આપણે યાદ રાખવું પડે કે રશિયાનો ચીન તરફનો ઝુકાવ પણ એક જોખમી સંકેત છે. જેમ જેમ મોસ્કો આર્થિક અને સંરક્ષણ ટેકા માટે બેઇજિંગ પર વધુ આધાર રાખે તેમ તેમ ભારતનો પ્રભાવ ઘટે.

ચિરંતના ભટ્ટ

રાજકીય હિલચાલ હંમેશાં પૂર્વનિશ્ચિત હોય. જો કે વડા પ્રધાન મોદી ગુરુવારે સાંજે પુતિનને પાલમ એરપોર્ટના ટાર્મેક પર જાતે આવકારવા ગયા, તેમણે તેમની આગવી સ્ટાઇલમાં રશિયન પ્રેસિડન્ટને આલિંગન આપ્યું અને પછી રશિયન લિમોઝિનમાં સાથે આગળની સફર કરી. આ આખી ઘટનાનો સંદેશ હજારો કહેવાયેલા શબ્દોથી કંઇક ગણો પ્રભાવી અને જોરદાર હતો એમ કહી શકાય. ક્રેમલિનના પ્રવક્તા દિમિત્રી પેસ્કોવે જણાવ્યું કે “પ્રધાન મંત્રી મોદી જાતે પુતિનને મળવા આવ્યા. તે અચાનક લેવાયેલો નિર્ણય હતો, અમને તેની જાણ નહોતી.” આ છેલ્લી ઘડીનું જાતે કરેલું સ્વાગત, એ પછી દિલ્હીના લોક કલ્યાણ માર્ગ પર પ્રાઇવેટ ડિનર અને છેલ્લે ભગવદ્દ ગીતાની ભેટ (પુતિનને ગીતા ખરેખર સમજાય તો સંજોગો બદલાય?) એ બધું જ એક રીતે રશિયા પ્રત્યેના ભારતના અભિગમની ભાવનાત્મક તીવ્રતા વિશે કહે છે.

પરંતુ શુક્રવારે હૈદરાબાદ હાઉસમાં જ્યારે બંને નેતાઓ ઔપચારિક વાતચીત માટે બેઠા, ત્યારે બૉડી લેંગ્વેજ વધુ જટિલ નેરેટિવ આપનારી રહી. મોદી, સામાન્ય રીતે તેમની સહજ ગરમજોશી માટે જાણીતા, યુક્રેન સંઘર્ષ વિશે વાત કરતા દેખાયા. તેમના હાવભાવ મેત્રીપૂર્ણ પરંતુ મર્યાદિત હતા. “ભારત તટસ્થ નથી, ભારત શાંતિની પડખે છે,” તેમણે કહ્યું. આ નિવેદન ઔપચારિક ઓછું અને નિશ્ચયાત્મક વધારે હતું.  પુતિન, તેમના ભાગે, “શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ” પર કામ કરવા વિશે વાત કરતા હતા. જો કે એ તો પુતિન છે, કોઈ નક્કર પ્રતિબદ્ધતાઓ આમ સરળતાથી ઑફર કરી દે તેવી આશા તેની પાસેથી રાખવી પણ જરા વધુ પડતું છે. આ મુલાકાત જાહેર પ્રદર્શન અને વ્યૂહાત્મક રણનીતિ એમ બંને માટે અનિવાર્ય છે.

પુતિનની ભારત મુલાકાતનો સમય પણ રસપ્રદ છે. હજી થોડા મહિના પહેલાં, ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્રે ભારતીય માલ પર 50 ટકા ટેરિફ લાદ્યા. જેમાંથી અડધા સીધા રશિયન તેલની ખરીદીના સંદર્ભમાં હતા. આ ટેરિફની જાહેરાત એક વેક-અપ કૉલ હતી, જાણે ભારતને ચેતવણી હોય કે કાં તો તમે નિયમો અનુસરો અથવા નિયમો ન અનુસરવાનાં પરિણામ ભોગવો. ભારતે તો અમેરિકાને પોતાનો ભાગીદાર દેશ ગણ્યો હતો અને માન્યું હતું કે પરસ્પર એકબીજાનું સન્માન જાળવીને બંને રાષ્ટ્રો કામ કરશે. એમ માનવામાં આપણે ભૂલ કરી. વૉશિંગ્ટને આ ટેરિફ ફટકારીને એમ કહી દીધું કે અમે ભારતને સમાન જોડીદાર તરીકે જોતા નથી, એટલે અમે જેમ કહીએ તે કરો. 2025ની શરૂઆતમાં ભારત-અમેરિકા સંબંધો માટે આશાસ્પદ હતી. યુરોપિયન કાઉન્સિલ ઓન ફોરેન રિલેશન્સના સર્વેમાં 75 ટકા ભારતીયો “ટ્રમ્પ વેલકમર્સ” હતા. પરંતુ ટેરિફ ઉપરાંત, ટ્રમ્પે H-1B વિઝા પર નોંધપાત્ર અવરોધો ખડા કર્યા, જે વિશેષ ક્ષેત્રોમાં ભારતીય કામદારોના પ્રવાહને અસર કરનારા છે. આટલું ઓછું હોય તેમ વોશિંગ્ટન ભારતના કાયમી પ્રતિસ્પર્ધી પાકિસ્તાન સાથે દોસ્તી કરી રહ્યું છે. આ સંદર્ભે મોદી અને પુતિનનું આલિંગન માત્ર મૈત્રીનો સંકેત નથી પણ અમેરિકન વિશ્વસનીયતા અંગે ભારતની વધતી શંકાનું નિવેદન પણ છે. 

ભારત-રશિયા વચ્ચેની 23મી વાર્ષિક સમિટે કેટલીક ઠોસ સિદ્ધિઓ આપી. બંને દેશો 2030 સુધીમાં વેપારને $100 બિલિયન સુધી વધારવા પ્રતિબદ્ધ છે, જે અત્યારના $68.7 બિલિયનથી નોંધપાત્ર વધારો હશે. સંરક્ષણને મામલે સહકાર, વિજ્ઞાન અને ટૅકનોલોજી, અને ઊર્જાને લગતા કરારો પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા. પરંતુ આંકડાઓની પાછળ એક અસ્વસ્થ કરે તેવી વાસ્તવિકતા છુપાયેલી છેઃ $64 બિલિયન રશિયન આયાત સામે ભારત રશિયામાં માત્ર $5 બિલિયનની નિકાસ કરે છે, આ એક નોંધપાત્ર અસંતુલન છે.

 ભારત-રશિયા સંબંધોનો પરંપરાગત આધારસ્તંભ સંરક્ષણને મામલે ભાગીદારી છે. જો કે તેની પર પણ દબાણ છે. એક સમયે ભારતના લશ્કરી હાર્ડવેરના 72 ટકા માટે જવાબદાર, રશિયાનો હિસ્સો હવે 36 ટકા સુધી ઘટી ગયો છે. યુક્રેન યુદ્ધ અને પશ્ચિમી પ્રતિબંધોને કારણે ડિલિવરીમાં હંમેશાં વિલંબ થાય છે, સ્પેર પાર્ટ્સની તંગી ખડી થઈ છે, અને મોસ્કોની વિશ્વસનીયતાને નુકસાન પહોંચ્યું છે.

આ બધામાં આપણે યાદ રાખવું પડે કે રશિયાનો ચીન તરફનો ઝુકાવ પણ એક જોખમી સંકેત છે. જેમ જેમ મોસ્કો આર્થિક અને સંરક્ષણ ટેકા માટે બેઇજિંગ પર વધુ આધાર રાખે  તેમ તેમ ભારતનો પ્રભાવ ઘટે. સામે ચીન મજબૂત થાય જે આપણો વ્યૂહાત્મક સ્પર્ધક મજબૂત થાય. આ ભારત માટે માત્ર બેચેન કરે એવી બાબત નથી પણ એક વ્યૂહાત્મક જોખમ છે.

પુતિનની મુલાકાતનો ઉત્સાહ હોય, હોવો જોઇએ પણ આપણી નીતિને ઘડવૈયાઓએ અમુક બાબતોએ સાવચેત રહેવું પણ જરૂરી છે. 

 સૌથી પહેલા તો રશિયા સંરક્ષણ ટૅકનોલૉજી શેરિંગની વાત કરે છે, પરંતુ તેની પોતાની ટૅકનોલૉજિકલ ક્ષમતાઓ પશ્ચિમી પ્રતિબંધોને કારણે પીડાય છે. મોસ્કોને સેમિકન્ડક્ટર્સ અને હાઇટૅક કોમ્પોનન્ટ્સ મેળવવાના વાંધા હોય એવામાં ભારત ત્યાંથી અદ્યતન ટૅક્નોલૉજીમાં મદદ મેળવવાની અપેક્ષા ન રાખી શકે. 

બીજી વાત છે ચીનના સંદર્ભે. જેમ જેમ રશિયા ચીન સાથે પોતાની “અમર્યાદ ભાગીદારી” ને ઘેરી કરે છે, તે ભારત માટે પસંદગીઓ અઘરી બનાવશે. શું ભારત-ચીન તણાવમાં મોસ્કો તટસ્થતા જાળવી શકશે? કે પછી આર્થિક આધાર રાખવો પડતો હોવાથી મોસ્કો બેઇજિંગ તરફ ઝૂકશે? ભારતે આ વાસ્તવિકતા માટે તૈયારી કરવી જોઈએ.

ત્રીજું, અમેરિકન બેકલેશની સાચી કિંમત ગણતરીમાં લેવી જરૂરી છે. 50 ટકા ટેરિફ માત્ર શરૂઆત હોઈ શકે છે. જો ભારત રશિયન તેલની ખરીદી ચાલુ રાખે અને S-400 જેવી રશિયન સંરક્ષણ પ્રણાલીઓનો ઉપયોગ કરે તો વોશિંગ્ટન CAATSA (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act) હેઠળ પ્રતિબંધો લાગુ કરી શકે છે. આમ થાય તો તે ભારતના ઊભરતા ટૅકનોલૉજી ક્ષેત્ર અને રક્ષણ આધુનિકીકરણ યોજનાઓને મોટું નુકસાન કરી શકે છે.

ચોથો મુદ્દો યુક્રેનનો છે.  વડા પ્રધાને શાંતિની તરફેણની વાત કરી. ભારતે હજી સુધી યુક્રેન પર રશિયન આક્રમણની આકરી નિંદા નથી કરી. આ ગણતરીપૂર્વકનું મૌન ભારતની વૈશ્વિક છબીને નુકસાન પહોંચાડનારું બની શકે. યુરોપ અને અન્ય લોકશાહી રાષ્ટ્રો ભારતને એક એવા દેશ તરીકે જુએ જે પોતાની વ્યવહારિકતાને મહત્ત્વ આપે છે મૂલ્યોને નહીં તો એક લેવા જતાં ચાર ખોવાનો વારો ન આવે તેવી સ્થિતિ ખડી થઇ શકે છે.

પાંચમો મુદ્દો છે કે પુતિન ભારતની વાતને કેટલી ગંભીરતાથી લે છે. પુતિને એમ સ્વીકાર્યું કે ભારતનું ફોકસ યુદ્ધને મામલે શાંતિના પ્રયાસ છે. પણ સ્વીકારવું અને અમલમાં મુકવું બે અલગ બાબતો છે. ભારત યુક્રેનમાં શાંતિ નિર્માણ કરનાર રાષ્ટ્ર તરીકે પોતાનું સ્થાન બનાવવા માગે છે જેથી વૈશ્વિક છબી પર પણ તેની હકારાત્મક અસર પડે પણ મધ્યસ્થી તરીકે ભારતની શક્તિ મર્યાદિત છે કારણ કે ભારત રશિયન તેલનો સૌથી મોટો ખરીદાર દેશ છે. 

જેમ જેમ આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકીય વ્યવસ્થા વધુને વધુ ધ્રુવીય બને છે – તેમાં સત્તાકીય બ્લોક્સ એટલે કે ચોકઠાં બની રહ્યા છે તેમ તેમ ભારતની વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતા તેની સૌથી મોટી શક્તિ અને સૌથી મોટી નબળાઈ બંને બને છે. મોદીની પુતિન સાથેની હગ ડિપ્લોમસી સ્વાયત્તતાના પ્રતીક તરીકે સારી રીતે કામ કરે છે, પરંતુ તે ભવિષ્યમાં ભારતે કરવી પડનારી કઠોર વ્યૂહાત્મક પસંદગીઓનો વિકલ્પ નહીં બને. 

ભારતે યુરોપ, જાપાન, ઓસ્ટ્રેલિયા અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયા સાથે સંબંધો બહેતર બનાવીને પોતાના સંબંધોને વૈવિધ્યસભર બનાવવા જોઈએ. વોશિંગ્ટનનો મિજાજ બદલાય તે પહેલાં ચીન સાથે સરહદ તણાવને સ્થિર કરવા માટે આપણે ગંભીરતાથી કામ કરવું જોઈએ. જરૂરી એ પણ છે કે, આપણે આપણી આર્થિક અને ટૅકનોલૉજિકલ ક્ષમતાઓને એટલી સારી રીતે ઘડીએ કે બીજી મોટી સત્તા પર આધારીત ન રહીએ. આમ થવાથી આપણે આપણા વ્યૂહાત્મક નિર્ણયો પર બીજા રાષ્ટ્રનું દબાણ પણ ટાળી શકીએ.

બાય ધી વેઃ 

મોદી અને પુતિન વચ્ચેની હૂંફાળી મુલાકાત હસ્તધૂનન અને સહજ હાસ્યથી ભરપુર છે, એ જોવાની મજા પણ આવે. પરંતુ બૉડી લેંગ્વેજની પાછળ, કઠોર ભૌમિતિક વાસ્તવિકતાઓ છે જે હાવભાવથી ઓગળતી નથી. ભારત દેશ આવનારાં વર્ષોમાં વધુ પડકારજનક વાતાવરણમાં નેવિગેટ કરી રહ્યો છે – એક જ્યાં મિત્રતા અને રાષ્ટ્રીય હિત હંમેશાં સંરેખિત નથી હોતા. પુતિનની મુલાકાત એ સ્પષ્ટ કરનારી છે કે વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતાની પણ કિંમત છે, અને ભારતે સાવચેતીપૂર્વક ગણતરી કરી રાખવી જોઇએ કે આપણે એ કિંમત ચૂકવવા તૈયાર છીએ કે નહીં. બાકી એક વાત તો છે, પુતિનની પ્રતિભાની આસપાસ એક ગજબનું રહસ્ય હોય એવું સતત લાગે, એમાં પાછા એમનાં બૉડી ડબલ હોવાની વાતો પણ ચાલે. નેરેટિવ બનાવવું તો પછી આવું ધાંસુ બનાવવું – કોઈ દિલધડક ફિલ્મના પ્લૉટ જેવું. બાકી અત્યારે તો દાસ્વીદાનિયા. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07  ડિસેમ્બર 2025

12,000 વર્ષ જૂના જ્વાળામુખીએ કેવી રીતે ભારત–યુરોપ હવાઈ માર્ગોને ખલેલ પહોંચાડી અને ઉડ્ડયનની નાજુકતા ઉજાગર કરી

ચિરંતના ભટ્ટ

છેક ઇથોપિયાનામાં 12,000 વર્ષ પછી અચાનક એક જ્વાળામુખી સક્રિય થયો અને એ વિસ્ફોટે ભારતના હવાઈ ક્ષેત્રના હિસ્સાઓને હંફાવી દીધો. યુરોપ-ભારત ફ્લાઇટ માર્ગો પ્રભાવિત થયા અને આપણા આધુનિક પરિવહન નેટવર્કને બાંધતા નાજુક તંતુઓ જાહેર થઇ ગયા.

હેલી ગુબ્બી જ્વાળામુખી, જે હિમયુગના અંતથી નિષ્ક્રિય હતો, નવેમ્બર 23, રવિવારે સવારે 8:30 વાગ્યે UTC પર ફરી જીવંત થયો. ત્યાર બાદ એક કાસ્કેડિંગ સંકટ આવ્યું જે કોઈપણ એરલાઇન પ્રતિક્રિયા આપી શકે તેના કરતાં વધુ ઝડપથી ખંડોમાં ફેલાયું.

ઇથોપિયાના અફાર પ્રદેશમાં સ્થિત, અદીસ અબાબાથી લગભગ 800 કિલોમીટર ઉત્તરપૂર્વમાં, હેલી ગુબ્બી – અરેબિયન, નુબિયન અને સોમાલી ટેક્ટોનિક પ્લેટ્સ પર છે. જ્વાળામુખી ફાટ્યો અને તેના વિસ્ફોટથી સલ્ફર ડાયોક્સાઇડના વાદળ (પ્લુમ) પંદર કિલોમીટરની ઊંચાઈ (45 હજાર ફૂટ) સુધી પહોંચી રાતો સમુદ્ર પાર કરી યમન અને ઓમાન સુધી પ્રસર્યા. અત્યાર સુધીના માનવ ઇતિહાસ દરમિયાન જીવનના કોઈ ચિહ્નો દર્શાવ્યા ન હતા. મંગળવારે આખો દિવસ ઈથોપિયાથી ૪,૩૦૦ કિ.મી. દૂર ગુજરાતથી રાજસ્થાન, દિલ્હી, ઉત્તર પ્રદેશ સુધી પશ્ચિમ ભારતના આકાશમાં જ્વાળામુખીની રાખનું સામ્રાજ્ય છવાયેલું રહ્યું હતું અને મંગળવારે રાતે ચીન તરફ આગળ વધી ગઈ.

ફ્રાન્સમાં ટુલાઉસ વોલ્કેનિક એશ એડવાઇઝરી સેન્ટર (VAAC), જે વૈશ્વિક સ્તરે જ્વાળામુખીની પ્રવૃત્તિનું નિરીક્ષણ કરે છે, તેણે કલાકોમાં પ્લુમ શોધી કાઢ્યું અને તાત્કાલિક સલાહ જારી કરી. તે જ દિવસે સાંજે 8:00 વાગ્યે UTC સુધીમાં વિસ્ફોટનો તબક્કો પૂરો તો થયો પણ ત્યાં સુધીમાં નુકસાન પૂરતું થઇ ગયું હતું.

100-120 કિ.મી./કલાકની ગતિએ ફરતા શક્તિશાળી ઉપઉષ્ણકટિબંધીય જેટ સ્ટ્રીમ પવનો થકી, રાખના વાદળે અસાધારણ યાત્રા શરૂ કરી. તે રાતા સમુદ્ર પર થઇ તે યમન અને ઓમાનના ભાગોને ઢાંકી અરબી સમુદ્ર પાર કરી તે સોમવારે સાંજે ગુજરાતની પશ્ચિમી સરહદમાંથી ભારતીય હવાઈ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યું.

ઇન્ડિયામેટસ્કાય વેધરના જણાવ્યા અનુસાર, પ્લુમ સોમવારે રાત્રે લગભગ 10:00 વાગ્યે ગુજરાતમાં પ્રવેશી તે જલદી જ ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતમાં ફેલાયું. અડધી રાત સુધીમાં, દિલ્હી ધુમ્મસભર્યું થઈ ગયું પણ ત્યાં લોકોને લાગ્યું કે આ કાયમી પ્રદૂષણ છે. જો કે બાદમાં ખ્યાલ આવ્યો કે આ બીજી જ ઘટનાને કારણે થયેલી સ્થિતિ હતી. 

ભારતીય હવામાન વિભાગ(IMD)એ સેટેલાઇટ ઈમેજરી દ્વારા પુષ્ટિ કરી કે રાખનું વાદળ 15,000 થી 45,000 ફૂટની ઊંચાઈ પ્રોફેશનલ વિમાનો જ્યાં ક્રૂઝ કરે છે ત્યાં ફેલાયું.  હવાની ગૂણવત્તા પર તેની અસર નહીંવત્ હોય છે પણ ઉડ્ડયન માટે આ મોટું જોખમ હતું. આઇ.એમ.ડી.ના ડાયરેક્ટર જનરલ ડૉ. મૃત્યુંજય મોહાપાત્રાએ મંગળવારે વિધાન કર્યું હતું કે, “આ જ્વાળામુખીની રાખની અસર માત્ર ઉપરી ટ્રોપોસ્ફિયરમાં જોવા મળી રહી છે અને તે ફ્લાઇટ કામગીરીને અસર કરી રહી છે. એક અંદાજ અનુસાર તે સાંજ સુધીમાં ચીન તરફ જશે.” 

ભારતીય વિમાન ઉદ્યોગે આ આફતનો પ્રતિસાદ ઝડપી આપ્યો. જ્વાળામુખીની રાખ વિમાનો માટે મોટું જોખમ છે કારણ કે તેમાં રહેલા સૂક્ષ્મ કણો વિન્ડસ્ક્રીન પર ઘસાય તો ભારે નુકસાન થઇ શકે છે, ફ્યુઅલ સિસ્ટમ પર તેની અસર થઇ શકે છે, એટલું જ નહીં પણ 1000 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધુ તાપમાન ધરાવતું જેટ એન્જિનમાં આ કણો પીગળે એટલે તે ટર્બાઈન બ્લેડ્ઝ પર જમા થઇને એન્જિન ફેલ્યોરની શક્યતાઓ ખડી કરી શકે છે. 

ડિરેક્ટરેટ જનરલ ઑફ સિવિલ એવિએશને સોમવારે જાહેર કરેલી એડવાઇઝરીમાં એરલાઇન્સને પ્રભાવિત હવાઈ માર્ગો ટાળવા સૂચના આપી અને ફ્લાઇટ પ્લાનમાં ફેરફાર અને લાંબા અવરોધો માટે તૈયાર રહેવા કર્યું. આ એડવાઇઝરી અનુસાર વૉલ્કેનિક ઍશ પ્રોટોકલને અમલમાં મૂકાયો અને તમામ ઓપરેટર્સને ચેતવણી આપવા માટે વિશેષ ASHTAM (વોલ્કેનિક ઍશ NOTAM) પણ જાહેર કરાયો.

સોમવાર-મંગળવારે એર ઇન્ડિયાએ મધ્યપૂર્વ અને યુરોપ માર્ગોની 11 ફ્લાઈટ રદ્દ કરી. ઈન્ડિગોએ કન્નુર–અબુધાબીની ફ્લાઈટ અમદાવાદ તરફ ફેરવી અને અનેક ગલ્ફ સેવાઓ રદ્દ કરી. અકાસા એરએ સૌથી કડક પગલું લઈ 24 અને 25 નવેમ્બરના જેડ્ડા, કુવૈત અને અબુધાબીની તમામ ઉડાનો રદ્દ કરી દીધી.

આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે KLMએ એમ્સ્ટર્ડમ–દિલ્હી રોટેશન (KL 871 / 872) બે દિવસ સ્થગિત કર્યા—જે ઉત્તર યુરોપ અને દક્ષિણ એશિયાને જોડતી મહત્ત્વની કડી ગણાય છે. એર અરેબિયાએ પણ શારજાહથી કુવૈત, દમાસ્કસ, કાબુલ, દોહા સહિતના અનેક શહરો માટેની ઉડાનો રદ્દ કરી. મંગળવાર બપોર સુધી સાત આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઈટ રદ્દ થઈ અને બાર જેટલી ફ્લાઇટ્સ મોડી ઊપડી હતી.  

લોકો જે આંતરરાષ્ટ્રીય નોકરીના માટે ઇન્ટરવ્યૂ વિદેશ પ્રવાસ કરવાના હતા તેમણે પણ પોતાના કરિયરના સપનાંઓ પર આ રાખનો ફેલાવો વેઠ્યો. દિલ્હી-એન.સી.આર.નું ધૂંધળું આકાશ, પંજાબ હરિયાણામાં વાતાવરણમાં ફેરફાર અને મુંબઈ મહારાષ્ટ્રમાં ફ્લાઇટ્સ મોડી ઉપડીની ઘટનાઓ ઘટી. 

મધ્યપૂર્વ-આફ્રિકા હવાઈ માર્ગોની અસ્થિરતાની ભારત પર સીધી અસર થાય છે. રાખથી પ્રભાવિત માર્ગો બંધ થાય પછી એરલાઇન્સ પાસે સુરક્ષિત વિકલ્પો ઓછા જ બચે છે. ઇથોપિયામાં જે થયું તેની ચેતવણી પહેલેથી ન મળી શકી કારણ કે વૈજ્ઞાનિક પહોંચ મર્યાદિત છે. 

આ ઘટના આપણી હવાઈ નીતિઓની નાજુકાઈ પણ નજર સામે ધરે છે. ભારતના મોટાભાગના આંતરરાષ્ટ્રીય માર્ગો મધ્યપૂર્વ અથવા આફ્રિકા ઉપરથી જ જાય છે — એટલે કોઈપણ ભૌગોલિક કે પ્રાકૃતિક આંચકો સીધી અસર કરે છે. બીજી તરફ, ભારતીય એવિએશન હજુ પણ વૈશ્વિક મોનિટરિંગ એજન્સીઓ (VAAC, EUMETSAT) પર મોટે પાયે નિર્ભર છે, જ્યારે સેટેલાઇટ એશ ડિટેક્શન જેવી ક્ષમતાઓમાં સ્વાવલંબન મર્યાદિત છે. એન્જિન ફેલ્યોર, ઈમરજન્સી ડાયવર્ઝન જેવા જોખમ ઊભા થવાની શક્યતા વધુ હતી. આ ઘટનાએ સ્પષ્ટ કર્યું કે ભારતીય એવિએશનને “પ્રતિક્રિયાત્મક” નહીં પરંતુ “પૂર્વાનુમાનાત્મક” અભિગમની તાત્કાલિક જરૂર છે. 

બાય ધી વેઃ 

આ ઘટના એક એવો ચોંટિયો છે જે માણસને યાદ કરાવે છે કે દુનિયા વૈજ્ઞાનિક રીતે આગળ વધી ગઈ હોવા છતાં પ્રકૃતિ સામે કોઈનું ચાલતું નથી. હજાર વર્ષથી સુષુપ્ત જ્વાળામુખીએ ત્રણ ખંડોના હવાઈ તંત્રને હચમચાવી દીધું. ભવિષ્યમાં ક્યારે ય પણ કોઈ નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખી ફરી સક્રિય થાય તો ભારત, યુરોપ સહિત આખી દુનિયાનું આકાશ ફરી એકવાર આકરી કસોટીમાંથી પસાર થશે તે નક્કી છે. ટૂંકમાં આપણે નહીં ધારેલા અને નહીં જોયેલા તંત્રનો હિસ્સો છીએ અને આ માટે જ આપણે આપણી કોર સાચવવી અને બીજાઓને દખલગીરી કર્યા વિના આપણી તાકાત ખડી કરવી જોઈએ નહીંતર અચાનક આવેલી આફતો અવાચક કરી દે. રસ્તો તાત્કાલિક ન મળે તો નુકસાન વેઠવું પડે તેવું થઇ જ શકે છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30  નવેમ્બર 2025

તેઓ ઇચ્છતા હતા કે ભારતીય જાહેરાત ભારત જેવી લાગે. પાંચ સિતારા હોટેલો અને અંગ્રેજી માધ્યમ શાળાઓનું ભારત નહીં, પણ રેલવે પ્લેટફોર્મ અને લગ્ન સમારોહો અને ગલ્લી ક્રિકેટ અને મસાલા સંઘરવા માટે જૂના ટીનના ડબ્બા સાચવતી મમ્મીઓનું ભારત જાહેરાતમાં દેખાય. 

પીયૂષ પાંડે

શિવાજી પાર્કમાં જે દિવસે પીયૂષ પાંડેને આખરી વિદાય આપવામાં આવી, તે દિવસે ખાસ્સો વરસાદ પડ્યો. જાણે આકાશને પણ ધરતી પર પડેલી ખોટની પીડા હતી. ત્યાં ભેગા થયેલા લોકો “મિલે સુર મેરા તુમ્હારા” ગાઈ રહ્યા હતા. આ ગીત બનાવવામાં તેમણે ત્રણ દાયકા પહેલાં મદદ કરી હતી. ત્યાં હાજર તમામ એ માણસ વગરની દુનિયાનો અર્થ સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા જેણે બ્રાન્ડ ઇન્ડિયા શું છે તે શીખવ્યું.

પીયૂષ પાંડે એટલા માટે લિજેન્ડ નહોતા કારણ કે તેઓએ કાનમાં એવોર્ડ જીત્યા હતા કે ઓગિલ્વીમાં તેમના કેમ્પેઇન્સને મળેલી ટ્રોફીઓથી કેબિનેટ ભર્યા હતા. તેઓ લિજેન્ડ હતા કારણ કે તેમણે ભારત પોતાની સાથે અને પોતાને વિશે કેવી રીતે વાત કરે છે તે ભાષાનું વ્યાકરણ આપ્યું. તેમને લીધે “ચિપકાનેવાલા પદાર્થ’ પણ ભાવનાત્મક અભિવ્યક્તિ બની. તેમણે ચોકલેટને આઝાદીનો પર્યાય બનાવી. તેમણે મોબાઈલ ફોન સેવાને સાથીદારીની લાગણી આપી. એ માત્ર એડમેન નહોતા, આપણી લાગણીને વાચા આપનારા અનુવાદકે એક્ઝિટ લીધી એમ કહેવું યોગ્ય ઠરે.

1987નું વર્ષ હતું, અને અમારે ઘરે ત્યારે જ ટી.વી. આવ્યું હતું. મારા મોટા ભાઈએ કોણ જાણે કેમ પણ નોટબુકમાં જાહેરાતોની યાદી બનાવવાની શરૂ કરી. અહીં ઉત્પાદનો અગત્યના નહોતા પણ તેનાં લખાણ, જિંગલ્સ અગત્યનાં હતાં. એવી વાર્તાઓ જે ગણતરીની ક્ષણો માટે તમને અટકાવે અને ધ્યાન આપવા મજબૂર કરે. મોટાભાઈ કરે એ નાની બહેન પણ કરે, મેં પણ કર્યું.

પરંતુ લાલિતાજી અને લિરિલ લખતાં પછી ફેવિકોલ અને કેડબરીઝની આ જાહેરાતો કોઈ લિસ્ટ નહોતી. એ બાળપણના ટૂકડા હતા. ભારતમાં ઉછરવાની ભાષાનું આર્કાઇવ બની રહ્યું હતું. 30 સેકન્ડનો કમર્શિયલ બ્રેક તમને એવા કેચફ્રેઝ આપી શકે જેનો તમે વર્ષો સુધી ઉપયોગ કરો.

તે સમયે મને પીયૂષ પાંડેનું નામ ખબર નહોતું. મને ખબર નહોતી કે “ક્રિએટિવ ડિરેક્ટર” શું હોય છે કે આ વસ્તુઓ વાસ્તવમાં કોઈ લખે છે. મને ફક્ત એટલી ખબર હતી કે કેટલીક જાહેરાતો તમને હસાવે છે, કંઇ યાદ અપાવે છે, ઇચ્છા જગાડે છે. મારે કેડબરી હાથમાં લઈને ક્રિકેટના મેદાનમાં દોડતી છોકરી બનવું હતું. એ ખાસ સ્વપ્ન—પીયૂષની “કુછ ખાસ હૈ” કેમ્પેઈનથી જન્મેલું—ક્યારે ય સાકાર થયું નહીં. પરંતુ એ ઇચ્છા, એ તેમની ભેટ હતી. 

પીયૂષ પાંડેએ ક્યારે ય જાહેરાતના વિશ્વમાં ડંકો વગાડવાનું નહોતું વિચાર્યું. જયપુરમાં 1955માં જન્મેલા, પીયૂષ પાંડે અંગ્રેજી સાહિત્યના સ્નાતક અને જુસ્સાદાર ક્રિકેટર હતા જેઓ 1982માં ઓગિલ્વી એન્ડ મેથર ઇન્ડિયામાં ગયા—ક્રિએટિવ વિભાગમાં નહીં, પણ ક્લાયન્ટ સર્વિસિંગમાં. તેમની પાસે જાહેરાત બનાવવાની કોઈ ઔપચારિક તાલીમ નહોતી, કોઈ ધાંસુ પોર્ટફોલિયો નહોતો, ભારતની કોમર્શિયલ ભાષાને ફરીથી લખવાની કોઈ મહત્ત્વાકાંક્ષા નહોતી.

તેમની પાસે હતી અણદેખાયેલા પર નજર કરવાની આવડત, જે નથી કહેવાતું તે સાંભળવાના કાન. એક એવી દૃઢ માન્યતા કે જાહેરાતો અંગ્રેજી ચોપડાંમાંથી અનુવાદિત કરવાની જરૂર નથી. એંશી-નેવુંના દાયકામાં ભારત આઝાદ હતો પણ જાહેરાતની દુનિયા પર પશ્ચિમી પકડ હતી. એડ વિશ્વમાં વિઝ્યુઅલ લેંગ્વેજ, ભાષાના તાલ બધાને મામલે પશ્ચિમની નકલ થતી. ભારતીય જાહેરાતો મેડિસન એવન્યૂ માટે બનાવેલી હિન્દીમાં ખરાબ રીતે ડબ કરાયેલી લાગતી. 

પીયૂષ પાંડેએ એ ઉધાર લીધેલી કુશળતા તરફ જોયું અને કહ્યું: યે સબ બકવાસ હૈ.

તેઓ ઇચ્છતા હતા કે ભારતીય જાહેરાત ભારત જેવી લાગે. પાંચ સિતારા હોટેલો અને અંગ્રેજી માધ્યમ શાળાઓનું ભારત નહીં, પણ રેલવે પ્લેટફોર્મ અને લગ્ન સમારોહો અને ગલ્લી ક્રિકેટ અને મસાલા સંઘરવા માટે જૂના ટીનના ડબ્બા સાચવતી મમ્મીઓનું ભારત જાહેરાતમાં દેખાય. તેઓ ફળ વેચનારની વિદ્વત્તા, રિક્ષાચાલકની ફિલસૂફી, દાદીમાનું શાણપણ આ જાહેરાતોમાં સાંભળવા માંગતા હતા. તે કહેતા કે, “જાહેરાત ફેન્સી અંગ્રેજી કે વિદેશી એવોર્ડ વિશે નથી, તે લોકોને સમજવા વિશે છે.”

આ વાત માત્ર ફિલસૂફી નહોતી. તે સ્વતંત્રતાની ઘોષણા હતી.

ફેવિકોલની ઈંડા વાળી જાહેરાતમાં ઇંડાના તૂટેલા કોચલાને જોડી રાખવામાં સંદેશ એ ગતો કે આપણે સરળતા અને આશ્ચર્યથી નાજુક ચીજોને સાથે, જોડેલી રાખવાનો પ્રયાસ કરતા રહીએ છીએ. બસના છાપરે મોટી સંખ્યામાં જોડાયેલા લોકોનું દૃશ્ય પ્રોડક્ટ ફિચરને રમૂજમાં ફેરવી નાખતું. કેડબરીની “કુછ ખાસ હૈ” કેમ્પેઈનએ જિંદગીને ઉજવવાની વાત હતી. ક્રિકેટના મેદાનમાં દોડતી એ છોકરી, એના ચહેરા પરનો આનંદ, આ જાહેરાત ચોકલેટ નહોતી વેચતી પણ નાની જીતને ઉજવવાની અને ખુશી માટે નિયમો તોડવાની લાગણી પણ વેચતી હતી. એશિયન પેઇન્ટ્સની “હર ઘર કુછ કેહતા હૈ” જાહેરાતને પગલે આપણે આપણી દીવાલનો વાર્તા કહેતા પાત્રો તરીકે જોતા શીખ્યા. હચની જાહેરાતમાં પગ નસલનો શ્વાન જે એ છોકરાની પાછળ દરેક જગ્યાએ જાય છે, અદૃશ્ય મોબાઈલ નેટવર્કને સાથીદારી જેવું, વિશ્વાસુ નિષ્ઠા જેવું લાગણીશીલ બનાવી નાખે છે. તે એટલું આઈકોનિક બન્યું કે સમગ્ર પેઢીએ મોબાઈલ કનેક્ટિવિટીને એ નાના શ્વાન સાથે જોડી દીધી. આ માત્ર જાહેરાતો નહોતી. આ સાંસ્કૃતિક કલાકૃતિઓ હતી જે માત્ર બ્રાન્ડની નહીં પણ પ્રેક્ષકોની પણ હતી.

પીયૂષ પાંડે “મેડ મેન”ના આર્કીટાઈપથી અલગ હતા. જ્યારે તેમણે વૈશ્વિક પ્રભાવ, તેમની પર્સનાલિટી પણ ભારતીય જ રહ્યા—મૂછો વાળા, હંમેશાં સ્મિત કરતા, સુલભ અને વિનોદી એવા કે તેની અસર તરત બીજાઓ પર પડે. તેઓ વસ્તુઓને સરળ રાખવામાં માનતા, હંમેશાં તેમની ટીમને “ફ્રન્ટ ફૂટ પર રમો” એમ કહેતા અને દરેક જીત ઉજવતા શીખવતા. 

પીયૂષ પાંડે અને લેખિકા, ચિરંતના ભટ્ટ

2011માં, જ્યારે તેઓ “નૉલેજ સિરીઝ”ના ભાગ રૂપે વક્તૃત્વ આપવા અમદાવાદ ‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં આવ્યા હતા, ત્યારે હું તેમને મળી. મારી પાસે તે દિવસે બે જવાબદારીઓ હતી—તેમનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવાનો, અને તેમના સાંજના વક્તૃત્વને કવર કરવાનો. ઇન્ટરવ્યૂ સરસ રીતે થયો. તે ઉષ્માભર્યા અને અહમશૂન્ય હતા. તે સાંજે, જ્યારે તેઓ સ્ટેજ પર ગયા, મને વાર્તાઓની અપેક્ષા હતી. પ્રસિદ્ધ કેમ્પેઈન પાછળની મેકિંગ વાર્તાઓ. તેમણે 14 મિનિટ વાત કરી. પછી વાત કરવાનું બંધ કર્યું અને પોતાના કામને બોલવા દીધું. એક પછી એક, તેમની જાહેરાતો સ્ક્રીન પર ચાલી—દાયકાઓનું કામ જેણે ભારત પોતાની જાતને કેવી રીતે જોતું હતું તેને આકાર આપ્યો હતો.

હું ક્યારે ય નહીં ભૂલું: હેન્ડલબાર મૂછો વાળો આ માણસ પોતાની જ રચનાઓ જોતા બેઠેલો, તે હસ્યા તો ખરા જ, પણ રડી પણ પડ્યા. તે પોતાના કામને પણ પહેલીવાર જોતા હોય એવા આશ્ચર્યથી આખા ઑડિયન્સ સાથે જોડાયા. જો કે મને બીજી ચિંતા હતી કે તેમની સ્પીચ ટૂંકી હતી તો હું અડધું પાનું કેવી રીતે ભરીશ? પરંતુ જ્યારે હું લખવા બેઠી, શબ્દો પોતાની મેળે લખાયા, એવા માણસથી પ્રેરિત જેણે આખા દેશને શીખવ્યું કે ભાવના તર્ક કરતાં વધુ સારી રીતે વેચાય છે.

પીયૂષ પાંડેની કેમ્પેઈન અવિસ્મરણીય હતી કારણ કે તે પોતાના પ્રેક્ષકોની અવગણના ન કરતા. તે ભાવનાઓની સસ્તી ચાલાકી કરવામાં નહીં પણ અવલોકન, આંતરદૃષ્ટિ, અને પ્રામાણિકતામાં માનતા હતા.

તે ક્લાયન્ટ બ્રીફને ઊંડાણથી સમજતા, બજારોમાં ફરતા, શેરી બજારના લયને સાંભળતા, અને સમાજના ભાવનાત્મક અંડરકરન્ટને પકડતા. તેમના કામે ભારતીય ઘરોમાં પડઘો પાડ્યો. તેઓ માનતા હતા કે જો કોઈ કેમ્પેઈન કાળજી અને માનવતાની ભાવનાથી આકારવામાં ન આવે તો તે નહીં ટકે. તેમની પ્રતિભા વિશિષ્ટમાં સાર્વત્રિક, સાધારણમાં ઊંડું શોધવામાં હતી.

પીયૂષ પાંડે યુગ પહેલાં, ભારતીય જાહેરાત પોતે જે નહોતી તે બનવાના પ્રયત્નમાં હતી. તેમના થકી તે આખરે જે છે તે બની. તેમણે માત્ર હિન્દી કે પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં જાહેરાતો બનાવી એમ નહોતું, ઘણા લોકો એ જ કરતા હતા. તેમણે એવી જાહેરાત બનાવી જે સાંસ્કૃતિક રીતે ભારતીય હતી. આપણા દેશની માટીની મહેક, ભાવનાત્મકતા, અરાજકતા અને ઉષ્માને વણી લેતી જાહેરાતો એટલે પીયૂષ પાંડેનું કામ. સપાટી પર પશ્ચિમી લાગતા વ્યવસાયમાં ગર્વપૂર્વક દેશીપણું ભળ્યું. પશ્ચિમી એસ્થેટિક્સને બદલે આપણી બોલચાલની ભાષા, માટીની મહેકતી રમૂજ, અને ભારતની ગલીઓ અને તમારા-મારા જેવા દેખાતા ચહેરાઓને તેમણે ઓળખ આપી. તેમણે સાબિત કર્યું કે ભારતીય વાર્તાઓ ભારતની પોતાની ભાષાઓ, રંગો અને રૂઢિપ્રયોગો કહી ઉત્પાદનો વેચી શકાય, બ્રાન્ડ બનાવી શકાય, અને એવાં ભાવનાત્મક જોડાણો બને જે દાયકાઓ સુધી ટકે.

પીયૂષ પાંડેએ માત્ર જાહેરાતો જ ન બદલી; તેમણે ભારતમાં જાહેરાતનો અર્થ બદલ્યો. બ્રાન્ડ્સને ઘરોમાં સ્લોટ કરવાથી લઈને ઉત્પાદનોને પ્રેમ, વિશ્વાસ અને નોસ્ટાલ્જિયાના પ્રતીકો બનાવવા સુધી, તેમણે કંપનીઓ અને સમુદાયો વચ્ચે પુલ બાંધ્યા. આજની ભારતીય જાહેરાત તેમણે શરૂ કરેલી સર્જનાત્મક ક્રાંતિ સાથે જોડાયેલી છે.

તેમણે અસંખ્ય કોપીરાઈટર્સ, વ્યૂહરચનાકારો અને માર્કેટર્સને માર્ગદર્શન આપ્યું, બધી પૃષ્ઠભૂમિઓના સર્જનાત્મક પ્રોફેશનલ્સ માટે દરવાજા ખોલ્યા. કોઈ ફોર્મ્યુલા સાથે નહીં, પણ એ બોધપાઠ સાથે કે “સર્જનાત્મકતા એટલે જીવવું, શ્વાસ લેવો અને તમારી આસપાસની દુનિયાને પ્રેમ કરવો છે.”

જ્યારે પીયૂષ પાંડે અવસાન પામ્યા, ત્યારે દેશે માત્ર જાહેરાત ઉદ્યોગના જ નહીં, પણ ભારતીય ઓળખાણને થયેલા નુકસાનનો શોક પાળ્યો. એ આપણાને મળેલા બેસ્ટ કેપ્શન્સના કેપ્ટન રહ્યા છે. ઓગિલ્વી ઇન્ડિયાએ તેમની વિદાયના ફૂલ પેજ ટ્રિબ્યુટને “અમારા જીવનની સૌથી મુશ્કેલ જાહેરાત” ગણાવી. પીયૂષ પાંડેનો વારસો ટ્રોફીઓ કે હેડલાઈન્સમાં નહીં, પણ તેમની સાથે હસેલા, રડેલા અને સપનાં જોયેલાં ભારતમાં લખાયેલો છે.  

બાય ધી વેઃ 

આપણે તાજેતરમાં જ એવા જણ ગુમાવ્યા, જે આગવી રીતે ખાસ હતા: પીયૂષ પાંડે, સતીશ શાહ અને અસરાની. ત્રણ એવી પ્રતિભાઓ હતી જેમણે મધ્યમવર્ગીય ભારત માટે અરીસો પકડી રાખ્યો. એક આખી પેઢી આ ચહેરાઓનાં કામની સાથે ઉછરી છે. સતીશ શાહ એક પેઢી માટે ડિ’ મેલો હતા તો એક પેઢી માટે ઇન્દ્રવદન સારાભાઈ, અસરાની તો અંગ્રેજો કે ઝમાને કે જેલર થે. લોક ચાહના માટે સ્ટાર હોવું જરૂરી નથી. આ ત્રણેય ખોટ અંગત લાગી એમ કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ નથી. કેપ્શન્સ પતી ગયા છે પણ કેપ્ટને આપણને ભાષા શીખવી છે. આ સાથે સતીશ શાહ અને અસરાનીને પણ સલામ અને વંદન. 

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 02  નવેમ્બર 2025