હૈયાને દરબાર
કોઈ ગીતના શબ્દો કથાને અનુરૂપ આટલાં બધાં સચોટ હોય? જસ્ટ અનબિલિવેબલ. ‘હેલ્લારો’ ફિલ્મની કથાના અઢળક વખાણ થયા છે. આમ તો ફિલ્મનું દરેકે દરેક પાસું અદ્ભુત છે. પણ ભાઈ, ગીતોનું તો કહેવું પડે! શબ્દે શબ્દે સ્ટોરી છે અને સ્વરે સ્વરે નારી સંવેદનાનો લહેકો અને ટહુકો. અચ્છા નાટ્યકાર સૌમ્ય જોશી આ ફિલ્મમાં સંવાદલેખક અને ગીતકાર તરીકે સ્ટેન્ડ આઉટ થાય છે. સંગીતકાર મેહુલ સુરતીની સંગીતકાર તરીકે ઘણી નામના સાંભળી હતી પરંતુ, એમને પૂરો ન્યાય આપી શકાય એવા ગીતની તલાશમાં હતી. છેવટે, મળ્યાં તો કેવાં લાજવાબ ગીતો મળ્યાં! ફિલ્મ જોઈ તે જ દિવસે આ બધાં ગીતો યુટ્યુબ પર જઈને વારંવાર સાંભળ્યાં તો ય ધરવ નથી થતો.
ભારતની તમામ ભાષામાં સર્વશ્રેષ્ઠ ફિલ્મનો નેશનલ એવૉર્ડ જીતનારી અભિષેક શાહ લિખિત-દિગ્દર્શિત ‘હેલ્લારો’ એવી ફિલ્મ છે જેમાં બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ પુરુષપ્રધાનતાની સામે સ્ત્રીઓની લાલ ચટ્ટક સંવેદનશીલતા કસુંબલ આશાવાદ જગવે છે. ઢોલ એ આ ફિલ્મનું એવું પાત્ર છે જે લયબદ્ધ જીવતાં શીખવે છે. સંગીત, સિનેમેટોગ્રાફી અને સંવાદ એ આ ફિલ્મનાં ઊજળાં પાસાં. દરેક ગીતની પોતાની એક કથા છે. આજે વાત કરવી છે સપનાં વિનાની રાત અને વાગ્યો રે ઢોલ ગીતની. બન્ને ગીતમાં સ્ત્રીની લાગણીનો વિરોધાભાસ સમાજને વિચારતો કરી મૂકે છે.
સૌમ્ય જોશી સપનાં વિનાની રાત વિશે હૃદયસ્પર્શી વાત કરે છે. એ કહે છે, "ગીતની પહેલી પંક્તિ છે : તારી નદીઓ પાછી વાળજે …
સિચ્યુએશન પ્રમાણે કચ્છના રણમાં ભૂંગા(એક પ્રકારનાં માટીનાં ખોરડાં-ઘર)ની બહાર પુરુષો ગરબા કરી રહ્યા છે અને ભૂંગાની અંદર સપ્રેશન છે, સ્ત્રીનું સપ્રેશન, એનો દબાવી દેવામાં આવેલો કચડાયેલો અવાજ. ૧૯૭૫ના સમયની આસપાસ ગૂંથાયેલી આ કથા મુજબ એ વખતે સ્ત્રીઓને ગરબા કરવાની પરવાનગી નથી. આ વાત મને ફિલ્મ ડિરેક્ટર અભિષેક શાહે કહી ત્યારે મને થયું કે ઘરની બહાર પુરુષો ભલે ગરબા લેતા હોય પણ ગીત તો ઘરની અંદર છે! એટલે હાલરડા રૂપે ગીતને મૂકવાનો વિચાર આવ્યો કારણ કે, સ્ત્રી મુક્ત મને બોલી ના શકતી હોય તો ગાવાની ક્યાંથી? તેથી હાલરડું જ ગવડાવવું પડે. હાલરડાં હેતનાં અને હૂંફનાં હોય. એમાં સલાહ આપો તો ગરબડ થઈ જાય. એટલે પરોક્ષ રીતે મા તેની દીકરીને ઊંઘાડતાં કહે છે કે સપનાં જોઈશ નહીં. નહીં તો તને ય જાતજાતની ઇચ્છા થશે. એટલે માવડી પાસે એટલું જ માંગજે કે સપનાં વિનાની રાત દે. મારી દૃષ્ટિએ આ ટેરર સોંગ છે. અથવા હોરર સોંગ. સ્ત્રીના મનમાં જે ભય છે એ ઘૂંટાઈને સ્વર દ્વારા બહાર આવે છે.
આ ફિલ્મના સંગીતકાર મેહુલ સુરતી આ તમામ ગીતોની સર્જન પ્રક્રિયા વિશે જબરજસ્ત વાતો કરે છે. તેઓ કહે છે, "હેલ્લારોના ડિરેક્ટર અભિષેક શાહનો રાત્રે દોઢ વાગે ફોન આવ્યો. મેહુલ, એક ફિલ્મ બનાવી રહ્યો છું જેનું સંગીત તારે તૈયાર કરવાનું છે. ફિલ્મમાં ચાર ગીતો એટલે કે ચાર ગરબા ડાન્સ છે. મારા તો પગ તળેથી ધરતી ખસી ગઇ, કારણ કે ફકત ૩૦ દિવસમાં મારે ગીત જેવાં, છતાં ગીત નહીં એવા ચાર ગરબા તૈયાર કરીને આપવાના હતા. બીજી શરત એ હતી કે ગરબા જ છે એટલે ગીત ન લાગવું જોઈએ, ગીત છે તો ય સુગમ સંગીત ના લાગવું જોઈએ, વાત ૧૯૭૫ની છે એટલે ઇલેક્ટ્રોનિક સાઉન્ડનો ઉપયોગ પણ નહીં જ કરવાનો. બહુ જટિલ કામ હતું એટલે પહેલાં તો હું તો ગભરાઈ ગયો. સમય ઘણો ઓછો હતો. છતાં મેં કહ્યું કે થઇ જશે.
બસ, પછી તો દિવસરાત ટ્યુન બનાવવાની, સૂચન આવે તો બદલવાની ને પછી ફાઈનલ ફાઈલ મોકલવાની. તમે માનશો? ચારેય ગરબા મેં ૨૫ દિવસમાં પૂરા કર્યા. આ ચાર ગરબાની ટ્યુનનના મારી પાસે અત્યારે ૨૮ વર્ઝન છે. એટલે રોજના એક-બે ગરબાની ટ્યુન મોકલવાની. ભલું થજો ટેકનોલોજીનું, ગીતની આખી પ્રોસેસ ફોન, વોટ્સ એપ અને મેઈલ દ્વારા જ થઈ છે, અમે એકેય વાર એકબીજાને મળ્યાં નથી. ઓફકોર્સ, રેકોર્ડિંગ માટે સુરત, મુંબઈ, અમદાવાદ પાર વિનાના ધક્કા ખાધા છે. જેણે દર્શકોના હૃદયને હલબલાવી મૂક્યું છે એ સપનાં વિનાની રાત ગીતનું રેકોર્ડિંગ કરવા આદિત્ય ગઢવી અમદાવાદથી સુરત પાંચ કલાકની ડ્રાઈવ કરીને આવ્યો હતો અને સાંજે પાંચ વાગ્યે પહોંચી માત્ર કટિંગ ચા અને ભેળ ખાઈને ગીત રેકોર્ડ કર્યું હતું. અજબ એનર્જી અને ગજબનું કમિટમેન્ટ! એને મેં સમજાવ્યું કે આ લોકશૈલીનું ફિલ્મી ગીત છે, ડાયરાનું ગીત નથી એટલે એ રીતે જ ગાવાનું. કમર્શિયલ અભિગમ રાખીને ક્લાસિક ગીતો બનાવવાની ચેલેન્જ મોટી હતી. બીજું, ગરબામાં ભાગ્યે જ ઉપયોગમાં લેવાતાં ઝપતાલમાં આ ગીતનો ઉઘાડ થાય છે. હું તો માનું છું કે ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલી દરેક વ્યક્તિ પ્રામાણિકતા અને નિષ્ઠા સાથે પોતાનું સત લઈને ભેગી થઈ એટલે ફિલ્મ આ ઊંચાઈએ પહોંચી શકી છે. એક ગીત તૈયાર થતાં કેટકેટલા કોઠા પાર કરવા પડે એ આવી સર્જન પ્રક્રિયા જાણીએ ત્યારે ખબર પડે. આ ફિલ્મનાં તમામ ગીતોના લેખનમાં સૌમ્ય જોશીની સંવેદનશીલતા શબ્દે શબ્દે પ્રગટે છે, જેમાં પ્રાણ પૂર્યાં છે સંગીતકાર મેહુલ સુરતીએ.
સંગીતમાં કચ્છીપણું જળવાઈ રહે એ માટે જોડિયા પાવા, વાંસળી, સ્થાનિક વાદ્યોનો જ વધારે પ્રયોગ થયો છે. જુદા જુદા વયજૂથની બહેનો પાસે કોરસ ગવડાવ્યું છે જેથી દરેકની અલગ ટોનલ ક્વોલિટી સામૂહિક રીતે જુદી જ એનર્જી સર્જી શકે. આધુનિક, અર્થસભર ગરબા ફિલ્મના મિજાજ, મુક્તિ માટેના તરફડાટ અને ખોટી રૂઢિઓને તોડવામાં ઉદ્દીપક બની રહે છે. જાણે ગરબો જ એક મહત્ત્વનું પાત્ર ન હોય!
ફિલ્મમાં દસ ઢોલ હાથથી અને દસ ડ્રમ સ્ટિકથી વાગ્યા છે. ઢોલી એટલે કે જયેશ મોરેને એ શિખવાડવા ખાસ ઢોલી રોક્યો હતો અને ઢોલના મ્યુઝિકલ પીસ દૃશ્યની લય પ્રમાણે રેકોર્ડ કરીને જયેશ મોરેને મોકલવામાં આવતા. ગીતની હાઈ પીચની ૩૦ સેકન્ડની એક પંક્તિ રેકોર્ડ કરતાં સુપ્રસિદ્ધ લોકકલાકાર મૂરા લાલાને દોઢ કલાક થયો હતો. આવી તો કેટલીયે ઘટનાઓ આ ગીત સાથે સંકળાયેલી છે.
આ જ ફિલ્મનું ખૂબ ગમી ગયેલું બીજું ગીત એટલે વાગ્યો રે ઢોલ …! ભૂમિ ત્રિવેદીના અવાજની ફ્રેશનેસ તથા બોલ્ડનેસ અદ્ભુત રીતે વ્યક્ત થઈ છે આ ગીતમાં. સજ્જડ બમ્મ પાંજરું પહોળું થયું … એ પંક્તિએ તો હાહાકાર મચાવી દીધો છે. પરંતુ તમને ખબર છે, આ સજ્જડ બમ્મ શબ્દ ગીતમાં બેસાડવો અને સ્વરબદ્ધ કરવો કેટલો અઘરો છે! ગીતની આ પંક્તિઓ તો જુઓ! સપનાં અને ઓરતાંનો ગર્ભપાત ના થાય એ માટે ઓરતાના ગાલ પર કાળો ટીકો લગાવવાની વાત કેવી સૂચક!
ઊંઘી નહીં હું તો ઊંઘી નહીં
થોડાં સપનાં જોવાને હાટું ઊંઘી જ નહીં
કાળો ટીકો રે એક કાળો ટીકો
મારાં ઓરતાંના ગાલ પર કાળો ટીકો ..!
"ઈલેક્ટ્રોનિક વાદ્યો વિનાનાં ગીતો લોકો સ્વીકારશે કે નહીં એ દહેશત અને ડર બન્ને હતાં પણ, અમારી ટીમને ખાતરી હતી કે ગીતો સર્વોત્તમ છે અને તહેલકો મચાવી દેશે. ફિલ્મના પહેલા સ્ક્રિનિંગ વખતે અમે બધાં ચોધાર આંસુએ રડી પડ્યા હતાં, કહે છે મેહુલ સુરતી.
વાગ્યો રે ઢોલ એ રાગ ભૈરવીમાં રજૂ થયેલું ગરબા નૃત્ય છે જે ફિલ્મનો માસ્ટર સ્ટ્રોક કહી શકાય. આ ગીતમાં પંચ આવે એટલે પહેલાં સફેદ ત્રણના સ્કેલમાં દોઢસો ટ્રેક બની ગયા પછી ગાયિકા તરીકે ભૂમિ ત્રિવેદીને લેવાનું નક્કી થયું અને એણે કહ્યું કે મારો સ્કેલ સફેદ એક છે. બધાં જ ટ્રેક ફરી રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યા! ઐશ્ર્વર્યા મજમુદાર અને શ્રુતિ પાઠકનાં ગીતો પણ ચોટદાર છે. છેલ્લે, વરસાદ પડે ત્યારે શ્રુતિ પાઠકનાં અવાજમાં રેકોર્ડ થયેલું ગીત,
મારા હૈયાના છાંયડાની હૂંફ …
ઠેક્યાં મેં થોરિયાં ને ઠેકી મેં વાડ …
આનંદ, ઉલ્લાસ અને વરસાદના પ્રતીક રૂપે આવે છે. ગીતમાં રાગ મલ્હાર તથા સારંગની છાંટ ભીની માટીની સુગંધ તથા નાયિકાની ઝાંઝરીના રણકારમાં ભળી જઈને દર્શકોને પરમ પરિતૃપ્તિનો અનુભવ કરાવે છે. વારંવાર સાંભળવા ગમે એવાં આ ગીતોએ ફિલ્મને લોકપ્રિય બનાવવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી છે એ નિર્વિવાદ હકીકત છે. હજુ સુધી ના સાંભળ્યાં હોય તો આજે જ સાંભળજો.
સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 12 ડિસેમ્બર 2019
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=605969
