જાતની ને જિંદગીની શોધના બે અવસર દરેક માણસ પાસે આવે છે – પહેલો યુવાનીના ઉંબર પર, જીવનમાં પ્રવેશવાની ક્ષણે અને બીજો ઢળતી ઉંમરે, જિંદગીની મુખ્ય ધારામાંથી ખસી અંતર્મુખ થવાની ક્ષણે. આ બંને ક્ષણે માણસને પોતાની પૂરી શક્તિથી મચી પડવાનો અવકાશ મળવો જોઈએ. આવો અવકાશ આપણી જીવનશૈલી આપે છે ખરી? બિલકુલ નહીં. આપણે ત્યાં તૈયાર મૂલ્યો અપનાવવાનો મહિમા છે અને જાતની ને જિંદગીની શોધ એ અજ્ઞાતમાં છલાંગ લગાવી દેવાનો મામલો છે …
1929માં, ચીનમાં રહેતી એક અમેરિકન સ્ત્રીએ તેની અત્યંત નબળી દીકરીને ન્યૂ જર્સી ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં દાખલ કરી. પોતે પાછી ચીન ગઈ. વિયોગ દુ:ખદાયક હતો. લાગતું, ઘર જાણે સન્નાટામાં ડૂબી ગયું છે. તેણે નક્કી કરી લીધું, ‘સમય આવી ગયો છે – હું લખીશ.’
તેણે લખ્યું અને એવું લખ્યું કે તેને માત્ર પુલિત્ઝર જ નહીં, નોબેલ ઈનામ પણ મળ્યું. આ વિશ્વવિખ્યાત અમેરિકન લેખિકાનું નામ પર્લ બક. એમની સિદ્ધિઓ, એમની જિંદગી, એમની કારકિર્દીમાં ભરપૂરતા છે, અનોખાપણું છે, રોમાંચ છે. આજથી સવા સદી પહેલાં, 1892ની 26મી જૂને એમનો જન્મ થયો હતો. તો વાત કરીએ પર્લ બકની અને એમની એક નવલકથા ‘ધ ગોડેસ અબાઈડ્સ’ની.
જન્મ તો વર્જિનિયામાં, પણ માતાપિતા ચીનના ઝેનઝિંગમાં મિશનરી હતાં, એટલે પર્લનો ઉછેર ચીની રિવાજો વચ્ચે ને ચીની આયા પાસે થયો. ચીનની સંસ્કૃતિ અને ચીનનું ગ્રામજીવન તેના અસ્તિત્વમાં વણાતાં ગયાં. ચાર્લ્સ ડિકિન્સની નવલકથાઓએ તેને એંગ્લો-સેક્સન વિશ્વ સાથે જોડી. 10 વર્ષની ઉંમરે એણે નક્કી કરી લીધું હતું, ‘હું નવલકથાઓ લખીશ.’ ચીની મહાકાવ્યોએ અને પશ્ચિમી માપદંડોએ આ સોનેરી વાળ અને ભૂરી આંખોવાળી છોકરીને ઘડી.
લગ્ન પછી એગ્રીકલ્ચરલ ઈકોનોમિસ્ટ પતિ સાથે એ ફરી ચીનમાં હતી. ચીનના અંતરિયાળ વિસ્તારોના અનુભવોએ તેની પ્રસિદ્ધ ‘ધ ગૂડ અર્થ’ની પશ્ચાદભૂમિકા આપી. ‘ધ ગૂડ અર્થ’ અમેરિકામાં પ્રગટ થઈ, પણ ચીનમાં એના પર પ્રતિબંધ મુકાયો. ઈમ્પિરિયાલિસ્ટ અમેરિકાએ પર્લ બક પર કોમ્યુનિસ્ટ હોવાનો આરોપ મૂક્યો ને કૉમ્યુનિસ્ટ ચીને તેને ઈમ્પિરિયાલિસ્ટ ઠરાવી. ‘ટાઈમ’ મેગેઝીને એનો બહિષ્કાર કર્યો. પણ પર્લે ત્રણ નવલકથાઓની શ્રેણી આપી જ. ‘ધ ગૂડ અર્થ’ પછીની બીજી નવલકથા હતી ‘સન્સ’ અને ત્રીજી ‘હાઉસ ડિવાઇડેડ’. 1938માં પર્લ બકને નોબેલ પ્રાઈઝ મળ્યું. પર્લ બકે 82 પુસ્તકો લખ્યાં. એમનાં લખાણોમાં સ્ત્રીઓના અધિકારોથી માંડી એશિયાની પરંપરાઓ, બાળકોને દત્તક લેવાં, મિશનરી કામ, યુદ્ધ અને હિંસા જેવા વિષયો છે.
‘ધ ગૉડેસ અબાઈડ્ઝ’નું કેન્દ્ર છે જાતની શોધ, જિંદગીની શોધ. એની નાયિકા એડિથ નવયૌવનમાં પદાર્પણ કરતી અદ્દભુત સ્વપ્નસુંદરી બિલકુલ નથી. એ તો છે તેંતાલીસ વર્ષની, તાજી વિધવા થયેલી અને હવે શું કરવું તેની મૂંઝવણમાં પડેલી ઠીકઠાક દેખાવની સ્ત્રી. ભરણપોષણની ચિંતા ન કરવી પડે એટલું પતિ મૂકી ગયો છે. સંતાનો ગોઠવાઈ ગયેલાં છે.
સદ્દગત પતિ આર્નોલ્ડ સાથેના જીવનમાં પત્ની તરીકે અને મા તરીકે એડિથે સાર્થકતાનો જ અનુભવ કર્યો હતો, પણ વિધવા થયા પછી એને ખ્યાલ આવે છે કે આર્નોલ્ડને અનુકૂળ થવામાં એ પોતાના ગમા-અણગમા ભૂલી ગઈ હતી, તો હવે એ પોતાને શું ગમે છે તે શોધશે. તેડવા આવેલા દીકરાને એ કહે છે, ‘થેન્ક્સ, બેટા, પણ મારી જિંદગી મારે જ શોધવી રહી.’
અને શરૂ થાય છે તેની સફર – યાત્રા ખરું જોતાં શોધયાત્રા છે. એટલે ચાલે છે પોતાની શોધ, જિંદગીના અર્થની શોધ, અસ્તિત્વની સાર્થકતાની શોધ, ઈચ્છાઓ હજી મરી નથી ગઈ એટલે પ્રેમની શોધ, પ્રેમની પૂર્ણતાની શોધ. એડિથ એકાગ્ર છે, પણ ઉતાવળમાં નથી. પ્રવાહ કલકલ છલછલ વહે છે, કોઈ ગર્જનતર્જન નથી. વ્યક્તિઓ આવે છે, ઘટનાઓ આકાર લે છે અને એડિથ પોતાની ગહનતામાં ઊતરતી જાય છે.
એડિથે પતિને પૂરી પ્રામાણિકતા, સચ્ચાઈ અને આનંદથી પ્રેમ કર્યો હતો. પણ એના મૃત્યુ પછી તરત જ પોતે પતિની પસંદગીઓ બાજુ પર મૂકી પોતાની પસંદગી મુજબ પહેરવા-વર્તવાનું શરૂ કરી દે છે એ બાબ્ત એને પોતાને નવાઈ પમાડે છે. એડિથ કરતાં ઉંમરમાં ઘણા મોટા એડવિન એડિથને ચાહે છે. લાગે છે કે એડિથ નિમિત્તે તેઓ પોતાના પ્રેમના ખ્યાલને જાણે ચાહે છે. તેમણે એડિથને પ્રેમની મહત્તા, પ્રેમની ફિલોસોફી સમજાવી છે. એડવિન એકલા છે, એડિથ એમને ત્યાં ક્યારેક જાય છે; પણ પરણવા નથી માગતી, ‘લગ્ન તો આર્નોલ્ડની સ્મૃતિ તાજી કરાવશે.’ એડવિન સાથેના સંબંધને તે ભૂતકાળની યાદ વિના જ ખૂલવા દેવા માગતી હતી. એડવિનનું મૃત્યુ એ તેના જીવનનો બીજો વળાંક છે.
અને જારેડ. અચાનક જીવનમાં આવી ચડેલો જારેડ એડિથ કરતાં ઉંમરમાં ઘણો નાનો, સુંદર શરીરસંપદા અને તીવ્ર મેધા ધરાવતો જારેડ દુનિયા બદલી નાખવાનાં સપનાં જુએ છે અને એમાં અવરોધ ન આવે એ માટે ગર્લફ્રેન્ડથી પણ દૂર રહે છે. જારેડ એડિથના પ્રેમમાં પડે છે. પણ ગળાડૂબ પ્રેમમાં હોવું અને તેથી તેના શરીરની ઝંખના કરવી એ એને માટે અણગમો ઉપજાવનારી સ્થિતિ છે. આમ છતાં આકર્ષણ નથી એમ પણ નથી. એટલે જારેડ રાહ જુએ છે – એડિથ પોતાનો હાથ લંબાવીને તેના હાથdess માં આપે એ ક્ષણની.
એડિથ કહે છે, ‘હું તને પ્રેમ કરું છું, પણ મેં તારામાં એ પુરુષને જોયો છે જે તું બનવા માગે છે. એ પુરુષને અવરોધ થાય એવું કશું હું નહીં કરું.’ એના મનમાં એડવિને શીખવેલી પ્રેમની ફિલોસોફી ભરેલી છે. એને લીધે એ એવા નિર્ણયો કરવા પ્રેરાય છે જેમાં એની પોતાની પાસે એક દેવી જેવા વર્તનની અપેક્ષા છે. એમાં ઉચ્ચતા તો છે, સાથે એક પીડા પણ છે.
જારેડનાં લગ્ન એની ગર્લફ્રેન્ડ સાથે કરાવ્યા બાદ મુક્તિનો અનુભવ કરતી એડિથ હજી અધૂરી છે. શક્યતાઓથી ભરેલી જિંદગી તેની સામે નવો ઉજાસ લઈને ઊભી છે. સ્વમાં જ સંપૂર્ણ થવાનું હજી બાકી છે. એડિથ અનુભવે છે કે આર્નોલ્ડના ઘરમાં કે પોતે જેમાં રહી છે તે કોઈપણ ઘરમાં રહીને એ નહીં થાય. પૂરેપૂરા પોતાના એવા પંથે એકલા જવાનો નિર્ણય અને એ પંથ પર પગલાં પાડવાની શરૂઆત પણ પોતાનામાં પૂર્ણ એવો એક અનુભવ છે એ પ્રતીતિ સાથે કથા પૂરી થાય છે. ખરી મઝા આ માળખામાં પર્લ બક કઈ રીતે લોહીમાંસ અને રંગ ભરે છે, કેવી રીતે એમાં પ્રાણ પૂરે છે એનો અનુભવ કરવામાં જ છે.
જાતની ને જિંદગીની શોધના બે અવસર દરેક માણસ પાસે આવે છે – પહેલો યુવાનીના ઉંબર પર, જીવનમાં પ્રવેશવાની ક્ષણે અને બીજો ઢળતી ઉંમરે, જિંદગીની મુખ્ય ધારામાંથી ખસી અંતર્મુખ થવાની ક્ષણે. વિચાર એ આવે કે આ બંને ક્ષણે માણસને પોતાની પૂરી શક્તિથી મચી પડવાનો જે અવકાશ મળવો જોઈએ તે અવકાશ આપણી સમાજવ્યવસ્થા, કુટુંબવ્યવસ્થા કે જીવનશૈલી આપે છે ખરી? બિલકુલ નહીં. આપણે ત્યાં તૈયાર મૂલ્યો અપનાવવાનો મહિમા છે અને જાતની ને જિંદગીની શોધ એ અજ્ઞાતમાં છલાંગ લગાવી દેવાનો મામલો છે. આ બેનો મેળ કેમ પાડવો? એડિથના પાત્ર દ્વારા પર્લ બકે કહ્યું છે કે માણસ પોતે પોતાની પૂર્ણતા ન પામે ત્યાં સુધી કોઈ બીજા કોઈની પૂર્ણતામાં પોતાનું સ્થાન ન લઈ શકે. પૂર્ણતા માટે પરિચિતતાઓ છોડી અજ્ઞાતમાં છલાંગ લગાવી જ દેવી પડે.
અસ્તિત્વની શોધના માર્ગમાં પ્રેમ આવે જ. એડવિન કહે છે, ‘હું તંદુરસ્ત છું, કારણ કે હું પ્રેમ કરી શકું છું.’ પ્રેમ કરવાની ક્ષમતા હોવી એ પણ જીવનશક્તિ પ્રદાન કરનારી બાબત છે. પ્રેમ માણસને જીવતો જ નહીં, જીવંત રાખે છે.
વાચક એટલો ઓતપ્રોત થઈ જાય છે કે એડિથની શોધ ક્યારે તેની પોતાની શોધ બની જાય છે તેનો ખ્યાલ પણ નથી રહેતો. ઘણું બધું સુંદર કહ્યું છે પર્લ બકે, પણ મને જે સૌથી વધુ ગમ્યું તે આ : ‘એ લગ્ન સારાં નીવડે છે જે વ્યક્તિઓ, સંબંધો અને અભિવ્યક્તિમાં પરિવર્તન અને વિકાસને પૂરતો અવકાશ આપતાં હોય.’ અને ‘ટ્રુથ ઈઝ ઑલ્વેઝ એક્સાઈટિંગ. સ્પીક ઈટ, ધેન. લાઈફ ઈઝ ડલ વિધાઉટ ઈટ.’
e.mail : sonalparikh1000@gmail.com
પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 25 જૂન 2023
