સ્વાતંત્ર્યના સવા સાત દાયકે ભારતની સંસદમાં મહિલાઓની સંખ્યા સદી વટાવી ગઈ છે. વર્તમાન લોકસભામાં ૭૮ અને રાજ્યસભામાં ૨૫ મળીને ૧૦૩ મહિલા સાંસદોનું હોવું એક વિક્રમ છે. આગામી સપ્ટેમ્બરમાં યોજાનારા સંસદના વર્ષાસત્રમાં તેની ખાસ ઉજવણી થવાની શક્યતા છે.
તોંતેરમા અને ચુંમોતેરમા બંધારણ સુધારા દ્વારા પંચાયતો અને સ્થાનિક સ્વરાજની સંસ્થાઓમાં મહિલા અનામત દાખલ કરવામાં આવી છે. તેથી નીચલા સ્તરે મહિલા પ્રતિનિધિત્વ વધ્યું છે. પરંતુ વિધાનસભા અને લોકસભામાં મહિલા અનામતની જોગવાઈ ન હોવાથી મહિલા પ્રતિનિધિત્વ ઘણું જ ઓછું જોવા મળે છે. ૨૦૧૯ની સત્તરમી લોકસભાની ચૂંટણીમાં કુલ ઉમેદવારો ૮,૦૪૯ હતા. પરંતુ મહિલા ઉમેદવારો ૭૨૪ એટલે કે કુલ ઉમેદવારના માંડ ૯ ટકા જ હતા. ૭૨૪ મહિલા ઉમેદવારોના દસેક ટકા અર્થાત્ ૭૮ મહિલા ઉમેદવારો ચૂંટણીમાં વિજેતા બન્યાં હતાં, જેનું લોકસભાના કુલ સભ્યોમાં પ્રમાણ ૧૪.૬ ટકા છે. આઝાદી પછી ભારતની લોકસભામાં પ્રથમ વાર આટલી મોટી સંખ્યામાં મહિલા સાંસદો ચૂંટાયાં છે. તેમાં દેશના બે મુખ્ય રાજકીય પક્ષો, ભા.જ.પ. અને કૉન્ગ્રેસ, કરતાં પ્રાદેશિક પક્ષોનું યોગદાન વધારે છે.
સત્તરમી લોકસભામાં ૧૫ પક્ષો અને ૨ અપક્ષો સહિતના જે ૭૮ મહિલા સાંસદો છે તેમાં બી.જે.પી.ના અડધા કરતાં ય વધુ એટલે ૪૧ મહિલા સાંસદો છે. તે પછીના ક્રમે તૃણમૂલ કૉન્ગ્રેસના ૯, કૉન્ગ્રેસના ૬, બીજુ જનતા દળના ૫, વાય.એસ.આર. કૉન્ગ્રેસના ૪, ડી.એમ.કે. ના બે અને અપક્ષ બે છે. અન્ય ૮ પક્ષોના એક-એક મહિલા સાંસદો છે. ઉત્તર પ્રદેશની ૮૦ લોકસભા બેઠકોમાંથી ૧૧ , પશ્ચિમ બંગાળની ૪૨માંથી ૧૧, મહારાષ્ટ્રની ૪૮માંથી ૮, ઓડિશાની ૨૧માંથી ૭ ગુજરાતની ૨૬માંથી ૬, આંધ્ર પ્રદેશની ૨૫માંથી ૪, મધ્ય પ્રદેશની ૨૯માંથી ૪ બેઠકો પર મહિલા ઉમેદવારો વિજયી બન્યાં હતાં. પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય મંત્રી મમતા બેનરજીએ ૪૦ ટકા અને ઓડિશાના મુખ્યમંત્રી નવીન પટનાયકે ૩૩ ટકા મહિલાઓને લોકસભાની ચૂંટણીના ઉમેદવારો બનાવ્યા હતા. જ્યારે કૉન્ગ્રેસે દેશમાં સૌથી વધુ ૫૪ અને તે પછીના ક્રમે ભા.જ.પે. ૫૩ મહિલાઓને લોકસભાની ચૂંટણી ટિકિટો આપી હતી. ઓડિશામાં ૩૩ ટકા, ગુજરાતમાં ૨૩ ટકા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૨૦ ટકા મહિલાઓ સંસદમાં પહોંચી છે. મહિલાઓનો ચૂંટણી જીતવાનો દર ઊંચો હોવા છતાં રાજકીય પક્ષો તેમને ઉમેદવાર બનાવતા નથી જેથી વિધાનગૃહોમાં તેમનું અલ્પ પ્રતિનિધિત્વ હોય છે. ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણીમાં રાજકીય પક્ષોએ મહિલા ઉમેદવારોની વધુ પસંદગી કરી હતી તેવા રાજ્યોમાં મહિલાઓનો ચૂંટાવાનો દર પણ ઊંચો રહ્યો છે.
સંસદનું ઉપલું કે વડીલોનું ગૃહ, રાજ્યસભા, કાયમી ગૃહ છે. ૨૫૦ સાંસદોની બનેલી રાજ્યસભાના સભ્યોની ચૂંટણી પ્રત્યક્ષ મતદાનથી થાય છે. તાજેતરની રાજ્યસભા ચૂંટણી પછી રાષ્ટ્રપ્રમુખ નિયુક્ત મેરીકોમ સાથે રાજ્યસભામાં મહિલા સાંસદોની સંખ્યા ૨૫ થઈ છે. રાજ્યસભામાં ૧૦ રાજકીય પક્ષોનાં ૨૪ મહિલા સાંસદોમાં સૌથી વધુ બી.જે.પી.ના ૮ છે. જ્યારે કૉન્ગ્રેસના ૫, તૃણમુલના ૪ અને અન્ય સાત રાજકીય પક્ષોના એક-એક મહિલા સાંસદ છે. ચૂંટાવાની ઓછી શક્યતાને કારણે મહિલા ઉમેદવારોની પસંદગી રાજકીય પક્ષો કરતાં નથી એવી દલીલ રાજ્યસભામાં મહિલાઓનું અલ્પ પ્રતિનિધિત્વ જોતાં ટકતી નથી. કેમ કે રાજ્યસભાના સભ્યની સીધી ચૂંટણી થતી નથી. તેમ છતાં ૧૯૫૨થી ૨૦૨૦ સુધીમાં રાજ્યસભામાં મહિલાઓના પ્રતિનિધિત્વની ટકાવારી માત્ર બે ટકા જ વધી છે. હાલમાં પણ રાજ્યસભામાં મહિલા સાંસદો કુલ સભ્યોના ૧૦ ટકા જ છે. અત્યાર સુધીના રાજ્યસભાના ૨,૨૮૨ સભ્યોમાં મહિલાઓ માત્ર ૧૩૭ અર્થાત્ ૬ ટકા જ છે. હાલ સંસદના બંને ગૃહોમાં મહિલા સાંસદોની સંખ્યા ૧૦૩ છે પરંતુ કેન્દ્રના મંત્રીમંડળમાં ૬ (૫.૮ ટકા) જ મહિલાઓને સ્થાન મળ્યું છે. દેશના વડા પ્રધાન, રાષ્ટ્ર પ્રમુખ, રાજ્યોના મુખ્ય મંત્રીઓ અને રાજ્યપાલોના પદો પર મહિલાઓ વિરાજી ચૂક્યાની દુહાઈ દેવાય છે પરંતુ દેશની કુલ વસ્તીમાં મહિલાઓની વસ્તી પચાસ ટકા છે ત્યારે સંસદમાં પંદરેક ટકા અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં નવેક ટકા જ મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ જોવા મળે છે.
લોકસભા અને વિધાનસભામાં મહિલાઓને તેમની વસ્તીના પ્રમાણમાં પ્રતિનિધિત્વ મળે તેનો એક ઉકેલ મહિલા અનામત છે. પંચાયતો અને નગરપાલિકા-મહાનગરપાલિકામાં મહિલા અનામતની જોગવાઈ પછી તેમનું પ્રતિનિધિત્વ વધ્યું છે. ૧૯૯૬માં એચ.ડી. દેવગૌડાના પ્રધાનમંત્રીત્વ કાળમાં સૌ પ્રથમ વખત ૩૩ ટકા મહિલા અનામતનું બિલ સંસદમાં રજૂ થયું હતું. ૨૦૧૦મા રાજ્યસભામાં મહિલા અનામત બિલ પસાર થયું હતું પરંતુ કેટલાક રાજકીય પક્ષોના અવરોધો અને વાજબી વાંધાઓને કારણે ચોવીસ વરસો બાદ પણ હજુ લોકસભામાં આ બિલ પસાર થઈ શક્યું નથી. અલ્પ બહુમતીની સરકારોએ મહિલા અનામત બિલને પ્રાથમિકતા આપી હતી. પરંતુ મજબૂત નેતૃત્વ અને ભારે બહુમતીની સરકાર દેશમાં છ વરસથી શાસનમાં છે પરંતુ તેની પ્રાયોરિટી તીન તલાક અને કોમન સિવિલ કોડ છે મહિલા અનામત નથી એમ લાગે છે. કૉન્ગ્રેસ અને ભા.જ.પ. ૩૩ ટકા મહિલા અનામતના સમર્થકો છે. પરંતુ કાયદા વિના ૩૩ ટકા મહિલાઓને ઉમેદવાર બનાવવા તૈયાર નથી ! જો મહિલા અનામત બિલ પસાર થાય તો ૩૩ ટકાના હિસાબે લોકસભાની ૫૪૨માંથી ૧૮૧ અને વિધાનસભાની ૪,૧૦૯માંથી ૧,૩૭૦ બેઠકો પર મહિલાઓ પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે. પરંતુ જો તેમ ન થઈ શકે તો હાલમાં જે ગતિએ મહિલાઓનું રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ જોવા મળે છે તે રીતે ૨૦૫૦ સુધીમાં કદાચ ૩૩ ટકા મહિલા પ્રતિનિધિત્વએ આપણે પહોંચી શકીએ.
શું મહિલાઓ જ મહિલાઓનું ઉચિત પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે ? કે મહિલાઓના રાજકીય પ્રતિનિધિત્વમાં વધારાથી રાજકારણ શુદ્ધ બનશે ? એવા પણ સવાલ આ સંદર્ભમાં ઊઠે છે. નીચલા સ્તરના લોકતંત્રમાં જ્યાં મહિલા અનામત અમલી છે ત્યાં કેટલીક શુદ્ધિ અને પ્રજાકલ્યાણમાં વૃદ્ધિ જરૂર જોવા મળે છે. પરંતુ ઉચિત પ્રતિનિધિત્વ અને રાજકીય શુદ્ધિ મહિલાઓને કારણે જ શક્ય બનશે તેવું હાલના સંસદના મહિલા પ્રતિનિધિત્વને જોતાં કહી શકાતું નથી. કરોડપતિ મહિલા સાંસદો છે તો રાજકીય વારસો અને રાજકીય ઓથ ધરાવતાં મહિલા સાંસદો પણ છે. માતૃસત્તાક ઉત્તર પૂર્વના રાજ્યોમાં હજુ રાજકારણમાં મહિલાઓને સ્થાન નથી તે વિસ્મયકારક હકીકત છે. એટલે સવાલ સ્ત્રી-પુરુષ જેટલો જ પુરુષસત્તાક માનસિકતામાં બદલાવનો પણ છે. આઝાદીના આંદોલનમાં ગાંધીજી મોટા પાયે મહિલાઓને સામેલ કરી શક્યા હતા. વર્તમાન વડા પ્રધાનના સમર્થનમાં મહિલાઓ મોટા પ્રમાણમાં હોવાનું કહેવાય છે. એટલે મહિલા મતદાર તો સૌને ગમે છે. પરંતુ રાજકીય ભાગીદારી કોણ આપે તે સવાલ છે.
(તા.૧૯-૦૮-૨૦૨૦)
e.mail : maheriyachandu@gmail.com
