રાજ ગોસ્વામી

થોડા સમય પહેલાં, આપણે અહીં ‘ધૂલ કા ફૂલ’ ફિલ્મની વાત કરી હતી. નિર્દેશક યશ ચોપરા. નિર્માતા બી.આર. ફિલ્મ્સ, એટલે મોટાભાઈ બી.આર. ચોપરા. રિલીઝ 1959. નિર્દેશક તરીકે યશજીની આ પહેલી ફિલ્મ. તે પહેલાં તે કોમેડિયન આઈ.એસ. જોહર અને મોટાભાઈના સહાયક તરીકે કામ કરતા હતા. તે વખતે, હવામાં નહેરુનાં સપનાંના ભારતની સુંગંધ હતી. સિનિયર ચોપરા સામાજિક નિસબતવાળી ફિલ્મો બનાવતા હતા. તેમના લઘુ બંધુ પણ એવી જ ભાવનાથી રંગાયેલા હતા. 

તેમણે નિર્દેશક તરીકે કમાન સંભાળી, ત્યારે તેમણે તેમની પહેલી ફિલ્મ માટે હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાનો વિષય પસંદ કર્યો હતો. ‘ધૂલ કા ફૂલ’માં વિવાહેતર સંબંધમાંથી જન્મેલા હિન્દુ બાળકને ઉછેરતા એક મુસ્લિમ વ્યક્તિની વાર્તા હતી. 

ફિલ્મ જબરદસ્ત હિટ થઇ હતી. ચોપરાએ આ વિષયને જે રીતે સંભાળ્યો હતો તેનાથી દર્શકો બહુ ખુશ થયા હતા. મહોમ્મદ રફીના અવાજમાં આ ફિલ્મનું ગીત ‘તું હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા, ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ ઇન્સાન બનેગા’ આજે પણ એટલું જ પ્રાસંગિક અને લોકપ્રિય છે.

ફિલ્મની સફળતાથી પ્રેરાઈને, 1961માં, યશ ચોપરા આવી જ એક બીજી ફિલ્મ લઈને આવ્યા; ધરમપુત્ર. આ વખતે તેમાં એક મુસ્લિમ લાવારિસ બાળકને એક હિંદુ પરિવાર મોટો કરે છે તેવી વાર્તા હતી. એટલું જ નહીં, ભારત-પાકિસ્તાનના વિભાજનની વાત કરતી હોય તેવી આ પહેલી હિન્દી ફિલ્મ હતી. ઉલ્લેખનીય છે કે સિનિયર ચોપરા લાહોરમાં ફિલ્મ પત્રકાર હતા અને કોમી દંગલોમાં જીવ બચવવા માટે પરિવાર સમેત પહેલાં દિલ્હી અને પછી મુંબઈ આવ્યા હતા. પાછળ પાછળ યશજી આવ્યા હતા. 

એક જૂના ઇન્ટરવ્યુમાં યશ ચોપરાએ કહ્યું હતું, “હું લાહોરમાં ભણ્યો હતો પરંતુ પ્રાથમિક સ્કૂલ પછી જલંધર આવવું પડ્યું હતું. બેઉ જગ્યાએ સરખી જ હાલત હતી. ત્યાં હિદુઓની કતલ થતી હતી, અહીં મુસ્લિમોની. મેં મારી સગી આંખે ખૂનામરકીનું ગાંડપણ જોયું હતું. મેં જે જોયું હતું તેનો ‘ધરતીપુત્ર’માં ઉપયોગ કર્યો હતો.”

ઐતિહાસિક નવલકથાઓ લખનારા હિન્દી લેખક આચાર્ય ચતુરસેને આ જ નામની એક નવલકથા લખી હતી. ચોપરા કહે છે, “મેં જ્યારે તે વાર્તા વાંચી ત્યારે, મારી અંદર મારા એ અનુભવોએ સળવળાટ કર્યો હશે. ફિલ્મનાં દૃશ્યો વાસ્તવિક લાગતાં હતાં કારણ કે મેં એવું જોયેલું હતું. આજે કોઈ નિર્દેશકને યુદ્ધ બતાવવું હોય તો તેણે વાંચન પર અથવા સાંભળેલી વાતો પર અથવા વિદેશી ફિલ્મ પર આધાર રાખવો પડે.”

ફિલ્મની વાર્તાનો સમય, 1925ના બ્રિટિશ શાસન વખતનો હતો. તે વખતે, આઝાદી માટેના શોરબકોર વચ્ચે દિલ્હીના એક પરિવાર નવાબ બદરુદ્દીન (અશોક કુમાર) સાથે એક ઘટના બને છે; તેમના જીગરજાન દોસ્ત ગુલશન રાયનું અવસાન થાય છે અને બદરુદ્દીન તેના અનાથ પુત્ર અમૃત(મનમોહન કૃષ્ણ)ને તેમની દીકરી હુસ્ન બાનુ(માલા સિંહા)ના ભાઈ તરીકે મોટો કરે છે.

અમૃત ડોકટર બને છે અને સાવિત્રી (નિરુપા રોય) સાથે લગ્ન કરે છે. એક દિવસ, નવાબ ડોક્ટર અમૃત પાસે આવે છે અને એક સમસ્યા કહે છે; હુસ્ન બાનુ તેના શિક્ષક જાવેદ(રહેમાન)ના પ્રેમમાં પડીને પ્રેગ્નન્ટ થઇ છે પરંતુ તે નીચ જાતિનો હોવાથી ગાયબ થઇ ગયો છે. 

સાવિત્રી સાથે ચર્ચા કર્યા પછી, અમૃત એક યોજના બનાવે છે; હુસ્ન બાનુને સિમલા લઇ જવી, ત્યાં તે બાળકને જન્મ આપે અને સાવિત્રી તેને દત્તક લઇ લે. તે બાળક દિલીપ (શશી કપૂર) તરીકે મોટો થાય છે. દયાળુ નવાબ તેમની અડધી સંપત્તિ દિલીપના નામે કરે છે. ત્યાં સુધી કોઈને યાદ પણ નહોતું કે તે મુસ્લિમ સ્ત્રીના કોખે જન્મ્યો હતો. પરંતુ દેશમાં લોહિયાળ કોમી તોફાનોનાં પગલે દિલીપની મુસ્લિમ ઓળખ છતી થાય છે.

તેનાથી વ્યથિત દિલીપ તેની હિંદુ ઓળખને રાષ્ટ્રીય ઓળખ તરીકે સ્વીકારે છે અને મુસ્લિમોને ધિક્કારવાનું શરૂ કરે છે. ત્યાં સુધી કે જાવેદ સાથે લગ્ન કરીને પડોશમાં રહેતી હુસ્ન બાનુ (જે હકીકતમાં તેની માતા છે) તેને પણ તેની નફરતનું નિશાન બનાવે છે.

દિલીપ સાચે જ ધરમપુત્ર હતો. તે તેની માન્યતામાં અડગ છે. તેને તેના કૃત્યનાં પરિણામોની ચિંતા નથી, પણ તે એક પુત્ર અને ભાઈ પણ છે. તે દેશને આઝાદી ન મળે ત્યાં સુધી મીના (ઇન્દ્રાણી મુખરજી) સાથે લગ્ન કરવાનો એ ઇનકાર કરી દે છે. 

વયસ્ક સ્ટાર તરીકે શશી કપૂરની આ પહેલી ફિલ્મ હતી અને તેમણે એક કટ્ટર, ધર્માંધ યુવાનનો કિરદાર બખૂબી નિભાવ્યો હતો. કોમેડિયન દેવેન વર્માની પણ આ પહેલી ફિલ્મ હતી. ચોપરા બંધુઓ માટે ‘ધરમપુત્ર’ કેટલી મહત્ત્વની હતી તે એક હકીકત પરથી સાબિત થાય છે કે આ ફિલ્મના સૂત્રધાર તરીકે તે વખતના મોટા સ્ટાર દિલીપ કુમારે તેમનો અવાજ આપ્યો હતો. 

ધર્મપુત્ર એક અસાધારણ અને સાહસિક ફિલ્મ હતી, પરંતુ તે સમયના દર્શકો તેના માટે તૈયાર નહોતા. ફિલ્મને રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યો હોવા છતાં, આમ દર્શકોને કોમવાદ અને લગ્ન પહેલાં સેક્સ જેવા વર્જિત વિષયને કારણે તેને પસંદ કરી નહોતી. 

એવા પણ અહેવાલો છે કે ફિલ્મ જોવા આવેલા દર્શકો થિયેટરોમાં ઉશ્કેરાઈ ગયા હતા અને અમુક દૃશ્યો વખતે લાગણીશીલ થઇ ગયા હતા. કદાચ વિભાજન અને કોમી હિંસાના જખ્મો હજુ તાજા હતા, એટલે લોકો તેને પડદા પર સહન કરી શક્યા નહોતા. પરિણામે ફિલ્મને રિલીઝ થયા પછી ઉતારી લેવી પડી હતી અને થોડા સમય પછી ફરીથી મુકવામાં આવી હતી. પણ તે ન ઉપડી તે ન જ ઉપડી.

કહેવાય છે કે આ ફિલ્મ પાસેથી યશ ચોપરાને ઘણી અપેક્ષા હતી, પરંતુ તેમાં તે પાર ન ઉતરતાં તેઓ નાસીપાસ થઇ ગયા હતા અને આવા રાષ્ટ્રીય વિષયો પર ફિલ્મ નહી બનાવાનું નક્કી કર્યું હતું. પાછળથી આપણે જે રોમેન્ટિક યશ ચોપરાને જોયા હતા તેની શરૂઆત કદાચ આ ફિલ્મ પછી થઇ હતી.

સાહિર લુધિયાનવીએ ફિલ્મમાં એક પ્રભાશાળી ગીત લખ્યું હતું, જે તે વખતના માહોલ અંગે સવાલો ખડા કરતું હતું, પણ આજે ય એટલું જ પ્રાસંગિક છે :

ધરતી કી સુલગતી છાતી કે બેચેન શરારે પૂછતે હૈં

તુમ લોગ જિન્હેં અપના ન સકે, વો ખૂન કે ધારે પૂછતે હૈં

સડકોં કી જુબાન ચિલ્લાતી હૈ

સાગર કે કિનારે પૂછતે હૈં-

યે કિસ કા લહૂ હૈ, કૌન મરા 

એ રહબર-એ-મુલ્ક- ઓ- કૌમ બતા

યે કિસ કા લહૂ હૈ, કૌન મરા 

(પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 02 જુલાઈ 2025)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

મશહૂર જાસૂસી નવલકથા લેખક ફ્રેડરિક ફોસાઇથનું 10મી જૂને અવસાન થઇ ગયું. તેઓ 86 વર્ષના હતા અને ઇંગ્લેન્ડના બકિંગહામશાયરમાં રહેતા હતા. ભારતમાં બીજી ભાષાના વાચકોમાં તેમનું નામ એટલું જાણીતું નહોતું (કારણ એ તેમની વાર્તાઓના એવા અનુવાદ થયા નથી), પરંતુ તેઓ અંગ્રેજી ભાષી વાચકોમાં દુનિયાભરમાં જાણીતા હતા. તેમની નવલકથાઓ થ્રિલર હતી અને અમુકમાં તો રાજકીય થ્રિલર હતી કારણ કે ફોસાઇથ ખુદ જાસૂસ રહી ચુક્યા હતા. તેમની નવલકથાઓની વિશ્વભરમાં 75 મિલિયનથી વધુ નકલો વેચાઈ છે. 

ઈંગ્લેંડના કેંટ પરગણામાં એશફોર્ડ નામના નગરમાં 1938માં જન્મેલા ફોસાઇથે મોટા થઈને હવાઈ દળના પાયલોટની નોકરી કરી હતી. તે પછી પત્રકાર તરીકે રોયટર્સ નામની સમાચાર સંસ્થા અને બી.બી.સી.માં પણ કામ કર્યું છે. તેમણે ફ્રાન્સના તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ ચાર્લ્સ ડી ગોલની હત્યાની ઘટનાનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું. તેની બહુ સરાહના કરવામાં આવી હતી. આ અનુભવ તેમને એક લોકપ્રિય અને સફળ નવલકથાકાર બનવા તરફ લઇ જવાનો હતો.

ફોસાઇથે 1971માં The Day of the Jackal નામની પહેલી નવલકથા લખી હતી. આ નવલકથા આજે પણ તેમની સર્વશ્રેષ્ઠ કૃતિ ગણાય છે. ફોસાઇથ મજબૂરીના માર્યા મહાત્મા, એટલે કે લેખક બન્યા હતા. તેઓ દુનિયાને જોવા માટે થઈને પાયલોટમાંથી પત્રકાર બન્યા હતા, પણ પત્રકારની નોકરી એટલી સલામત નહોતી. 

આ પુસ્તક આવ્યું તે પહેલાં, ત્રણ વર્ષ માટે તેઓ વેસ્ટ આફ્રિકામાં યુદ્ધનું રિપોર્ટીંગ કરવા રહ્યા હતા. પાછા આવ્યા પછી, તેમણે તે યુદ્ધના અનુભવ પરથી, ધ બિયાફ્રા સ્ટોરી : ધ મેકિંગ ઓફ એન આફ્રિકન લીજેન્ડ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. આ પુસ્તક ન વેચાયું એ તો કમનસીબી હતી જ, છોગાંમાં નોકરી પણ નહોતી રહી. 

31 વર્ષનો ફ્રીલાન્સ પત્રકાર, આંતરરાષ્ટ્રીય સાહસિક અને સૌથી યુવા વયનો ફાઈટર પાયલોટ આંખોમાં સપનાં સાથે બેકાર અને બેરોજગાર હતો. “મારી પાસે ત્યારે કાણિયો પૈસો પણ નહોતો. કાર નહોતી, ફ્લેટ નહોતો, કશું જ નહીં અને હું રોજ વિચારતો હતો કે આમાંથી બહાર કેવી રીતે નીકળું?,’ એવું તેમણે એકવાર કહ્યું હતું. 

ગજવામાં બે પૈસા આવે અને દેવું ચૂકતે થાય તે માટે ફોસાઇથે પોલિટિકલ થ્રિલર પુસ્તક લખવાનો નિર્ણય કર્યો. તેમને લેખક બનવું નહોતું. તેમણે તો પૈસાની સમસ્યાનું તાત્કાલિક સમાધાન નીકળે તે માટે એક જ પુસ્તક લખવાનું વિચાર્યું હતું. એ નિર્ણય તેમણે 20થી વધુ પુસ્તકો અને દોમદોમ સાહ્યબી તરફ લઇ જવાનો હતો. 

1962-63માં ફોસાઇથ પેરિસમાં રોઈટર સમાચાર સંસ્થા વતીથી કામ કરતા હતા, ત્યારે એક વાર્તા લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેઓ ત્યાં આવ્યા ત્યારે, ફ્રેંચ રાષ્ટ્રપતિ ચાર્લ્સ ડી ગોલે આઠ વર્ષનું યુદ્ધ સમાપ્ત કરીને અલ્જીરિયાને આઝાદ કર્યું હતું. તેનાથી અમુક લોકોમાં બહુ નારાજગી હતી. એવા એક અર્ધલશ્કરી સંગઠને તેમની હત્યા કરવાની કસમ ખાઈ લીધી હતી. કહેવાય છે કે ડી ગોલને મારવા માટે 30 વખત પ્રયાસ થયા હતા.

ફોસાઇથે, પત્રકારની હેસિયતથી, રાષ્ટ્રપતિના અંગરક્ષકો સાથે દોસ્તી કરી લીધી હતી, અને 1962ના ઓગસ્ટ મહિનામાં તેમની હત્યાના એક પ્રયાસનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું. ફોસાઇથ પાસે તે ષડ્યંત્રની ઝીણામાં ઝીણી વિગતો હતી. એટલે તેમણે જ્યારે વાર્તા લખવા માટે પહેલીવાર પેન ચલાવી, ત્યારે તેમણે આ આખા પ્રસંગને તેમાં સમાવી લીધો હતો. એમાં ફ્રાન્સની રાજનીતિ, તેના પ્રતિસ્પર્ધીઓ, ટાંટિયા ખેંચ, ઈર્ષ્યા, અહંકાર, ભ્રષ્ટાચાર, જાસૂસી, ષડ્યંત્રો વગેરે વાર્તા પણ હતી. તેમાંથી જે વાર્તા બની તેનું નામ ધ ડે ઓફ ધ જેકાલ. 

તેમણે માત્ર 35 દિવસમાં આ નવલકથા લખી હતી. પરંતુ તે દોઢ વર્ષ સુધી અપ્રકાશિત રહી હતી. ચાર પ્રકાશકોએ એવું કહીને આ નવલકથા છાપવાની ના પાડી દીધી હતી કારણ કે જે રાષ્ટ્રપતિ હજુ જીવતા હોય તેની હત્યાના કાવતરામાં લોકોને શું રસ પડે? અને બીજું, તેમને મારવા માટે એક બ્રિટિશ એજન્ટને ભાડે રાખવામાં આવે તે પણ લોકોએ પસંદ નહીં આવે. આ બધી વાતો લોકોને સમાચારો મારફતે ખબર જ હતી, અને એમાં કોઈ રોમાંચ કે રહસ્ય નહોતું.

તે પછી, ફોસાઇથે નવલકથાનો એક ટૂંક સાર તૈયાર કર્યો અને એ સમજાવ્યું કે નવલકથામાં હત્યાની સંભાવના પર ફોકસ નથી, પરંતુ તેના ષડ્યંત્રની ટેકનીકલ વિગતો અને હત્યારાને પકડવા માટેની કવાયત કેન્દ્રમાં છે. તે વાંચ્યા પછી, લંડનના એક ઓછા જાણીતા પ્રકાશન હચિશન એન્ડ કંપનીએ આઠ હજાર નકલો છાપવા તૈયારી બતાવી. 

થોડા જ સમયમાં જ તેને વાંચવાવાળા વધી ગયા અને વધારાની નકલો પણ છાપવી પડી. તેની ચર્ચા સાંભળીને વાઈકિંગ પ્રેસ નામના જાણીતા પ્રકાશકે તેના અમેરિકન રાઈટ્સ ખરીદ્યા. જે લેખક પાસે રહેવાનું ઘર નહોતું તેના હાથમાં હવે 3,65,000 ડોલરનો કોન્ટ્રાક્ટ હતો. પાછળથી ફોસાઇથે કહ્યું હતું, ‘મેં આટલા બધા પૈસા પહેલાં ક્યારે ય જોયા નહોતા.’

ત્રણ મહિનામાં તે ‘ટાઈમ્સ’ સમાચારપત્રને બેસ્ટ સેલર લિસ્ટમાં પહેલા નંબરે હતી. પાંચ વર્ષ પછી, દુનિયાભરમાં તેની અઢી કરોડ નકલો વેચાઈ ગઈ હતી. આજે ચાલીસ વર્ષો પછી પણ ધ ડે ઓફ ધ જેકાલની નકલોનું પ્રિન્ટીંગ થાય છે. તેના 30 ભાષામાં અનુવાદો થયા છે. તેના પરથી ફિલ્મ બની છે, ટી.વી. સિરીઝ બની છે અને ઓડિયો આવૃત્તિ પણ બહાર પડી છે. તે પછી, અંગ્રેજીમાં કહે છે તે પ્રમાણે, તેમણે પાછુ વાળીને જોયું નહોતું.

તેમના અવસાન સમયે, ફ્રેડરિક ફોસાઇથના નામે 7 કરોડ ડોલરની સંપત્તિ હતી. તે મરતાં સુધી સાદગીથી જીવ્યા હતા. જે લોકોએ ગરીબી જોઈ હોય, તે લોકો ધનવાન થયા પછી પણ તેમનો ભૂતકાળ ભૂલતા નથી અને સફળતામાં છકી જતા નથી. 

ફોસાઇથ માનતા હતા કે નસીબે કાયમ તેમને સાથ આપ્યો છે. નાઇજીરિયામાં ગૃહયુદ્ધ દરમિયાન તેઓ એક બંધૂકની ગોળીથી વીંધાઈ જતાં બચી ગયા હતા. તેમણે એક વર્ષ પહેલાં જ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, ‘પૂરી જિંદગીમાં મારું નસીબ બહુ ચમકતું રહ્યું છે. મને યોગ્ય સમયે, યોગ્ય જગ્યાએ, યોગ્ય માણસો અને યોગ્ય કામ મળતું રહ્યું છે – અને પેલી ગોળી મારી સામે આવી ત્યારે પણ મેં યોગ્ય સમયે માથું ફેરવી દીધું હતું.’

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર” / “ગુજરાતમેઈલ”; 22 જૂન 2025)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

વિમાનમાં પ્રવાસ કરનારા લોકોને ખ્યાલ હશે કે દરેક ફ્લાઈટ ઉડાન ભરે તે પહેલાં, કેબિન ક્રૂ પ્રવાસીઓઓને સુરક્ષા સંબંધી સૂચનાઓ આપે છે, જેથી તેમનો જીવ હેઠે બેસે કે વિમાનની સુરક્ષા વ્યવસ્થા ચુસ્ત છે અને જોખમ નહીંવત છે. 

આજથી અઢી વર્ષ પહેલાં, નેટફ્લિક્સ પર રિલીઝ થયેલી એક ડોકયુમેન્ટરી ‘ડાઉનફોલ : ધ કેસ અગેઇન્સ્ટ બોઇંગ’માં, આ એવિયેશન કંપનીના કર્મચારીઓએ બોઇંગના કારભારને લઈને ચિંતા તેમ જ ચેતવણીના સૂર પ્રગટ કર્યાં હતાં. કંપનીના વહીવટીતંત્રએ તેની ઉપેક્ષા કરી હતી, અને હવે અમદાવાદમાં તેનું એક ડ્રીમલાઈનર-787 તૂટી પડતાં, બોઇંગ ફરીથી શંકાઓ અને સવાલોના ઘેરામાં આવી ગઈ છે.

આ ડોકયુમેન્ટરી 2022માં રિલીઝ થઇ હતી અને તેનું નિર્દેશન જાણીતી ડોકયુમેન્ટરી નિર્દેશક રોરી કેનેડીએ કર્યું હતું. આ ડોકયુમેન્ટરી  એવિએશનની દુનિયાની બેતાજ બાદશાહ બોઇંગના ઇતિહાસની એ ઘટનાઓને રજૂ કરે છે, જેમાં તેનાં બે 737 મેક્સ વિમાનો દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થઇ ગયાં હતાં. 

બોઈંગે તેની 737 શ્રેણી હેઠળ, 2011થી 2016 વચ્ચે સાંકડા આકારનાં 737 મેક્સ વિમાન બનાવ્યાં હતાં. તેનું પહેલું વિમાન મલેશિયાની એર લાઈન કંપનીને વેચવામાં આવ્યું હતું. બે વર્ષ પછી, આ શ્રેણીનાં બે વિમાન તૂટી પડ્યાં. જેમાં કુલ 346 પ્રવાસીઓ માર્યા ગયા હતા. તે પછી, આખી દુનિયામાં 737 મેક્સ વિમાનના પૂરા કાફલાને રોકી દેવામાં આવ્યો હતો, જે 2020 પછી ફરી સક્રિય થયો હતો.

પહેલી દુર્ઘટના ઇન્ડોનેશિયામાં બની હતી. ત્યાં ડોમેસ્ટિક રૂટ પર ચાલતી લાયન એર ફ્લાઈટ 610, 29 ઓક્ટોબર 2018ના રોજ, 181 પ્રવાસીઓ અને 8 ક્રૂ સભ્યો સાથે ટેઈક ઓફ કર્યાની 13મી મિનિટે જાવા સમુદ્રમાં તૂટી પડી હતી. 

બીજી દુર્ઘટના બીજા જ વર્ષે ઇથોપિયામાં ઘટી. ત્યાં 10 માર્ચ 2019ના રોજ, ઇથોપિયન એરલાઈન્સની ફ્લાઈટ 302 ટેઈક ઓફ કર્યાંની છઠ્ઠી મિનિટે તૂટી પડી હતી. તેમાં 149 પ્રવાસીઓ અને 8 ક્રૂ સભ્યો માર્યા ગયા હતા.

આ બે દુર્ધટનાઓનાં પગલે, બોઇંગ કંપનીની પ્રતિષ્ઠાને અને કમાણીને ઘણું નુકશાન થયું હતું, અને નફો રળવાની લાહ્યમાં તે વિમાનની સુરક્ષા વ્યવસ્થા સાથે બાંધછોડ કરી રહી છે તેવા આરોપોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. તેનું કારણ એરબસ કંપની સાથે તેની સ્પર્ધા છે. એરબસ પાછલાં અમુક વર્ષોથી બોઇંગનાં સો વર્ષના એકચક્રી શાસનને પડકારી રહી છે.

ડોકયુમેન્ટરીમાં આ બધાં પાસાં સાંકળી લેવામાં આવ્યાં હતાં. તેનો મુખ્ય સૂર એવો હતો કે બોઇંગ તેના મુસાફરોની સલામતી કરતાં નાણાંકીય નફાની વધુ ચિંતા કરતું હતું. ડોકયુમેન્ટરીની નિર્દેશક રોરી કેનેડી કહે છે;

“એવા ઘણા દાયકાઓ હતા જ્યારે બોઇંગે ઉત્કૃષ્ટતા, સલામતી અને કુશળતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને અસાધારણ કામ કર્યું હતું. આ ત્રણ ગુણોને નફાની ચાવી તરીકે જોવામાં આવતા હતા. કંપનીની સફળતાઓ તેનાં કારણે જ હતી. પણ પછી તેમાં એવા લોકોનો કારભાર આવ્યો જે વોલ સ્ટ્રીટના નફા-નુકશાન પર ધ્યાન આપવા લાગ્યા હતા. બિઝનેસના ખેલમાં સંતુલન હોવું જરૂરી છે, તેથી તમારે એવા પ્રતિનિધિઓને ચૂંટવા પડે કે જેઓ તેમનાં ખિસ્સાં ભરવાને બદલે જાહેર હિતોનું ધ્યાન  રાખે.”

અમદાવાદની ઘટના નિશ્ચિતપણે આ સો વર્ષ જૂની કંપની માટે એક મરણતોલ ફટકા સમાન છે. તમે છેલ્લે જે વિમાનમાં પ્રવાસ કર્યો હશે, તે કાં તો અમેરિકા સ્થિત બોઇંગનું વિમાન હશે અથવા યુરોપની એરબસ કંપનીનું હશે. કોમર્સિયલ વિમાનો બનાવામાં આ જ બે તોતિંગ કંપનીઓનું વર્ચસ્વ છે. બોઇંગની સ્થાપના 1916માં થઇ હતી, જ્યારે એરબસની સ્થાપના 1970માં થઇ હતી. દુનિયાભરના આકાશમાં ઉડતાં નેવું ટકા વિમાનો આ બે કંપનીઓનાં હોય છે. 

એમાંથી બોઇંગ મુશ્કેલીઓનો સામનો કરી રહી છે. જાણે કે તે હવે વૃદ્ધ થઇ ગઈ છે. જેમ એક વ્યક્તિની ઉંમર થાય અને તેની શારીરિક-માનસિક ગુણવત્તામાં ઘટાડો થાય, એવું જ બોઇંગ સાથે બની રહ્યું છે. નફો રળવાની તેની વધતી લાલચમાં તેની સાખ, પ્રતિષ્ઠા, પદ અને પૈસા બધું જ હાથમાંથી નીકળી રહ્યું છે. 

તેના સ્થાપક વિલિયમ બોઈંગે પૈસા માટે નહીં, પરંતુ આમ લોકો વિમાનમાં ઉડી શકે તેવી ક્રાંતિ કરવા માટે સપનું જોયું હતું. તેણે એક એવી એન્જિનીયરિગ કંપની બનાવી હતી જેણે એવિયેશનની દુનિયા બદલી નાખી હતી. હજારો વિમાનો, અનેક મોડેલો અને દુર્ઘટના રહિત ઉડાનમાં સૌથી સુરક્ષિત રેકોર્ડ બોઇંગનો હતો. 20મી સદીમાં તેનો આ રૂઆબ કોઈ છીનવી શક્યું નહોતું. જે કંઈ થયું તે એરબસના આવ્યા પછી અને બોઇંગમાં કારભારીઓ બદલાયા તે પછી થયું.

વિલિયમ બોઈંગ, મિશિગન રાજ્યના ડેટ્રોઈટ શહેરમાં એક મજદૂર પરિવારમાં પેદા થયા હતા. તેમના પિતા જંગલમાં લાકડાંનો વેપાર કરતા હતા. વિલિયમ બોઈંગ પોતે પણ એન્જિનિયરીંગ ભણવા માંગતા હતા પણ અધવચ્ચે તે છોડીને 1903માં લાકડાંના ઘંધામાં જોડાઈ ગયા હતા. તે વખતે, અમેરિકામાં ધમધોકાર બાંધકામ ચાલતું હતું અને એટલે વિલિયમનો ધંધો પૂરજોશમાં ચાલ્યો હતો અને તેમણે અન્ય ધંધાઓમાં પણ પૈસા રોક્યા હતા.

તેઓ ગ્રીનવૂડ ટિમ્બર કંપનીના અધ્યક્ષ હતા ત્યારે એક બોટ ડિઝાઈન માટે સીએટલ ગયા હતા. ત્યાં એક વેપારી મેળો ભરાયો હતો અને ત્યાં તેમણે પહેલીવાર ઉડતું મશીન જોયું હતું. તેમને તે જોઇને બહુ વિસ્મય થયું હતું. 1910માં, લોસ એન્જલસમાં એક ઉડતાં મશીનોનો મેળો થયો હતો અને ત્યાં વિલિયમે દરેક પાયલોટને પ્લેનમાં બેસવા દેવા અરજી કરી હતી. 

કોઈએ તેમને ન ગણકાર્યા. એ પછી વિલિયમે નક્કી કર્યું કે તે જાતે જ તેને ઉડાડતાં શીખશે એટલું ન નહીં, તે પ્લેનનું પણ નિર્માણ કરશે. તેમણે તેમના એક મિત્ર અને અમેરિકન નૌસેનાના કમાન્ડરને કહ્યું હતું, “આપણે આપણી જાતે જ બહેતર પ્લેન બનાવીશું અને ઝડપથી બનાવીશું.” અને એ રીતે તેમણે સીએટલ નજીક નદીમાં તેમની બોટ ફેક્ટરીમાં જ પ્લેનનું નિર્માણ શરૂ કર્યું હતું. એવિએશનની બેતાજ બાદશાહ બોઇંગની એ શરૂઆત હતી. 

1929માં એક ઇન્ટરવ્યૂમાં વિલિયમ બોઈંગે કહ્યું હતું, “આજે લોકો રોજ વધુને વધુ પ્લેનમાં ફરે છે- અને હું તો ત્યાં સુધી કહીશ કે એક દિવસે લોકો ટ્રેનની જેમ વિમાનમાં ફરતા હશે.” આજે બોઇંગ દર વર્ષે 300 વિમાનોનું નિર્માણ કરે છે અને દુનિયાભરમાં તેનાં 10,000થી વધુ વિમાનો આકાશમાં ઊડે છે. પરંતુ અમદાવાદની દુર્ઘટનાએ તેના તપતા સૂરજને ગ્રહણ લગાડ્યું છે. પાંચ વર્ષમાં ત્રણ મોટી દુર્ઘટનાઓમાંથી કંપની પાઠ ભણે છે કે નહીં તે તો ભવિષ્યમાં ખબર પડશે.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 22 જૂન 2025)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર