થોડાક દિવસો પહેલાં, એક મિત્રે વડોદરાના સ્વાનુભવો લખેલા. મને મિત્રનું નામ યાદ નથી આવતું, દિલગીર છું. ત્યારે વિપુલ વ્યાસે પણ વડોદરા વિશે લખેલું. એ બન્ને મિત્રોના એક વાચકે મને કહેલું – તમે પણ વડોદરા વિશે લખો ને, અમને ગમશે.
વડોદરા વિશે ઘણું લખી શકું પણ ત્યારે ન્હૉતું લખવું. આજે પણ નથી લખવું. પરન્તુ મને 'પ્રેમાનંદ સુવર્ણચન્દ્રક' અપાયો ત્યારે વડોદરામાં મેં આપેલું વ્યાખ્યાન આજે મળી આવ્યું. એમાં વડોદરા વિશે જે થોડી વાતો કરેલી તે અહીં મૂકું છું :
"આ ચન્દ્રક સ્વીકારતાં મને એકદમનું સારું તો એટલા માટે લાગે છે કે પ્રેમાનંદ વડોદરાના, અમે પણ મોટે ભાગે વડોદરાનાં. વતન ડભોઇ — ૩૦ કિલોમીટરના અન્તરે. અમારે ડભોઇના લોકોને વડોદરા પહેલેથી સ્વપ્નનગરી.
છેલ્લા બે (હવે ત્રણ) દાયકા દરમ્યાન હું યુરપ અને અમેરિકાનાં ઘણાં શ્હૅરોમાં ઘૂમ્યો છું, પણ શ્હૅર વિશેનો પ્હૅલવ્હૅલ્લો ખયાલ વડોદરાથી બંધાયેલો.
વડોદરામાં મારી ઊગતી જુવાનીનાં અને કારકિર્દી-ઘડતરનાં કીમતી વરસો વપરાયાં છે.
ડભોઇના અમારા કેટલાક મિત્રો માટે તો વડોદરા હોમ-ટાઉન. ડભોઇથી માત્ર ફિલ્મો જોવા આવે. ત્રણે ત્રણ શો-માં જુદાં જુદાં પિક્ચર જોઇને રાતે પાછા ફરે. “પ્રતાપ” “મોહન” “શારદા” “કૃષ્ણ” — નિર્દોષ પવિત્ર નામોવાળી ટોકિઝો. એમાં જોયેલી અનેક ફિલ્મોનાં સ્મરણો છે. દિલીપકુમાર, રાજકપૂર અને દેવાનંદનો જમાનો.
ત્યારે મારે, સિતાંશુભાઇ (યશશ્ચન્દ્ર મહેતા) ! નાગરમિત્રોની દોસ્તી હતી. ડભોઇમાં પણ સાઠોદરા નાગરમિત્રોથી મૈત્રી શરૂ થયેલી. આજે પણ કોઇ કહે, નાગર છું, તો દિલમાં એક મીઠો ઉદ્રેક જાગે, થોડી બીક પણ લાગે …
કમાટીબાગમાં બૅન્ડ-સ્ટૅન્ડ હતું — રવિવારનું. એ વર્ષોની વાત છે.
“ફીઆટ” કાર ત્યારે નવી નવી નીકળેલી.
હંસા મહેતા વાઇસ-ચાન્સેલર હતાં. “ઍજ્યુકેશન”ને તેઓ “ઍડ્યુકેશન” કહેતાં. ચં.ચી. મહેતા હતા. એમના “હોહોલિકા” નાટકમાં મને નાનો રોલ મળેલો.
નાગરવાડામાં દશા લાડ છાત્રાલયમાં રહેવાનું.
‘કૅનેરા કાફે’માં રાઇસ-પ્લેટ ખાવી, ‘જવાહર’માં બટાકાપૌંઆ, ‘ઇરાની હોટેલ’માં આમ્લેટ ખાવી, ‘ક્ષુધા-શાન્તિ’માં — નામ જ કેવું લલચાવનારું — કચોરી ખાવી, વગેરે લાઇફસ્ટાઇલ હતી.
જો કે ચાંદની રાતે સૂરસાગરની પાળે બેસી અકળ ભાવિના વિચારો પણ કરેલા.
ન્યાયમન્દિરે બૂટપૉલિશ કરાવવાની મજા આવે — જોતાં જોતાં શીખવાનું કે બૂટપૉલિશ આમ કરાય.
પાનના ગલ્લે ‘બિનાકા’ સાંભળતા.
ઉનાળામાં, ‘ઇન્દીરા ઍવન્યુ’ — ‘વીથીકા’ શબ્દનું અંગ્રેજી ‘ઍવન્યુ’ છે એમ પહેલી વાર જાણેલું. ‘કાલાઘોડા’થી ડાઉનટાઉન રાઇટમાં હૉસ્પિટલ બાજુ લઇ જતો આખો રસ્તો વીથીકા હતો. બન્ને તરફ ઠંડી મીઠી છાયા પાથરતા વિરાટ વડ હતા. વડોદરા ‘વટપ્રદ’ હતું એ વાતની જાણે રસપ્રદ વ્યાખ્યા !
ફત્તેપુરાનું શુક્રવારી બજાર બ.ક.ઠા.ના પ્રસંગથી ખાસ યાદ રહી ગયેલું.
લાંબા ગાળે ખબર પડેલી કે ફત્તેપુરા અને ફત્તેગંજમાં કેટલો મોટો ફર્ક છે !
જ્યુબિલી બાગ, મ્યુઝિક કૉલેજ, જેનાં પગથિયે બેસી ક્લાસમાંથી ગુલ્લીઓ મારેલી એ, યુનિવર્સિટીનો સૅન્ટ્રલ હૉલ …
શું શું યાદ કરું …
વડોદરા ભલે સંસ્કારનગરી મનાય છે, અમારે માટે એ રોમાન્ટિક સિટી હતું. તમારામાં પ્રેમ કરવાની જિગર હોય તો થઇ શકે એવું સિટી. યૌવનને જ્યાં જાણી શકાય, માણી શકાય, નાણી શકાય. એવા વડોદરામાં કૉમર્સમાં બે વર્ષ બગડ્યાં તે ત્યારે ન્હૉતું ગમ્યું પણ આજે મારા સાહિત્યકારજીવને ગમતું થઇ ગયું છે.
પછી એ જ વડોદરામાં, એમ.એ. થયો, મારી કારકિર્દીમાં મોટો વળાંક આવ્યો — જાણે ‘યુ’ ટર્ન. મોટી વાત એ કે સુરેશ જોષી ગુરુ રૂપે મળ્યા. ગુજરાતી સાહિત્યને વિશ્વ-સાહિત્યની ક્ષિતિજો દર્શાવનારા એ મનીષીએ મને પણ એ ક્ષિતિજો દેખાડી.
હું કોઇ પણ હિસાબે માત્ર ગુજરાતી સાહિત્યનો માણસ ન રહ્યો. સાહિત્યની કોઇ પણ વાતને વિશ્વ-સાહિત્યના નક્શામાં મૂકીને જોવાની આદત બની ગઇ. આપણી કોઇ પણ સાહિત્યિક બાબતને સુધારીને વિકસાવવાની ટેવ પડી ગઈ — જે આજે તો મારો સ્વભાવ બની ચૂકી છે.
એમના ‘ક્ષિતિજ’ સામયિકે ગુજરાતી સાહિત્યના આધુનિકતાવાદી નવપ્રસ્થાનનાં તમામ ઝરણને ઝીલ્યાં, આગળ ધપાવ્યાં. મારે માટે પણ જાણે એ જ કર્તવ્ય બની ગયું.
દર શુક્રવારે સુરેશભાઇ સલાટવાડામાં ‘થીયોસૉફિકલ સોસાયટી’માં વાર્તાલાપ આપતા. અઠવાડિયા દરમ્યાન વાંચ્યું હોય તેની વાતો કરતા. સાર્ત્ર, કાફ્કા, કામૂ વિશેના મનોભાવ ત્યારથી જાગેલા.
ભોગીલાલ ગાંધી અને એમનું ‘વિશ્વમાનવ’ સામયિક; રામજી મન્દિરની પોળમાંની એમને ત્યાંની બુધવારીય સભાઓ — સુરેશભાઇ રિલ્કે વાંચે, પ્રબોધ ચોક્સી જેવા પીઢ વિચારકો ચર્ચા કરે. ત્યારથી ગુલામ મોહમ્મદ શેખ અને ભૂપેન ખખ્ખરનો પરિચય થયેલો.
સાહિત્ય ભલે સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિ મનાતી હોય, એ કલાસર્જન છે અને એને ચિત્ર, સંગીત, શિલ્પ કે સ્થાપત્યનો, એ લલિત કલાઓનો, પણ એટલો જ ખપ છે — એ ભાવના દૃઢ થયેલી. એમાં ફાઇન આર્ટ્સ ફૅકલ્ટીના કલાસ્વામીઓ શેખથી માંડીને જેરામભાઇ (પટેલ), જ્યોતિભાઇ (ભટ્ટ) વગેરેના સુરશભાઇ જોડેના સહયોગે મોટો ભાગ ભજવેલો.
ટૂંકમાં, વડોદરા એટલે મારે મન પેલા રોમાન્ટિક વડોદરા પર ઊભેલું મારું લિટરરી વડોદરા. કહેવાનું તાત્પર્ય કે આ બન્ને વડોદરાને હું આજે પણ જીવી રહ્યો છું, અને તેમાં, તમે મને પૉંખો છો એથી મારા મનોજગતમાં કેવાંક સ્પન્દનો જાગે એ તમે કલ્પી શકો છો.
= = =
(re-published : a part : November 12, 2021 : Amsterdam)
