ભાઈઓ અને બહેનો, ચાલો આપણને એકસૂત્રે બાંધી રાખતા આ તહેવારને આજે ઉજવીએ.
જો મારી પાસે જાદુઈ લાકડી હોય અને હિન્દુધર્મના ઘણા તહેવારોમાંના એકને બહોળા પ્રમાણમાં ઉજવવામાં આવે તેવું કઇંક કરી શકું, તો અચ્છાઈનો બુરાઈ કે અંધાકરનો પ્રકાશ પર વિજય સૂચવતો અને મીઠાઈઓ વહેંચીને અને ફટાકડા ફોડીને ઉજવાતો દિવાળીનો તહેવાર હું પસંદ ન કરું. કે કદાચ શ્રીકૃષ્ણના જન્મનો ઉત્સવ જન્માષ્ટમી અથવા નવ દિવસ રાસ-ગરબાની રમઝટ દ્વારા માતૃશક્તિનો મહિમા કરવાનો નવરાત્રિનો તહેવાર પણ ન સૂચવું. આ તહેવારો ઘણા પ્રચલિત છે અને તેના જેવા તહેવારો પશ્ચિમી પરંપરામાં પણ ઉજવાય છે.
ના, મારી પસંદગી ઘર આંગણે સાદાઈથી ભાઈ અને બહેન વચ્ચેના અતૂટ બંધનને વધાવતી વિધિ રક્ષા બંધનના તહેવારને પસંદ કરું. આ તહેવાર દુનિયા આખીમાં લાખો લોકો ઉજવશે. તમે સહુ તેમાં જોડાઓ તેવું ઈચ્છું છું. તમને કહું, શા માટે.
સદીઓથી ચાલતા આવેલા રિવાજ મુજબ, બહેન પોતાના ભાઈના કાંડા પર પસલીનો દોરો બાંધે અને ભાઈની રક્ષા માટે પ્રાર્થના કરે. બદલામાં ભાઈ પણ બહેનને પસલીનો દોરો બાંધે અને યથાશક્તિ રોકડ ભેટ આપે. મારી ભૂલ હોય તો ક્ષમા ચાહું છું, પરંતુ મારી જાણમાં બીજી કોઈ સભ્યતામાં ભાઈ-બહેન વચ્ચેના પ્રેમને આ રીતે વ્યક્ત કરતો કોઈ તહેવાર નથી જોવા મળતો.
મને આજે આ નાના લાગતા તહેવાર વિષે ઉલ્લેખ કરવાનું મન શાથી થયું? કદાચ મારા પુત્રને આજે તેની કાકાની નવજાત પુત્રીને હાથે રક્ષા બાંધવાનો અવસર મળ્યો છે, એટલે હોય કે હું જ્યારે દુનિયાભરમાં ચોપાસ મચી રહેલ ખળભળાટ અને વિભાજક બળો સક્રિય થતાં જોઉં છું, તેથી વિચાર આવ્યો કે કદાચ આ રક્ષાબંધન જેવા તહેવારનું હાર્દ ક્યાંક આપણને આ ઘાવ રૂઝવવામાં મદદરૂપ થાય!
હું સગી બહેન વિના મોટો થયો, અને કાકા-મામા-માસી અને ફોઈની દીકરીઓ હજારો માઈલ દૂર વસે, એટલે તેમને પ્રત્યક્ષ રક્ષા બાંધવાના પ્રસંગો ઓછા મળ્યા. પણ જ્યારે પણ મેં તેમને રક્ષા અને પત્ર (જો મને યાદ આવે તો) મોકલું અને તેમનો પ્રેમસભર પત્ર અને રાખડી મળે ત્યારે મને હંમેશ તેનું મહત્ત્વ સમજાય કે જે આપણે બધાએ ફરીને સંભારવા જેવું છે : કે દરેક સ્ત્રી અને પુરુષ આપણા ભાઈ અને બહેન છે, આપણા આદરને પાત્ર છે, નહીં કે તેમના વિષે કામના સેવવાની કોઈ વસ્તુ કે તેથી ય વધુ ખરાબ તેમની સાથે દુર્વ્યવહાર કરવા જેવું પાત્ર છે. અમને અમારી સ્ત્રી મિત્રોને હાથે પણ રાખડી બાંધવાનું શીખવવામા આવેલું, જેથી એ અમારી બહેનો સમાન બની ગઈ, નહીં કે કામવાસના પોષવા ઈનામ જીતવાની ચીજ.
જો આપણે ભાઈ-બહેન વચ્ચેના આવા નિર્મળ પ્રેમને અવારનવાર ઉજાગર કરીએ તો શું પરસ્પર માટેની નફરત, જાતીય શોષણ અને વિભાજન ઓછાં થશે? કહેવું મુશ્કેલ છે. પરંતુ મને તો મારી સ્ત્રી મિત્રો અને સહકાર્યકરોને બહેનની દ્રષ્ટિએ જોવાનું અને પુરુષ સાથીદારોને ભાઈઓ તરીકે, નહીં કે હરીફ તરીકે જોવાનું મૂલ્ય મારા ઉછેર દરમ્યાન અને સમગ્ર જીવનમાં ઘણું છે.
હું એમ વિચાર્યા વિના નથી રહી શકતો કે માનસિક તણાવ કે જે આપણને એક બીજાંથી વિખૂટાં પાડી દે છે તેના કરતાં માનવતાનું બંધન કે જે આપણને એક બીજા સાથે સાંકળી રાખે છે તે વધુ મજબૂત છે. અથવા એમ ખરેખર થવું જોઈએ.
તો આજના દિવસે ડેસ્કને સામે છેડે બેઠેલ તમારી સાથે કામ કરનાર ભાઈ કે બહેન પ્રત્યે હાથ લંબાવીને તમારા ભાઈ કે બહેન કહીને કાં ન બોલાવો ? પડોશીના ઘરનું બારણું ખખડાવીને પૂછો એ લોકો કેમ છે. જેની સાથે ઘણા સમયથી વાત નથી કરી તે મિત્રને ફોન કરીને ખબર અંતર પૂછો. આખર આપણે કોઈના ને કોઈના ભાઈ કે બહેન છીએ જ.
