં એક એવા ડોકટરની વાર્તા હતી જે બિહારના એક સાવ પછાત ગામને તેનું કાર્યક્ષેત્ર બનાવે છે. એમાં એ બતાવામાં આવ્યું હતું કે તેને કેવી રીતે ત્યાં ગરીબી, કુરિવાજો, અજ્ઞાનતા, બીમારીનો સામનો કરવો પડે છે.

‘મૈલા આંચલ’ને હિન્દી સાહિત્યની પહેલી આંચલિક નવલકથા કહેવામાં આવે છે. આંચલ એટલે સાડીનો પલ્લુ અથવા છેડો, એમાં ‘ઇક’ પ્રત્યાય લગાવીને આંચલિક બંને, જેનો અર્થ થાય છે આંચલ સંબંધી. હિન્દીમાં આંચલનો અર્થ જનપદ, અથવા ક્ષેત્રીય અથવા પ્રાંતીય થાય છે. જે છેવાડાનો વિસ્તાર છે તે આંચલિક.

બિહારના મેરીગંજ ગામની એમાં વાર્તા હતી, જે હજુ ‘મેલુ’ છે અને જ્યાં સુધી ગરીબી અને અજ્ઞાનતા સમાપ્ત નહીં થયા ત્યાં સુધી મેલુ જ રહેવાનું છે. તેનાં ત્રણ પ્રમુખ પાત્રો હતાં; કમલી- જે એક અજ્ઞાત બીમારીથી પીડાય છે, ડો. પ્રશાંત – જે ડોક્ટર બનીને ગામમાં સેવા આપવા આવે છે અને વિશ્વનાથ મલિક – જે કમલીના પિતા અને જમીનદાર છે.

2020માં, અમિતાભ બચ્ચને સ્વામી વિવેકાનંદના વેશમાં પત્ની જયાનો એક ફોટો ઇન્સ્ટાગ્રામ પર શેઅર કર્યો હતો. એ સ્ટિલ ફોટો આ અધૂરી ‘ડાગદર બાબૂ’નો હતો, જો કે બચ્ચને ભૂલમાં તેને બંગાળી ફિલ્મ ગણાવી હતી. ફિલ્મમાં કમલી બનતી જયા ડોક્ટર પ્રશાંતના પ્રેમમાં પડી જાય છે એટલે તે બીમારીનું નાટક કરે છે અને ડોક્ટરને બોલાવે છે. ડોક્ટર આદર્શવાદી છે અને સ્વામી વિવેકાનંદમાં તે ખૂબ માને છે. ડોકટરને પ્રભાવિત કરવા માટે કમલી વિવેકાનંદનો વેશ ધારણ કરે છે. ડોકટર જ્યારે તેને જોઇને ચકિત થઇ જાય છે ત્યારે તે માથા પરથી ફેંટો ઉતારીને અસલી રૂપ જાહેર કરે છે.

‘મૈલા આંચલ’ માટે પદ્મશ્રી ખિતાબ મેળવનારા ફણીશ્વર રેણુ (1921-1977) નેપાળની સીમા પર આવેલા બિહારના ફારબિસગંજના હતા. હિન્દી વિવેચકો ‘મૈલા આંચલ’ને પ્રેમચંદની ‘ગોદાન’ની કક્ષાએ મૂકે છે. 1954માં તેમણે લખેલી ‘મારે ગયે ગુલફામ’ વાર્તા પરથી બાસુ ભટ્ટાચાર્યએ 1966માં રાજ કપૂર અને વહીદા રહેમાન સાથે મશહૂર ફિલ્મ ‘તીસરી કસમ’ બનાવી હતી. એનો સ્ક્રીનપ્લે નબેન્દુ ઘોષે લખ્યો હતો. ‘તીસરી કસમ’ની સફળતાથી પ્રેરાઈને નબેન્દુએ બતૌર નિર્દેશક ‘મૈલા આંચલ’ પરથી ‘ડાગદર બાબૂ’ બનાવાનું નક્કી કર્યું હતું. 

નબેન્દુ ઘોષ એક પ્રમુખ બંગાળી લેખક હતા અને તેમણે ‘તીસરી કસમ’ ઉપરાંત ‘સુજાતા,’ ‘બંદિની,’ ‘દેવદાસ,’ ‘મજલી દીદી’ અને ‘અભિમાન’ ફિલ્મોના સ્ક્રીનપ્લે લખ્યા હતા. 60ના દાયકામાં તેમણે અશોક કુમાર અને ઇન્દ્રાણી મુખર્જીને લઈને ‘પ્રેમ – એક કવિતા’ નામની’ ફિલ્મ બનાવવા પ્રયાસ કર્યો હતો. ગુરુ દત્તની ‘કાગજ કે ફૂલ’ની વાર્તાની ક્રેડીટને લઈને તેમને દત્ત સાથે ઝઘડો થયો પછી તે તેમની પત્ની  ગીતા દત્તને લઈને એક ફિલ્મ કરવા માંગતા હતા. 

નબેન્દુ ઘોષની વાર્તા પરથી બિમલ રોયે 1954માં ‘બાપ બેટી’ (નલિની જયવંત, બાળ કલાકાર આશા પારેખ અને નાઝિર હુસેન) ફિલ્મ બનાવી હતી. આ ફિલ્મના નિર્માતા એસ.એચ. મુન્શી બિહારના ગયા શહેરના હતા. તેમની બહુ ઈચ્છા હતી કે રેણુની ‘મૈલા આંચલ’ પરથી હિન્દીમાં ફિલ્મ બનાવવી જોઈએ અને તેનું નિર્દેશન નબેન્દુએ કરવું જોઈએ. 

70ના દાયકાના મધ્યમાં ફિલ્મનું શુટિંગ શરૂ થયું હતું અને લગભગ 80 ટકા જેટલી ફિલ્મ બની ગઈ પછી નિર્માતા મુન્શી અને ફિલ્મ વિક્રેતા-ફાયનાન્સર મનિયા દાગા (એ પણ બિહારના હતા) વચ્ચે ઝઘડો થયો અને કામ અટકી ગયું. રેણુના પુત્ર દક્ષિણેશ્વર પ્રસાદ રાયના કહેવા પ્રમાણે ફિલ્મ સામાયિક ‘માયાપુરી’માં ‘ડાગદર બાબૂ’ની જાહેરાત પણ થઇ ગઈ હતી. તેની 13 રીલ બની ચૂકી હતી.

નબેન્દુના દીકરા શુભંકર ઘોષ આ ફિલ્મમાં સહાયક પણ હતા. તેમના કહેવા પ્રમાણે, “આ ઝઘડા દરમિયાન જ મુન્શીનું અવસાન થઇ ગયું હતું. ફિલ્મની નેગેટિવ્સ બોમ્બે લેબમાં રાખવામાં આવી હતી. 80ના દાયકામાં મુંબઈમાં પૂર આવ્યું તેમાં એ ખરાબ થઇ ગઈ હતી. પછી તેનું શું થયું તે કોઈને ખબર નથી.”

હિન્દી લેખક-પત્રકાર ડો. અરવિંદ દાસ આ ફિલ્મ બાબતે પૂરક માહિતી આપે છે. તેઓ કહે છે કે ફિલ્મના કલાકારો મશહૂર હતા. રેણુના ગામ ફારબિસગંજમાં જ્યારે તેનું શુટિંગ ચાલતું હતું ત્યારે ધર્મેન્દ્ર અને જયાને જોવા માટે લોકોની ભીડ ભેગી થઇ હતી. આર.ડી. બર્મને તેમાં અસાધારણ સંગીત આપ્યું હતું અને તે મુન્શી પરિવાર પાસે સચવાયેલું પડ્યું હોવું જોઈએ.

શુભંકર કહે કે કે તેમના પિતા નબેન્દુ ઘોષ અને રેણુ અચ્છા દોસ્ત હતા. તેઓ કાયમ તેમની પાસે ‘મૈલા આંચલ’ની પોકેટ બૂક રાખતા હતા. એ ઘણાં વર્ષોથી તેના સ્ક્રીનપ્લે પર કામ કરતા હતા. રેણુ મૈથિલી ભાષાની ફિલ્મો સાથે થોડો વખત સંકળયેલા હતા અને એમાંથી જ તેમને હિન્દી ફિલ્મો તરફ રુચિ જાગી હતી, પરંતુ બોલીવૂડમાં સાહિત્યિક કૃતિઓ સાથે જે છેડછાડ થતી હતી તેનાથી તે નારાજ હતા.

જેમ કે, ‘તીસરી કસમ’નો અંત બદલવા માટે તેમની પર ખૂબ દબાણ કરવામાં આવ્યું હતું પરંતુ તેઓ રાજી થયા ન હતા. એવી જ રીતે તેમને ‘ડાગદર બાબૂ’ને લઈને પણ આશંકા હતી. હિન્દીના જાણીતા લેખક રોબિન શો પુષ્પ તેમના સંસ્મરણમાં લખે છે કે રેણુએ તેમને કહ્યું હતું કે તે કદાચ ‘ડાગદર બાબૂ’ ફિલ્મને નહીં જુવે. કેમ એવું? પૂછતાં તેમણે કહ્યું હતું, “હું પહેલાં ફિલ્મની સમીક્ષા વાંચીશ … જોવા વાળાઓનો મત જાણીશ … બધું બરાબર લાગશે, ત્યારે જોવા જઈશ. બાકી, જે મૈલા આંચલે મને જે યશ આપ્યો છે, માન આપ્યું છે, સાહિત્યમાં સ્થાપિત કર્યો છે … એ કૃતિના વિકૃત રૂપને જોવાનું મારામાં સાહસ નથી.”

કાશ આ ફિલ્મ પૂરી થઇ હોત અને કાશ રેણુએ તે જોઈ હોત! કાશ આપણે પંચમ’દાનું સંગીત સાંભળી શક્યા હોત!

(પ્રગટ ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”, 15 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર