બહુ ઓછા જાણે છે કે વૉલ્ટ ડિઝનીને સ્નૉ વ્હાઈટની વાર્તા જર્મન લોકકથાઓના એક પુસ્તકમાંથી મળી હતી, જેના લેખક-સંપાદક હતા બે જર્મન શિક્ષકો જેકબ અને વિલ્હેમ ગ્રીમ. સિન્ડરેલા, ધ ફ્રોગ પ્રિન્સ, ધ ગુઝ ગર્લ, હેન્સલ એન્ડ ગ્રેટલ, રાપુન્ઝેલ, સ્લિપિંગ બ્યૂટી જેવી વિશ્વભરનાં બાળકોની માનીતી વાર્તાઓ 1812માં પ્રગટ થયેલા આ સંગ્રહમાં હતી …
હું નાની હતી ત્યારે કોઈએ ત્યારે ‘વ્યૂ માસ્ટર’ આવતું એ આપેલું. સાદા કેમેરા જેવડું સાધન, વાર્તાઓની સ્લાઇડ નાખો ને ફેરવો એટલે દસબાર ચિત્રોમાં એક આખી વાર્તા દેખાય. એમાં સ્નૉ વ્હાઈટની વાર્તા હતી. એનાં ચિત્રો હજી હું ભૂલી નથી. માનવીની મૂળભૂત વૃત્તિઓ – પ્રેમ, ઈર્ષા, વેર, દોસ્તી – ની એવી મઝાની રજૂઆત કે બાળમન ઝાઝું હેરાન થયા વિના એ વૃત્તિઓને ઓળખતું થાય અને શું અપનાવવું, શું નહીં એ એના મનમાં બેસતું આવે. યુનિવર્સલ અપીલવાળી આવી અનેક વાર્તાઓ આપણા પંચતંત્રમાં અને બીજે પણ છે અને પેઢીઓથી વિશ્વસમસ્તનાં બાળકોને આકર્ષે છે.
અમેરિકાએ ‘સ્નૉ વ્હાઈટ’ને સાંસ્કૃતિક રીતે, ઐતિહાસિક રીતે અને સૌંદર્યશાસ્ત્રની રીતે મહત્ત્વની ગણી છે. જે પચીસ ફિલ્મો નેશનલ ફિલ્મ રજિસ્ટ્રીમાં સાચવી રાખવામાં આવી છે, તેમાંની એક વૉલ્ટ ડિઝનીની ‘સ્નૉ વ્હાઈટ એન્ડ ધ સેવન ડ્વાર્ફસ’ છે. તેને ‘ધ ગ્રેટેસ્ટ અમેરિકન એનિમેટેડ ફિલ્મ ઑફ ઑલ ટાઈમ’ ગણવામાં આવે છે. આ નામની ઘણી ફિલ્મો આવી છે, થીમ પાર્ક બન્યો છે, વીડિયો ગેમ બની છે અને બ્રોડવે મ્યુઝિકલ પણ બન્યો છે. વૉલ્ટ ડિઝનીનો 5 ડિસેમ્બરે જન્મદિન છે, એ નિમિત્તે જઈએ એમણે ઊભી કરેલી એક અદ્દભુત સૃષ્ટિમાં.
વૉલ્ટ ડિઝનીનો જન્મ 1901માં શિકાગોમાં થયો. બાળપણથી પ્રાણીઓનાં ચિત્રો દોરવા ગમતાં. પહેલી નોકરી પણ ચિત્રકાર તરીકે જ મળી. 1928માં તેમણે મિકી માઉસનું પાત્ર સર્જ્યું અને સિન્ક્રોનાઈઝ્ડ સાઉન્ડ સાથે પહેલું કાર્ટૂન ‘સ્ટીમબોટ વિલિ’ બનાવ્યું. 1937માં તેણે પોતાની પહેલી પૂર્ણ લંબાઈની એનિમેટેડ ફિલ્મ બનાવી, ‘સ્નૉ વ્હાઈટ એન્ડ ધ સેવન ડ્વાર્ફસ’ અને પછી સ્લિપિંગ બ્યૂટી, સિન્ડરેલા, પિનોકિઓ, ફેન્ટાશિયા, ડમ્બો, બામ્બી, વન્ડરલેન્ડની એલિસ જેવાં અનેક લોકપ્રિય પાત્રો-વાર્તાઓ-એનિમેશન ફિલ્મોનું સર્જન કર્યું. 1955માં કૅલિફૉર્નિયામાં ડિઝનીલૅન્ડ એમ્યુઝમેન્ટ પાર્ક ખોલ્યો. 1966માં ફેફસાંના કૅન્સરથી 65 વર્ષની વયે એમનું મૃત્યુ થયું. ફ્લૉરિડાનું ડિઝની વર્લ્ડ એ પછી પાંચ વર્ષે ખૂલ્યું. વૉલ્ટ ડિઝનીની કંપની વિશ્વના એન્ટરટેન્મેન્ટ સામ્રાજ્યમાં સ્થપાઈ ત્યારથી ટોચ પર છે. વૉલ્ટ ડિઝનીને 59 નૉમિનેશનમાંથી 29 ઑસ્કાર મળ્યા છે, જે એક વિક્રમ છે.
બહુ ઓછા જાણે છે કે સ્નૉ વ્હાઈટની વાર્તા એમને જર્મન લોકકથાઓના એક પુસ્તકમાંથી મળી હતી, જેના લેખક-સંપાદક હતા બે જર્મન શિક્ષકો જેકબ અને વિલ્હેમ ગ્રીમ. તેઓ બ્રધર્સ ગ્રીમ (1786-1859) તરીકે જાણીતા છે. બન્ને જર્મન અધ્યાપક, ભાષાશાસ્ત્રી, સંસ્કૃતિ-સંશોધક, કોષ-રચનાકાર અને લેખક હતા અને બન્નેએ મળીને 19મી 
સદીનાં લોકગીતોનું સંશોધન-સંપાદન કર્યું હતું. તેઓ ઉત્તમ લોકકથાકથક હતા. જે પુસ્તકમાંથી વૉલ્ટ ડિઝનીને સ્નૉ વ્હાઈટની વાર્તા મળી તે 1812માં પ્રગટ થયું હતું અને તેમાં સિન્ડરેલા, ધ ફ્રોગ પ્રિન્સ, ધ ગુઝ ગર્લ, હેન્સલ એન્ડ ગ્રેટલ, રાપુન્ઝેલ, સ્લીપિંગ બ્યૂટી જેવી વિશ્વભરનાં બાળકોની માનીતી વાર્તાઓ પણ હતી.
એમનાં ઉત્પાદક વર્ષો હાનુઆ નામના જર્મન ગામમાં વીત્યાં. 19મી સદીમાં આવેલા રોમેન્ટિસિઝમના જુવાળના કારણે સાહિત્યરસિકોનો લોકકથા તરફનો રસ ફરી જાગૃત થયો હતો અને ગ્રીમ ભાઈઓ તેને રાષ્ટ્રપરંપરા અને સંસ્કૃતિવારસા તરીકે પ્રસ્તુત કરતા. એમણે જે રીતે લોકકથાઓનો વિદ્વદભોગ્ય સંગ્રહ તૈયાર કર્યો હતો તે લોકસાહિત્યના અભ્યાસનો પાયો ગણાય છે. તેઓ બહુ ખાતરીપૂર્વક માનતા કે રાષ્ટ્રની એકતા અને સ્વતંત્રતા માટે લોકસાહિત્યમાં પ્રતિબિંબિત થતા સાંસ્કૃતિક વારસાને બરાબર ઓળખવો જોઈએ. 1812થી 1857 સુધીમાં તેમનો લોકકથાસંગ્રહ અનેક વાર છપાતો ને સંવર્ધિત થતો રહ્યો. લોકકથાઓના સર્જન-સંપાદન સાથે આ ભાઈઓએ જર્મન અને સ્કૅન્ડેનેવિયન પુરાણકથાઓના સંગ્રહો કર્યા અને 1838માં જર્મન શબ્દકોશ રચવાનું શરૂ કર્યું, પણ એ કામ એમની જિંદગીમાં પૂરું થઈ શક્યું નહીં.
એમની લોકવાર્તાઓ દુનિયાની 100 ભાષામાં પ્રકાશિત થઈ છે. અનેક પર વારંવાર ફિલ્મો બની છે. વૉલ્ટ ડિઝનીએ જ્યારે પહેલી વાર પૂર્ણ લંબાઈની ફિચર એનિમેટેડ ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે બ્રધર્સ ગ્રીમની લખેલી સ્નૉ વ્હાઇટ અને સાત ઠિંગુજીની વાર્તા પર જ પસંદગી ઉતારી. 83 મિનિટની આ ફિલ્મનું સ્વરૂપ મ્યુઝિકલ ફેન્ટસી પ્રકારનું હતું. તેને દોરવા અને ફિલ્માંકન કરવા પાછળ નિષ્ણાતોની એક આખી ટીમનાં કલાસૂઝ અને પરિશ્રમ હતા.
પ્રોડ્યુસર મેળવવા ડિઝનીને સારો એવો સંઘર્ષ કરવો પડ્યો, પણ અંતે ‘સ્નૉ વ્હાઈટ એન્ડ ધ સેવન ડ્વાર્ફસ’ની 1937ના ડિસેમ્બર મહિનામાં કૅલિફૉર્નિયાના થિયેટરમાં રજૂ થઈ. વિવેચકોએ વખાણી, પ્રેક્ષકોએ પ્રશંસી અને બૉક્સ ઑફિસમાં પણ ટંકશાળ પડી. પ્રથમ રજૂઆતમાં જ તેણે બજેટ કરતાં આઠગણી કમાણી કરી. જોતજોતામાં એ કમાણી 500 ગણી થઈ હતી.
1938ના ઑસ્કારમાં સ્નૉ વ્હાઈટને સંગીત માટે નૉમિનેટ કરવામાં આવી. બીજા વર્ષે વૉલ્ડ ડિઝનીને એને માટે ઑનરરી ઑસ્કાર મળ્યો. આ અનોખા પ્રકારનો ઑસ્કાર હતો, એક નોર્મલ સાઈઝની અને સાત મિનિએચર ઑસ્કાર-પ્રતિમાઓ એમાં સામેલ હતી. ડિઝની માટે સાત ઠિંગુજીઓનું ખૂબ મહત્ત્વ હતું. ઠિંગુજીઓના પાત્રોમાં એમને નિર્દોષતા, ઈમોશન અને કૉમિકની પુષ્કળ શક્યતાઓ દેખાઈ હતી. મૂળ વાર્તામાં એમનાં નામ ન હતાં અને એમનું હોવું સ્નૉ વ્હાઈટની મૂળ કહાણીના સંદર્ભે જ હતું. વૉલ્ટ ડિઝનીએ તેમને નામ આપ્યાં – મુખ્ય ઠિંગુજીનું નામ ડૉક, અને તેના સાથીઓ ગ્રમ્પી, હેપી, સ્લીપી, બાશફૂલ, સ્નીઝી અને ડોપી. આ ત્રણેના દેખાવ અલગ, ઉંમર અલગ અને વ્યક્તિત્વ પણ અલગ. બધાં રત્નોની ખાણમાં કામ કરતા, ક્યારેક ઝઘડતા પણ સંપીને રહેતા, આંગણે આવી ચડેલી સુંદર સ્નૉ વ્હાઈટને નિર્મળ ભાવે ચાહતા અને એને મારી નાખવા આવેલી ઈર્ષાળુ જાદુગરણી રાણીનો પીછો કરતાં બતાવાયાં છે.
યાદ છે ને સ્નૉ વ્હાઈટની વાર્તા – અનાથ સુંદર રાજકુંવરી સ્નૉ વ્હાઈટ, એની ઈર્ષાળુ જાદુગરણી સાવકી મા, સાવકી માની સૌથી સુંદર રહેવાની ઘેલછા, જાદુઈ અરીસો ? સ્નૉ વ્હાઈટનું ગીત સાંભળી એક રાજકુમાર તેના પ્રેમમાં પડે છે ત્યારે ઈર્ષાળુ રાણી સ્નૉ વ્હાઈટને મારી નાખવાનું કાવતરું ગોઠવે છે. મારાઓ સ્નૉ વ્હાઈટની હત્યા કરવાને બદલે જંગલમાં છોડી દે છે, સ્નૉ વ્હાઈટ પ્રાણીઓ સાથે દોસ્તી કરતી સાત ઠિંગુજીઓને ઘેર જઈ ચડે છે અને બધા મિત્રો બની આનંદ કરે છે. સ્નૉ વ્હાઈટ જીવતી છે એવી ખબર પડતાં રાણી ઝેરી સફરજન બનાવે છે જે ખાઈને સ્નૉ વ્હાઈટ મરી જશે, માત્ર પહેલું પ્રણય-ચુંબન તેને જીવતી કરી શકશે. વેશ બદલી એ સ્નૉ વ્હાઇટ પાસે પહોંચે છે. પ્રાણીઓ એના પર હુમલો કરે છે, પણ સ્નૉ વ્હાઈટ તેને બચાવે છે. પ્રાણીઓ ઠિંગુજીઓને કહેવા દોડી જાય છે. ઠિંગુજીઓ ભાગતી રાણીનો પીછો કરે છે. રાણી વરસતા વરસાદમાં પર્વત પર ચડતી મોટા પથ્થર ગબડાવતી જાય છે. વીજળી ત્રાટકે છે ને રાણી મૃત્યુ પામે છે.
ઠિંગુજીઓ સફરજન ખાઈને મૃત્યુ પામેલી સ્નો વ્હાઈટને કાચની સુંદર પેટીમાં સુવાડે છે. એક દિવસ રાજકુમાર આવે છે, સ્નો વ્હાઈટને ચૂમી લે છે અને એ આળસ મરડીને બેઠી થાય છે … આ…હા…, કેવી સુંદર સ્નૉ વ્હાઈટ, કેવી સુંદર એની વાર્તા અને કેવો સુંદર અંત ! મઝાની વાત એ છે કે વેર, ખલનાયિકા, કાવતરા, મૃત્યુ આ બધું વાર્તામાં આવવા છતાં વાતાવરણ આનંદનું, સંગીતનું, દોસ્તીનું અને પ્રેમનું જ રહે છે. સ્નૉ વ્હાઈટ અહીં કિશોર બાલિકા છે. દુ:ખો વચ્ચે પણ સૌંદર્ય, તાજગી, સ્ફૂર્તિ, પ્રસન્નતા, સારપ અને સ્નેહથી તરવરતી. બાળકોને અપીલ કરવાની વૉલ્ટ ડિઝની શક્તિ અપરંપાર હતી.
સ્નૉ વ્હાઈટની 83 મિનિટમાંથી 70 મિનિટ ગીતસંગીતમય હતી. એકમાં સ્નૉ વ્હાઈટ પંખીઓને કહે છે, ‘મેં કૂવામાં ઈચ્છા નાખી છે. પડઘો પડ્યો છે એટલે સાચી પડશે.’ ને ગાય છે, ‘આઈ એમ વિશિંગ ફોર ધ વન આઈ લવ ટુ ફાઈન્ડ મી ટુડે …’ છેલ્લું ગીત કહે છે, ‘યુ આર નેવર ટૂ ઑલ્ડ ટુ બી યંગ એન્ડ ગે …’ સાચું જ છે – પ્રેમ, આનંદ અને ઉત્સાહની કોઈ ઉંમર નથી હોતી.
e.mail : sonalparikh1000@gmail.com
પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 05 ડિસેમ્બર 2021
