એક વર્ષ પહેલાં, ભારતમાં એક નવો મંત્ર બોલતો થયો હતો, "ડેટા ઈઝ ન્યૂ ઓઈલ.' માણસે પૃથ્વીના પેટાળમાંથી તેલના ભંડારો શોધી કાઢીને જેવી રીતે પૃથ્વી પરનું જીવન ક્રાંતિકારી રીતે બદલી નાખ્યું, તેમ ૨૧મી સદીમાં ડેટાની ઉપયોગીતા જગતની અર્થવ્યવસ્થા અને ટેકનોલોજીને નવાં શિખરો પર લઇ જશે, એવી આપણને સમજ પડી હતી. ૨૦૧૭માં ‘ધ ઇકોનોમિસ્ટ’ નામની આંતરરાષ્ટ્રીય આર્થિક પત્રિકાએ એક સ્ટોરી પ્રગટ કરી હતી : ધ વર્લ્ડ્સ મોસ્ટ વેલ્યુએબલ રિસોર્સ ઈઝ નો લોંગર ઓઈલ, બટ ડેટા (દુનિયાનું સૌથી કીમતી સંશાધન ઓઈલ નહીં, પણ ડેટા છે).

ભારતમાં ઘણા બિઝનેસમેન, ઉદ્યોગપતિઓ અને સરકાર ખુદ આ મંત્રોજાપ કરતી થઇ ગઈ હતી, પરંતુ ડેટાનો અર્થ માત્ર પૈસા કમાવાનો નથી, ડેટાનો અર્થ જીવનને બહેતર બનાવાનો છે. દાખલા તરીકે, નોકરી લેવી હોય કે રોગની સારવાર કરાવવી હોય, તો તેનો સંલગ્ન ડેટા જરૂરી છે.

ડેટા એટલે શું? સરળ ભાષામાં માહિતી કે જાણકારીને ડેટા કહેવાય. એ માહિતીમાં સંખ્યા હોય, અક્ષરો હોય, શબ્દો હોય, નિરીક્ષણો હોય, પ્રમાણ હોય. આજની તારીખે ડેટા મહત્ત્વનો એટલા માટે છે કારણ કે આપણે માહિતીના વિસ્ફોટમાં જીવીએ છીએ. ટેકનોલોજીના કારણે આપણી પાસે ચારે તરફથી વિપુલ માત્રામાં માહિતીઓ આવે છે. આપણું મગજ અમુક મર્યાદામાં જ માહિતીઓને પ્રોસેસ કરવા સક્ષમ છે, એટલે જ્યારે ખૂબ બધી માહિતીઓ આવતી હોય, ત્યારે કઈ માહિતી કામની છે અને કઈ માહિતી નકામી છે, તેનો ફર્ક કરવો અનિવાર્ય હોય છે.

ડેટા સાયન્સનું કામ માહિતીઓને પ્રોસેસ કરીને આપણને કામની માહિતીઓ જુદી તારવી આપવાનું છે, જેના આધારે આપણે નિર્ણયો લઇ શકીએ. માહિતીના મૂળમાં ડેટા હોય છે. દાખલા તરીકે, 'ભારત સૌથી યુવાન દેશ છે' એ વાક્ય માહિતી છે અથવા જાણકારી છે, પરંતુ એ માહિતીનો વ્યવહારુ ઉપયોગ કરવો હોય (દાખલા તરીકે કોઈ કંપનીને નવી મોટરસાઇકલ બનાવવી હોય), તો દેશના યુવાનોનોની ઉંમર, આવક, શહેરમાં કેટલા છે, ગ્રામીણ કેટલા છે, ભણતર કેટલું છે, રોજગારી કેવી છે વગેરે અગંત ડેટા જોઈએ.

કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક અનુમાન કરવા માટે ડેટા સૌથી અગત્યની બાબત છે. આ વર્ષે કેટલો વરસાદ પડશે તેની સફળ આગાહી કરવાનો આધાર દાયકાઓથી કોમ્પ્યુટરમાં એકઠો થતો વરસાદની પેટર્નનો ડેટા છે. રેમડેસિવિર ઇન્જેક્શનનો કેટલો સ્ટોક રાખવો તેનો નિર્યણ મહામારીના કેસ કેટલા વધે છે તેના ડેટા પરથી નક્કી થાય. ડેટાથી બેઝલાઈન (આધાર), બેન્ચમાર્ક અને લક્ષ્ય નક્કી થાય.

આટલી વાત સમજ્યા પછી, હવે પાયાનો પ્રશ્ન. ભારતમાં ડેટા સાયન્સને ગંભીરતાથી લેવામાં આવે છે? આપણે જે રીતે મહામારી સામે લડી રહ્યા છે, તે જોતાં તો એવું લાગે છે કે આપણે લાકડાની તલવાર લઈને કોરોનાનો ખાત્મો કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ. કોરોનાની પહેલી લહેર આવી, ત્યારે જ ડેટામાં ઘાલમેલ થઈ હતી, જેથી બીજી લહેરનું અનુમાન થઈ ન શક્યું. અથવા, ડેટા હતો પણ યોગ્ય વિશ્લેષણ ન થયું અથવા વિશ્લેષણ હતું પણ તેને નજર અંદાજ કરવામાં આવ્યું. જે હોય તે ખરું, ડેટા પ્રત્યેની આપણી વૈજ્ઞાનિક ગંભીરતાના અભાવમાં પૂરી મેડિકલ સિસ્ટમ તૂટી પડી અને લોકો કમોતે મરી ગયા.

ટ્રેજેડી એ છે કે બીજી લહેરમાં પણ ટેસ્ટિંગથી લઈને કેસો અને મૃત્યુનાં આંકડાઓમાં ઘાલમેલ થઈ હતી. સરકાર હવે એવું કહે છે કે ઓક્સિજનના અભાવમાં એક પણ મોત થયું નથી, કારણ કે અમારી પાસે એવો કોઈ ડેટા નથી. ડેટા નથી એટલે મોત પણ થયું નથી, સો સિમ્પલ. આપણી પાસે કોવિડ-19ની મહામારીનો સટીક ડેટા નહીં હોય, તો મેડિકલ સમુદાય ભવિષ્ય માટે બેઝલાઈન, બેન્ચમાર્ક અને લક્ષ્યનું મોડેલ કેવી રીતે બનાવશે? અને બનાવશે તો કેવું હશે?

૩૦મી એપ્રિલે દેશના વૈજ્ઞાનિકોના એક સમૂહે સરકારને પત્ર લખીને ઈન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ મેડિકલ રિસર્ચ દ્વારા એકત્ર કરાયેલા કોરોના સંબંધી ડેટા સાર્વજનિક કરવાની વિનંતી કરી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે કોરોના સામે લડવા માટે દેશમાં શું મેડિકલ જરૂરિયાતો છે તે નક્કી કરવા માટે ડેટા અગત્યનો છે. વૈજ્ઞાનિકોએ લખ્યું હતું કે મહામારી શરૂ થઇ ત્યારથી એકત્ર કરાયેલા આ ડેટાની સરકાર સિવાય કોઈને ખબર નથી, ત્યાં સુધી કે મહામારીનાં અનુમાનનાં મોડેલ બનાવવાનું જેમનું કામ છે તે ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી તેમ જ નીતિ આયોગને પણ અ ડેટા મળતો નથી."

બેંગ્લોર સ્થિત પબ્લિક હેલ્થ ફાઉન્ડેશન ઓફ ઇન્ડિયામાં એપીડેમિઓલોજીના પ્રોફેસર ગિરિધર બાબુ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં ડેટાની સરળ વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે, “આપણે એક્શન માટે ડેટાનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. દાખલા તરીકે, એક રાજ્ય પાસે દર દસ લાખે કેટલા કોરોના કેસ છે તેનો મજબૂત ડેટા છે અને બીજા રાજ્ય પાસે નથી, તો એના અર્થ એ થયો કે બીજું રાજ્ય તેની પ્રજાને સમયસર સારવાર આપીને મૃત્યુ રોકવા માટે એક્શન નહીં લે. સમુદાયોમાં ઘણી અસમાનતાઓ હોય છે, અને તમે જો ઈમાનદારીથી ડેટા ભેગો ન કરો, વિશ્લેષણ ન કરો અને તારણો ન કાઢો, તો તમે પ્રજાનું વધુ નુકશાન કરો છો.”

લંડનની મિડલેસેક્સ યુનિવર્સિટીમાંથી ગણિતમાં ડોક્ટરેટ કરનાર અને ત્યાં સિનિયર લેકચરર મુરાદ બાનાજી આ વાતનું સમર્થન કરતાં એ જ ઇન્ટરવ્યૂમાં કહે છે, “તમારી પાસે ગુણવત્તાવાળો ડેટા હોય, તો તમે શું થયું છે અને શું થઇ શકે છે તેનું સટીક અનુમાન કરતુ મોડેલ બનાવી શકો છો. દાખલા તરીકે, અલગ-અલગ વિસ્તારોમાં કોરોના કેટલો ફેલાયો છે તેનો જો ડેટા હોય, તો આપણે એ વિસ્તારોમાં બીજી લહેરની અસર કેવી હશે તેનું અનુમાન કરી શકીએ. આપણને જો એ ખબર હોય કે વાઇરસનો કયો વેરિયન્ટ ફેલાઈ રહ્યો છે, તો આપણે તે કેટલી તેજ ગતિએ તે ફેલાશે તેનું અનુમાન કરી શકીએ. આપણને જો એ ખબર હોય કે કેટલા લોકોનાં મૃત્યુ થયાં છે, તો આપણે તેના આધારે એ જાણી શકીએ કે તેનો ફેલાવો કેટલો વ્યાપક હતો.”

કોરોનાની બીજી લહેરે ભારતના ડેટા સિસ્ટમની પોલ ખોલી નાખી. એમાં હજારો લોકો કમોતે મર્યા, એટલું જ નહીં, જનતા તેના સ્વાસ્થ્યને લઈને નિરુત્સાહ અને નિરાશ થઇ ગઈ. એવું નથી કે દેશને ડેટા કલેક્શનનો અનુભવ નથી. ભારતનો નેશનલ સેમ્પલ સર્વે દુનિયાનો સૌથી મોટો ડેટા કલેક્શન સર્વે હતો, અને તેની તાકાતથી જ ભારત પોલીઓ, લેપ્રસી અને એચ.આઈ.વી. જેવી મહામારીઓ સામે જંગ જીતી શક્યું હતું.

છતાં, કોરોનાની મહામારીમાં આપણી આજે જે હાલત છે, તેનું એક માત્ર દેખીતું કારણ એ છે દેશમાં ઉત્તરોત્તર વૈજ્ઞાનિકો હાંસિયામાં ધકેલતા ગયા છે અને રાજકારણીઓ તેમની જગ્યાએ નિર્ણયો લેતા થઇ ગયા છે. ડેટા ન્યૂ ઓઈલ છે, પરંતુ રાજકારણીઓએ તેને દોહવા માટે તેના કલેક્શન અને વિશ્લેષણમાં રાજકારણ ઘુસાડી દીધું છે. આપણે ભલે ટેસ્ટ ઓછા કરીએ, આપણે ભલે મોતના આંકડા છુપાવીએ, આપણે ભલે રોગને નજરઅંદાજ કરીએ, દેશનાં હજારો સ્મશાનોમાં બળતી લાખો ચિતાઓ એ વાતની હતી કે ભારતે તેના સ્યુડો-સાયન્સ અને એન્ટી-ઇન્ટલેક્ચુઅલ અભિગમની કિંમત ચૂકવી છે, અને ભવિષ્યમાં પણ ચૂકવશે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, :સંદેશ”, 05 સપ્ટેમ્બર 2021

અફઘાનિસ્તાનમાં હિન્દી સિનેમાના દર્શકો ઘણા છે. ૧૯૯૦ના દાયકા સુધી બોલીવૂડ માટે અફઘાનિસ્તાન એક મોટું માર્કેટ હતું. ત્યાં ગૃહયુદ્ધની સ્થિતિ વચ્ચે પણ કાબુલ અને મજારે-શરીફનાં થિયેટરોમાં હિન્દી ફિલ્મો હાઉસફુલ જતી હતી. 'ઇન સર્ચ ઓફ ન્યુ અફઘાનિસ્તાન' નામના પુસ્તકમાં લેખક સુરજીત સરકાર લખે છે કે, "ત્યાંના પ્રદેશોમાં માથાકૂટો વચ્ચે પણ બોલીવૂડનો પ્રભાવ પૂરા અફઘાનિસ્તાન પર સાફ દેખાય છે. ભારતીય ઉપમહાદ્વીપ સાથે ઘેરો સાંસ્કૃતિક સંબંધ હોવાના કારણે બોલીવૂડ ફિલ્મો ત્યાં ઘણી લોકપ્રિય છે."

એ જ કારણ છે કે હિન્દી સિનેમાના સર્જકો અવારનવાર અફઘાનિસ્તાનને તેમની ફિલ્મોનો વિષય પણ બનાવતા રહ્યા છે. એમાં ફિરોઝખાનની 'ધર્માત્મા' (૧૯૭૫), અમિતાભ બચ્ચનની 'ખુદા ગવાહ' (૧૯૯૨), ફિરોઝખાનની જ 'જાનશીન' (૨૦૦૩), કબીર ખાનની 'કાબુલ એકપ્રેસ' (૨૦૦૬), સૈફ અલી ખાનની 'એજન્ટ વિનોદ' (૨૦૧૨) અને સંજય દત્તની 'તોડબાઝ'(૨૦૨૦)માં અફઘાનિસ્તાનની પૃષ્ઠભૂમિ હતી.

આઝાદ ભારતના લોકોને અફઘાનિસ્તાનનો પહેલો પરિચય થયો 'કાબુલીવાલા'થી. ૧૯૫૭માં એ નામથી તપન સિંહાએ બંગાળીમાં ફિલ્મ બનાવી હતી. એ ફિલ્મ એટલી લોકપ્રિય થઇ કે બંગાળી ડિરેક્ટર હેમેન ગુપ્તાએ બલરાજ સહાનીને લઈને હિન્દીમાં 'કાબુલીવાલા' બનાવી હતી.

અફઘાનીસ્તાનના પઠાણ લોકો અત્યંત વિશ્વાસપાત્ર અને દયાળુ હોય છે તેવી ભારતના લોકોમાં જે છાપ છે, તે ઊભી કરવાનું શ્રેય જાય છે 'કાબુલીવાલા'ને. પ્રકાશ મહેરાએ 'ઝંઝીર' ફિલ્મમાં આવી છાપ પરથી જ શેરખાન(પ્રાણ)નું પાત્ર ઊભું કર્યું હતું, જે બહાદુર પણ છે અને વફાદાર પણ છે.

આ હેમેન ગુપ્તા કલકત્તામાં અંગ્રેજો સામે વિદ્રોહ કરવા બદલ જેલમાં પુરાયા હતા અને જેલમાં ફિલ્મ મેકિંગનો અભ્યાસ કર્યો હતો. જેલમાંથી છૂટીને તે સુભાષ ચંદ્ર બોઝના અંગત સચિવ બન્યા હતા. ૧૯૩૯માં તે કલકત્તાના ન્યુ થિયેટર ફિલ્મ સ્ટુડીઓમાં હેલ્પર તરીકે જોડાયા હતા. ૧૯૪૩માં તેમણે ‘દ્વંદ્વ’નામની બંગાળી ફિલ્મ બનાવી હતી. બંગાળમાં તેમણે મોટા ભાગની ફિલ્મો આઝાદીની ચળવળ પર બનાવી હતી.

મુંબઈમાં આવ્યા પછી, ૧૯૫૨માં તેમણે બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયની નવલકથા પરથી પૃથ્વીરાજ કપૂર અને ગીતા બાલીને લઈને 'આનંદમઠ' નામની યાદગાર ફિલ્મ બનાવી હતી. એ તેમની પહેલી હિન્દી ફિલ્મ. બંકિમચંદ્રએ જ લખેલું અને પૂરા ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન પ્રેરણાદાયી રહેલું 'વંદે માતરમ' ગીત 'આનંદમઠ'માં ગીતા રોયે ગાયું હતું. ૧૯૬૬માં તેમની છેલ્લી ફિલ્મ સુભાષ ચંદ્ર બોઝ પર હતી.

કહે છે કે દરેક ફિલ્મ સર્જક તેની કારકિર્દીમાં એક ફિલ્મ એવી બનાવે છે, જે તેને સિનેમાના ઇતિહાસમાં અમર બનાવી દે છે. હેમેન ગુપ્તાની કારકિર્દીમાં ‘કાબુલીવાલા’ એ સીમાચિહ્ન હતું. કરુણાનું જો કોઈ નામ પાડવામાં આવે તો તેને ‘કાબુલીવાલા’ કહેવામાં આવે. કાબુલથી એક પઠાણ સૂકો મેવો વેચવા માટે કલકત્તા આવે અને વતનમાં તેની રાહ જોતી દીકરીના વિરહમાં બંગાળી પરિવારની પાંચ વર્ષની મિની સાથે સ્નેહના તાંતણે બંધાઈ જાય તે કહાની એટલી સાદી પણ મર્મસ્પર્શી હતી કે બંગાળી-હિન્દી સિનેમાના બે દિગ્ગજ સર્જકોને તેના પરથી યાદગાર ફિલ્મ બનાવવાની પ્રેરણા મળી હતી.

‘કાબુલીવાલા, કાબુલીવાલા, તુમ્હારી થૈલી મેં ક્યા હૈ?’ મિનીના એ શબ્દો કાયમ માટે એ લોકોની સ્મૃતિમાં જડાયેલા છે જેમણે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની આ વાર્તા વાંચી હશે. ટાગોરે ૧૮૮૨માં, તેમના બંગાળી મેગેઝીન ‘સાધના’ માટે આ વાર્તા લખી હતી. એક જમાનામાં આ વાર્તા ભારતની મોટા ભાગની સ્કૂલોના અભ્યાસક્રમમાં હતી. વાર્તા કૈંક આવી હતી :

રહમત નામનો પઠાણ પૈસા કમાવા માટે તેની મા વગરની દીકરી અમીનાને દાદી પાસે મૂકીને ભારત આવે છે. અમીના તેને જવા દેતી નથી, પણ પઠાણ બળજબરીથી નીકળી જાય છે અને યાદગીરી રૂપે અખબારના પાના પર દીકરીના હાથની છાપ સાથે લઇ જાય છે. કલકત્તામાં એ ઘેર-ઘેરફરીને સૂકો માવો વેચે છે, પણ તેનો દેખાવ એવો છે લોકો ‘બાવો તને પકડી જશે’ કહીને તેમનાં સંતાનોને તેનાથી બીવડાવે છે.

જો કે એક સ્થાનિક લેખકની દીકરી મિનીને ‘બાબા’ની બીક નથી લાગતી અને તે પઠાણ સાથે દોસ્તી કરે છે. મિનીને બહુ બોલવા જોઈએ છીએ અને પઠાણ પ્રેમથી તેની બકબક સાંભળે છે. પઠાણ તેને સૂકો માવો આપે છે, તેની તૂટેલી ઢીંગલી સાંધી આપે છે અને તેને અવનવી વાર્તાઓ કહે છે. ધંધો કર્યા પછી પઠાણ પાછા વતન જવાની તૈયારી કરે છે અને તેની પાસેથી કબુલની શાલ ખરીદનાર પાસેથી ઉધારીના પૈસા લેવા જાય છે. પેલો પૈસા આપવાને બદલે પઠાણ અને તેના પરિવારને ગાળાગાળી કરે છે. ગુસ્સે અને અપમાનિત થયેલા પઠાણથી અકસ્માતે તેનું ખૂન થઇ જાય છે.

પોલીસ પઠાણને પકડી લે છે. કોર્ટમાં સરકારી વકીલ પઠાણને ખોટું બોલવાની સલાહ આપે છે, પણ પઠાણ જજ સામે જે થયું હતું તે કહી દે છે. તેની ઈમાનદારીથી ખુશ થઈને જજ તેને ફાંસીને બદલે ૧૦ વર્ષની કેદની સજા કરે છે. પઠાણ તેની દીકરી અમીના અને મિનીની યાદમાં કેદ ભોગવે છે. જેલમાંથી નીકળીને તે મિનીને મળવા જાય છે, પણ મિની હવે મોટી થઇ ગઈ છે, અને પઠાણને ભૂલી ગઈ છે. પઠાણને આઘાત લાગી જાય છે, ખાસ તો એવી બીકથી કે તેની દીકરી અમીના પણ તેને ભૂલી નહીં ગઈ હોય ને?

પઠાણને હવે જલદીથી વતન જવું છે, પણ તેની પાસે પૈસા નથી. જો કે મિનીનો પિતા તેને મદદ કરે છે અને અંતે પઠાણ અમીનાને મળવા માટે અફઘાનિસ્તાન જવા રવાના થાય છે. ટાગોરની વાર્તા મિનીના પિતાના મોઢે હતી, અને તેનું પહેલું વાક્ય હતું, “મારી પાંચ વરસની છોકરી મિનીને ઘડીભર બોલ્યા વગર રહેવાતું નથી.” વાર્તાના અંતે છેલ્લું વાક્ય હતું, “મેં થોડાક રૂપિયા કાઢીને તેના હાથમાં મુક્યા અને કહ્યું – રહમત! તું તારી દીકરી પાસે દેશ જતો રહે.”

એક સદી પહેલાં લખાયેલી આ વાર્તા એટલી લોકપ્રિય હતી કે તેના પરથી હિન્દી ફિલ્મ ન બને તો જ નવાઈ હતી, અને બિમલ રોયે હેમેન ગુપ્તાના નિર્દેશનમાં ‘કાબુલીવાલા’ને પડદા પર ઉતારી હતી. તેમાં બલરાજ સહાનીએ પઠાણની, બેબી સોનુએ મિનીની, સજ્જન કુમારે (તેની આ છેલ્લી ફિલ્મ) મિનીના પિતાની, ઉષા કિરણે મિનીની માતાની અને બેબી ફરીદાએ પઠાણની દીકરી અમીનાની ભૂમિકા કરી હતી. વાર્તા સજ્જન(ફિલ્મમાં તેનું એ જ નામ છે)ના મોઢે હતી. પોતે લેખક છે. ઘણા લોકો માને છે કે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે પોતાના પરથી જ સજ્જનના પાત્રની કલ્પના કરી હતી.

ફિલ્મ બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટમાં હતી અને ટેકનિકલી એટલી શુદ્ધ ન હતી, પરંતુ બલરાજ સહાનીના શાનદાર અભિનયથી તે યાદગાર બની ગઈ હતી. બલરાજ સહાની અસલી જીવનમાં તેમના માનવતાવાદી અભિગમ માટે જાણીતા હતા અને તેમની ફિલ્મો પણ એ જ ભાવનાની પ્રતિબિંબિત કરતી હતી. આપણે અગાઉ જેની વાત કરી હતી તે ‘ગરમ હવા’ અને ‘કાબુલીવાલા’ બલરાજ સહાનીની કારકિર્દીની બે મહત્ત્વની ફિલ્મો છે.

બીજું, ‘કાબુલીવાલા’નાં બે ગીતો અત્યંત હૃદયસ્પર્શી અને યાદગાર સાબિત થયાં હતાં : ‘અયે મેરે પ્યારે વતન તુજ પે કુરબાન’ અને ‘ગંગા આયે કહાં સે ગંગા જાયે કહાં સે’ આજે પણ સિનેમા પ્રેમીઓની જુબાન પર છે. ગીતકાર-નિર્દેશક ગુલઝારની ગીતકાર તરીકેની કારકિર્દી ‘ગંગા આયે કહાં સે’ ગીતથી થયી હતી. એ વખતે જ તેમણે બિમલ રોયના સહાયક તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. ગુલઝાર ૧૦ વર્ષના હતા ત્યારે તેમણે ટાગોરની કવિતા ‘ધ ગાર્ડનર’નો ઉર્દૂ અનુવાદ વાંચ્યો હતો અને ટાગોરના એવા પ્રેમમાં પડી ગયા કે મોટા થતાં સુધીમાં તો ટાગોરનું બધું સર્જન વાંચી નાખ્યું હતું અને તેમની કવિતાઓનો અનુવાદ કર્યો હતો.

મજાની વાત એ છે કે ૨૦૧૭માં, ડેની ડેન્ઝોગ્પાને લઈને દેવ મેઢેકરે ‘કાબુલીવાલા’ની રિમેક ‘બાયોસ્કોપવાલા’ તરીકે કરી ત્યારે તેનાં ગીતો ગુલઝારે જ લખ્યાં હતાં. ફિલ્મના લેખક અને નિર્માતા સુનીલ દોશીએ ત્યારે કહ્યું હતું કે, “ગુલઝાર સાબ ટાગોરના ચાહક છે. ૧૫ વર્ષ પહેલાં તેમણે મને કહ્યું હતું માત્ર ટાગોર જ બાળકો અને પરિવારો માટે ઉત્તમ વાર્તાઓ લખી શકે છે.”

‘બાયોસ્કોપવાલા’માં વાર્તા થોડીક બદલવામાં આવી હતી. તેમાં કાબુલનો પઠાણ રેહમત ખાન બાયોસ્કોપમાં બાળકોને સિનેમા બતાવવાનું કામ કરે છે. તેમાં એ તેની દીકરીની ઉંમરની છોકરી મિનીના પરિચયમાં આવે છે. એક દિવસ અચાનક મિની તેની જિંદગીમાંથી ગાયબ થઇ જાય છે. વર્ષો પછી મિની (ગીતાંજલિ થાપા) જ્યારે ફ્રાંસમાં ડોકયુમેન્ટરી ફિલ્મ મેકરનું કામ કરતી હોય છે ત્યારે તેને ખબર પડે છે કે બાળપણમાં તેના પિતાનું અફઘાનિસ્તાનમાં વિમાન અકસ્માતમાં મૃત્યુ હતું. મિની તેનાં કારણોની તપાસ કરવા અફઘાનિસ્તાન જાય છે અને બાયોસ્કોપવાલાને મળે છે, જે તેને બાળપણમાં વાર્તાઓ કહેતો હતો.

શરૂઆતમાં, ‘બાયોસ્કોપવાલા’માં ડેનીના જ દોસ્ત અમિતાભ બચ્ચનને લેવાની યોજના હતી, પણ કોઈ કારણસર બચ્ચન ન કરી શક્યા એટલે ડેનીએ રેહમતની ભૂમિકા કરી હતી. અગાઉ, ૧૯૯૨માં ‘ખુદા ગવાહ’ ફિલ્મમાં અમિતાભ બચ્ચને સ્વાભિમાની બાદશાહ ખાન અને ડેનીએ વફાદાર દોસ્ત ખુદા બક્ષની ભૂમિકા કરી હતી. અફઘાનિસ્તાનની પૃષ્ઠભૂમિ પરની એ પણ એક અગત્યની ફિલ્મ હતી. તેની વાત ફરી ક્યારેક.

તાલિબાનોની વિજયકૂચથી અફઘાનિસ્તાન છોડીને ભાગી ગયેલા રાષ્ટ્રપ્રમુખ અશરફ ગની ૨૦૧૫માં નવી દિલ્હીની મુલકાતે આવ્યા હતા, ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું કે, “મારે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનો આભાર માનવો છે. ‘કાબુલીવાલા’એ અમને એક એવી બ્રાન્ડ આપી છે જે લાખો રૂપિયા ખર્ચો તો ય ન મળે. હું તો ટાગોરને વાંચીને જ મોટો થયો છું.”

પ્રગટ : ‘બ્લોક બસ્ટર”, નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 28 ઑગસ્ટ 2021

“અમે યુદ્ધ જીતી ગયા અને અમેરિકા હારી ગયું. અમે બધું કરવા તૈયાર છીએ. અમે શાંતિ માટે તૈયાર છીએ અને જેહાદ માટે પણ પૂરા તૈયાર છીએ.” છઠ્ઠી એપ્રિલે અમેરિકન રાષ્ટ્રપ્રમુખ જો બાઈડને જાહેરાત કરી કે ૧૧ સપ્ટેમ્બર સુધીમાં અમેરિકન સૈન્ય અફઘાનિસ્તાન છોડી દેશે, તેના એક અઠવાડિયા પછી, અફઘાનિસ્તાનના બાલ્ખ જિલ્લાના તાલિબાન વડા હાજી હેકમતે બી.બી.સી.ના સંવાદદાતાને આ શબ્દો કહ્યા હતા. તેની બાજુમાં બેઠેલા તાલિબાન સૈન્યના કમાન્ડરે એમાં ઉમેર્યું હતું, “જેહાદ અમારા માટે ઈબાદત છે, અને ઈબાદત એવી વસ્તુ છે કે ગમે તેટલી કરો, તો પણ થાકી ન જવાય.”

એ શબ્દોમાં કોઈ જ અતિશયોક્તિ ન હતી. ૧૧મી સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૧ના રોજ, ન્યૂયોર્કનાં ટવીન ટાવર્સ અને પેન્ટાગોન પર ઓસામા બિન લાદેનના અલ-કાયદા આંતકવાદીઓઓ હુમલો કર્યો, તે પછી અમેરિકાએ તેમનો સફાયો કરવા માટે અફઘાનિસ્તાન પર આક્રમણ કર્યું હતું. આ વીસ વર્ષના યુદ્ધમાં ૧,૦૦૦ બિલિયન ડોલર્સ હોમાઈ ગયા, ૨,૩૦૦ સૈનિકોનાં મોત થયાં અને ૨૦,૬૬૦ સૈનિકો જખ્મી થયા. આ ખાલી અમેરિકા બાજુના આંકડા છે. અફઘાન લોકો અને તાલિબાનોની જાનહાનિ તેમ જ દેશની બરબાદીની કહાણી અલગ જ છે.

૨૦ વર્ષમાં તાલિબાનો તો થાક્યા ન હતા, પણ અમેરિકા એવું થાકી ગયું હતું કે ૧૧મી સપ્ટેમ્બર પહેલાં સૈનિકોની ઘરવાપસી પહેલાં જ તાલિબાનોએ એક પછી એક અફઘાનિસ્તાનનાં શહેરો કબજે કરીને ૧૫મી ઓગસ્ટે કાબુલ પર જે રીતે ફતેહ કરી, તેનાથી દુનિયા દંગ રહી ગઈ. હજુ એક મહિના પહેલાં જ, એક પત્રકાર પરિષદમાં એક પત્રકારે રાષ્ટ્રપ્રમુખ જો બાઈડને પૂછ્યું હતું, “તાલિબાનો અફઘાનિસ્તાન પર કબજો જમાવે તે હવે અનિવાર્ય છે?” ત્યારે બાઈડને આત્મવિશ્વાસ સાથે કહ્યું હતું, “ના, કારણ કે ૭૫,૦૦૦ જેટલા તાલિબાનોની સામે ૩,૦૦,૦૦૦ તાલીમબદ્ધ અફઘાન સૈનિકો છે. એ સંભવ નથી.”

બીજા એક પત્રકારે પ્રતિપ્રશ્ન કર્યો હતો, “તમારી પોતાની ઇન્ટેલિજન્સ બિરાદરીનું અનુમાન છે કે અફઘાન સરકાર ગમે ત્યારે પડી ભાંગશે,” તેનો જવાબ પણ બાઈડને કહ્યું હતું, “ના, તેમનું એવું અનુમાન નથી. અફઘાન સરકાર ટકી રહેવા સક્ષમ છે.”

જમીન પરની હકીકત જુદી જ હતી. તાલિબાનો એવી રીતે કાબુલમાં આવી ચઢ્યા કે અમેરિકાએ તેના સ્ટાફને ત્યાંથી એર-લિફ્ટ કરવા માટે વધારાની સૈનિક સહાય મોકલવી પડી. કાં તો જો બાઈડનનું વહીવટીતંત્ર તાલિબાનોની વીજળી જેવી ગતિથી અંધારામાં રહી ગયું, અથવા તો તેમની સાથે તેની ગુપ્ત સમજુતી હતી, જેની દુનિયાને ૨૦-૨૫ વર્ષ પછી કોઈક પુસ્તકમાં ઘટસ્ફોટ થશે ત્યારે ખબર પડશે.

જે આતંકવાદીઓનો અમેરિકા સફાયો કરવા માગતું હતું, એ જ આતંકવાદીઓ અફઘાનિસ્તાનની ગાદી પર બેસશે. આમાં બે અસલી વિજેતા છે: તાલિબાનો અને તેમને લશ્કરી, રાજકીય, આર્થિક અને નૈતિક આશ્રય આપનાર પાકિસ્તાન. રશિયન લોકો અફઘાનિસ્તાનમાં હતા, ત્યારે પણ પાકિસ્તાને અફઘાન મુજાહીદ્દીનોને તાજા-માજા કર્યા હતા, અને અમેરિકા તાલિબનોનો સફાયો કરવા અહી આવ્યું, તો પાકિસ્તાનના સૈન્યએ ઢાલ પૂરી પાડી હતી. પાકિસ્તાનનાં વ્યૂહાત્મક હિતોમાં અફઘાનિસ્તાન શરૂઆતથી જ સૌથી મહત્ત્વનું રહ્યું છે.

પાકિસ્તાનની કુખ્યાત ઇન્ટર-સર્વિસ ઈન્ટેલિજન્સ(આઈ.એસ.આઈ.)ના ભૂતપૂર્વ વડા જનરલ હમીદ ગુલે, ૨૦૧૪માં સાર્વજનિક રીતે એક એકરાર કર્યો હતો, જે અફઘાનિસ્તાનની વર્તમાન સ્થિતિને સમજવા માટે ઉપયોગી છે. આતંકવાદ સામેના અમેરિકાના યુદ્ધમાં પાકિસ્તાનને મળેલી અમેરિકન સહાયના સંદર્ભમાં, હમીદ ગુલે ૨૦૧૪માં એક ટેલિવિઝન ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, "ઇતિહાસ જ્યારે લખાશે, ત્યારે તેમાં એક નોંધ થશે કે આઈ.એસ.આઈ.એ અમેરિકાની મદદથી અફઘાનિસ્તાનમાંથી સોવિયત યુનિયનને મારી-ભગાવ્યું હતું. એ પછી એમાં એક બીજું વાક્ય ઉમેરવામાં આવશે-આઈ.એસ.આઈ.એ, અમેરિકાની મદદથી, અમેરિકાને મારી-ભગાવ્યા હતા."

અમરિકા અને તેના સાથી દેશોની અત્યાધુનિક વિશાળ ફૌઝ અને આર્થિક તાકાત સામે તાલિબાનો ૨૦ વર્ષથી ઝીંક ઝીલતા રહ્યા અને પાછલા ત્રણ જ મહિનાની અંદર તેજ ગતિએ એક પછી શહેરો, પ્રાંતો અને રાજ્યો સર કરીને કાબુલના રાષ્ટ્રપ્રમુખ મહેલમાં પહોંચી ગયા તે તેમની કુનેહ અને કૌવતનું પરિણામ છે અને દેખીતી રીતે જ તેની પાછળ પાકિસ્તાની સૈન્ય તેમ જ તેના ઊભા કરેલા બિન-લશ્કરી સંગઠન જૈશે-મહોમ્મદ અને લશ્કર-એ-તૈઈબાની મદદ હતી.

અમેરિકાએ લાદેનના અલ-કાયદાને ખતમ કરવા માટે કરોડો ડોલર પાકિસ્તાનમાં ઠાલવ્યા હતા. પાકિસ્તાને એ સહાયનો ઉપયોગ તાલિબાનોને તગડા કરવામાં કર્યો હતો. આજે એ જ તાલિબાનોએ  અમેરિકાનોને હંફાવી દીધા. ૨૦ વર્ષ પહેલાં, ૧૩ નવેમ્બર ૨૦૦૧ના રોજ, અમેરિકન સૈન્યના પીઠબળ સાથે અફઘાન નોર્ધન એલાયન્સના સૈનિકોએ કાબુલમાંથી તાલિબાનોને મારી ભગાવ્યા હતા અને નાગરિક સરકારની સ્થાપના કરી હતી. ગઈ ૧૫મી ઓગસ્ટે, તાલિબાનોએ એ જ કાબુલનો કબજો લઇ લીધો. એક ચક્ર આખું ફરી ગયું હતું.

આગામી મહિને, ૧૧મી સપ્ટેમ્બરે, અમેરિકાના ‘આતંક વિરોધી યુદ્ધ’ની ૨૦મી સાલગિરાહ છે. અફઘાનિસ્તાન છોડી દેવાની અમેરિકન સૈનિકોની આ છેલ્લી તારીખ મુક્કરર થઇ હતી. ૨૦મી સપ્ટેમ્બરે જો બાઈડન અફઘાનિસ્તાનમાં યુદ્ધ પૂરું થયાની જાહેરાત કરે, ત્યારે અખબારોમાં સાચી હેડલાઈન આ પ્રમાણે હોવી જોઈએ :

“વોર ઓન ટેરરનો પરાજય : આતંકવાદનો વિજય.”

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’, નામે લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 22 ઑગસ્ટ 2021