ચૂંટણી આમ તો રાષ્ટ્રીય તહેવાર તરીકે ઓળખાય છે. ભારતીય પરંપરામાં તહેવારમાં બધાને ખુશ રહેવાનો અને કરવાનો રિવાજ પણ છે. પરંતુ આ રાષ્ટ્રીય તહેવાર-ચૂંટણીમાં એક મોટો વર્ગ હોય છે, જે ચૂંટણી વખતે ભારોભાર ચિંતામાં અને નાખુશ હોય છે. આ વર્ગ એટલે ચૂંટણીમાં પોલિંગ બૂથ પર ફરજ બજાવતા કર્મચારીઓ. જેવો જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા ચૂંટણી-ફરજ બજાવવાનો ‘ઑર્ડર’ મળે કે તરત બધાના માટે ચિંતાના વાદળો વર્તાવા લાગે. આમ તો એક પોલિંગબૂથ પર પાંચ વ્યક્તિઓનો સ્ટાફ આપવામાં આવે છે. આ પાંચ સ્ટાફના કામની વહેંચણી ચૂંટણીપંચની માર્ગદર્શિકામાં બખૂબી કરવામાં આવેલી હોય છે. જેમાં આ પાંચ મુખ્ય જવાબદારી હોય છે.
(૧) પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર
(૨) આસિસ્ટન્ટ પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર
(૩) પોલિંગ-૧
(૪) પોલિંગ-૨ અને
(૫) સેવકભાઈ
આ બધી પ્રક્રિયામાં સૌથી જવાબદાર વ્યક્તિ એટલે પ્રિસાઇડિંગ-ઑફિસર. આ લેખ લખવાનો મુખ્ય હેતુ પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસરના અનુભવોને વર્ણવવાનો છે.
જ્યારે ચૂંટણીપંચના નામે જિલ્લા કલેક્ટરનો ઑર્ડર પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર તરીકે આવ્યો, એ જ ગાળામાં સમગ્ર ઑફિસમાં કોને-કોને ઑર્ડર મળ્યો છે, તે જાણીને સાંત્વના મળી, પરંતુ એકાદ મિત્રોને કોઈ પણ પ્રકારની ચૂંટણીલક્ષી કામગીરી મળી નથી, તે જાણી જરા અચરજ પણ થયું અને તેમને આ કામગીરી નથી આવી તેની ખુશી પણ મનાવી. ત્યાર બાદ કેટલાક મિત્રોએ સ્થાનિક કલેક્ટર-કચેરીમાં સંપર્કો વિશે તપાસ શરૂ કરી. જેથી કરી, પોતાની વગ દ્વારા પોતાની કામગીરી રદ્દ કરાવી શકે. તેઓએ એકાદને ફોન પણ જોડ્યો. પરંતુ સામેથી જવાબ મળ્યો કે “એક વખત ઑર્ડર નીકળી જાય પછી રદ્દ કરાવવો થોડો અઘરો છે, પરંતુ એક વાર પ્રથમ તાલીમમાં હાજરી આપી આવો પછી જોઈએ છીએ, કશું થઈ શકે કે કેમ?” આ જવાબ બાદ થોડી હિંમત ભેગી કરી બધા મિત્રો પ્રથમ તાલીમના દિવસે નિશ્ચિત સ્થળ અને સમયે હાજર થયા. ત્યાં અમારા જેવા પ્રથમ વખત ડ્યૂટી પર આવનારા અને ઘણા બધા અનુભવી એમ બે પ્રકારના પ્રિસાઇડિંગ-ઑફિસર્સ હતા.
પ્રથમ તાલીમ વખતે દરેક અધ્યાપક જે વિવિધ વિષયો ભણાવતા હોય, તેને એક નવો વિષય ત્રણ કલાકની તાલીમમાં શીખવો પડે છે. આ તાલીમમાં પ્રથમ વખત ચૂંટણીની કામગીરી કરનારા અધિકારીને તો ઘણી બધી ખબર જ હોતી નથી. તેમને બે મોટાં પુસ્તક વાંચવા માટે આપવામાં આવે છે, જેમાં સમગ્ર માહિતી વિસ્તારપૂર્વક આપેલી હોય છે, પરંતુ આ તો તરણક્રિયાનું પુસ્તક વાંચી તરણકુંડમાં ડુબકી લગાવવા જેવું! જેમ તરણપ્રક્રિયાનું પુસ્તક વાંચીને તરણક્રિયા કરતાં મુખ્ય જોખમ જીવ જવાનો રહે તેમ ચૂંટણી – પ્રક્રિયામાં નોકરી જવાનો રહે.
આ કામગીરી કેમ તમને સોંપાઈ રહી છે, તે વિશે વાત કરતાં એક અધિકારીએ જણાવ્યું કે તમો અમારા કરતાં વધારે પગાર લો છો અને જવાબદાર લોકો છો માટે આ કામગીરી તમોને સોંપાઈ છે. અને દરેક સરકારી નોકરી ધરાવતો કર્મચારી પોતાની નોકરી જવાની બીકે આ કામગીરી ખૂબ જ ભયથી પણ નિષ્ઠાથી બજાવે છે.
મતદાનના આગળના દિવસે જે-તે વિધાનસભા મતવિસ્તારમાં સવારથી પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીઓની લાઇનો લાગે છે અને ત્યાં પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસરને એક ઑર્ડર આપવામાં આવે છે, જેમાં તેમની ટીમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલો હોય છે. અને તેમના મતદાનમથક વિશેની પણ માહિતી આપવામાં આવેલી હોય છે. ઑર્ડર મળ્યાના તુરંત બાદ પ્રિસાઇડિંગ – અધિકારી પોતાની ટીમના સભ્યોનો સંપર્ક કરી બધાને એક જગ્યાએ એકત્રિત કરે છે. ત્યાર બાદ ખરી મહેનત શરૂ થાય છે. નિશ્ચિત કરેલા રૂમમાંથી ઇ.વી.એમ. મશીન, કન્ટ્રોલ-યુનિટ, બૅલેટ-યુનિટ, વી.વી.પી.ઇ.ટ. અને એક કોથળો ભરીને સામગ્રી મેળવવાની થાય છે. આ સામગ્રી મેળવ્યા બાદ તે સામગ્રીને આપેલ યાદી સાથે મેળવી પોતાના મતદાનમથક તરફ રવાનગી થતી હોય છે.
પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારી અને તેમની ટીમમાં થોડા અનુભવી અને થોડા નવા પણ અધિકારીઓ હોય છે. જો આસિસ્ટન્ટ પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર અનુભવી આવ્યો, તો ઘણી બધી બાબતો સરળ થઈ જાય છે, પરંતુ જો ટીમના સદસ્યો નવા હોય, તો આ પ્રક્રિયા એક પર્વતારોહણ જેવી કઠિન બની જાય છે. તાલીમ લેતી વખતે અને સામગ્રીની યાદી મેળવતી વખતે પણ ઘણા બધા અઘરા શબ્દો અને બાબતો સામે આવતી હોય છે, જેમાં મુખ્યત્વે મૉકપૉલ, વૈધાનિક કવરો અને બિન-વૈધાનિક કવરો જેવી બાબતો મુખ્ય હોય છે, જેના ઉપર વારંવાર ભાર મુકવામાં આવે છે. મતદાનના આગલા દિવસે મતદાનમથક પર પહોંચ્યા બાદ મતદાન-કુટીર તૈયાર કરવી, વિવિધ પ્રકારની નોટિસો લગાવવી, મતદાનમથક તૈયાર કરવું, જરૂરી ફર્નિચર છે કે નહીં તે બધી બાબતોની ચકાસણી પણ પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારી કરતા હોય છે. પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસરને નાની-નાની બાબતોમાં પડતી તકલીફોમાં ઝોનલ-અધિકારી (જો સપોર્ટિવ હોય તો) સારી રીતે મદદ કરે છે. બપોર સુધીની કામગીરી બજાવ્યા બાદ પોલિંગ-૧ અને પોલિંગ-૨ (જે સામાન્ય રીતે મહિલા હોય છે, તેઓ તરત ઘરે જવાની રજા માંગી લે છે અને આવતી કાલે સવારે સમયસર આવી જશે, તેવી ખાતરી આપી ઘરે રવાના થાય છે.) ત્યાર બાદ ફૉર્મ અને કવરો ઉપર માહિતી લખી તૈયાર કરવાની કામગીરી પ્રિસાઇડિંગ-ઑફિસર કરતા હોય છે. થોડાક કલાકોમાં તો આશરે ૪૦થી ૫૦ અલગ-અલગ પ્રકારનાં ફૉર્મ ભરી તૈયાર કરતા હોય છે. આ ફૉર્મ તૈયાર કરતી વખતે વિચાર પણ આવે કે શું આ બધાની પ્રસ્તુતતા છે? પરંતુ જેમજેમ તમે ચૂંટણી-પ્રક્રિયાને સમજો તેમ તમને ખ્યાલ આવે કે ચૂંટણી-પ્રક્રિયા દરમિયાન ઊભી થવાની દરેક સંભાવનાના ઉકેલ આ વિવિધ પ્રકારનાં ફૉર્મમાં હોય છે. સામાન્ય માણસોને આ વિશે તો ખૂબ જ ઓછો ખ્યાલ હોય છે. ઘણી વખત સામાન્ય માણસ પોતાના મતાધિકાર માટે તકરાર ઊભી કરે છે, ત્યારે પ્રિસાઇડિંગ-ઑફિસર અને સમગ્ર સ્ટાફ આ તકરારને નિવારવા વિવિધ પ્રકારનાં ફોર્મમાંથી લાગુ પડતું ફૉર્મ ભરાવી મતદાનની પ્રક્રિયા પૂરી કરે છે.
મતદાનના આગલા દિવસની રાત્રે પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારી પોતાનું મતદાનમથક છોડીને જઈ શકે નહીં એટલે કોઈ પણ પ્રકારની તકલીફ હોય તો પણ અધિકારીને પોતાનું મતદાનમથક છોડવાનું થતું નથી. સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીના એક પ્રૌઢ પ્રાધ્યાપકને ખંભાતથી ૧૦ કિલોમીટર દૂર એક ગામડામાં પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારી તરીકે ફરજ બજાવવાની હતી. મતદાનના આગલા દિવસે તેમને ઉપવાસ હતો. સમગ્ર દિવસ દરમિયાન ગરમી હોવાના કારણે તેઓ સતત પાણી ઉપર રહ્યા. મતદાનમથક પહોંચી બધી કામગીરી પતાવી રાતના ૮-૦૦ વાગ્યે ગરમીના કારણે તેમના શરીરમાંથી સોડિયમ ઓછું થઈ ગયુ હતું. ત્યાંથી તેઓને તાત્કાલિક ખંભાતની હૉસ્પિટલમાં લઈ જવામાં આવ્યા, ત્યાં માળખાકીય સુવિધાઓ ન હોવાના કારણે તેઓને રાત્રે ૨-૦૦ કલાકે ખંભાતથી આણંદની હૉસ્પિટલમાં ખસેડવામાં આવ્યા. આ દરમિયાન ફરજ પરના સ્ટાફે જણાવ્યું હતું કે તેઓની બચવાની સંભાવના ખૂબ ઓછી છે. પરંતુ સદ્નસીબે ૪૮ કલાક બેભાન રહ્યા બાદ તેઓ હાલ સ્વસ્થ છે. તેમની સાથે વાત કરતા જાણવા મળ્યું કે આટલી ગરમીમાં છાપરાનાં પતરાં અને લોખંડની બારીઓવાળા મતદાનમથકમાં ફરજ બજાવતા ખૂબ તકલીફ પડી હતી. થોડીક માળખાકીય સુવિધાઓ સારી થાય, તો અધિકારીઓને તકલીફો ન પડે. આવા અનેક કિસ્સાઓ ફરજ પરના અધિકારીઓ સાથે બનતા હોય છે.
મતદાનમથકે આ વખતની ચૂંટણીમાં મતદાનનો સમય સવારે ૭-૦૦ કલાકથી સાંજના ૬-૦૦ કલાક સુધી કરવામાં આવ્યો હતો, એના અનુસંધાને મૉકપૉલ કરવાનો સમય સવારે ૬-૦૦ કલાકનો કરવામાં આવ્યો હતો. લગભગ બધી જગ્યાએ તાલીમ મેળવ્યા મુજબ અધિકારીઓએ કન્ટ્રોલ – યુનિટ, બેલેટ – યુનિટ, વી.વી.પી.ઇ.ટ.નું જોડાણ કર્યા બાદ મૉકપૉલ કરાવી મશીન સીલ કરી મતદાન-પ્રક્રિયા શરૂ કરી દીધી હતી. પરંતુ તાલીમ લીધા બાદ પણ ઘણા બધા પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીઓ દ્વારા આ પ્રક્રિયા કરવામાં ખામી સર્જાઈ હતી, જેના પરિણામે ઇ.વી.એમ.ની બદલી કરવાની તાતી જરૂરિયાત ઊભી થઈ હતી અને મતદાન-પ્રક્રિયામાં વિલંબ પણ થયો હતો.
જો મતદાનમથક કોઈ એક ચોક્કસ વિચારધારા અથવા પક્ષના મતદારોનું હોય, તો પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીને ચિંતા ખૂબ ઓછી થાય છે. પરંતુ જો તેમ ન હોય અને પક્ષો વચ્ચે ઘર્ષણ હોય, તો પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીને મુશ્કેલીઓ વધતી હોય છે. ઘણાં મતદાનમથકોને સેન્સિટિવ બૂથ તરીકે અગાઉથી જાહેર કર્યા બાદ ત્યાં સી.સી.ટી.વી. કૅમેરા અને પોલીસનો કાફલો વધારે મૂકવામાં આવે છે. મતદાન શરૂ થયાના દર બે કલાકે પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીને થયેલ મતદાનમાં સ્ત્રી અને પુરુષના આંકડા પોતાના ઝોનલ-અધિકારીને આપવાના હોય છે. સમગ્ર મતદાન-પ્રક્રિયા દરમિયાન પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર ઉપર ખૂબ દબાણ હોય છે. મુક્ત અને ન્યાયી મતદાન કરાવવાની સમગ્ર જવાબદારી પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીની હોય છે. એક દિવસ માટે પ્રિસાઇડિંગ- અધિકારીને ઍક્ઝિક્યુટિવ મેજિસ્ટ્રેટ જેટલા પાવર આપવામાં આવે છે. સાંજે ૬-૦૦ વાગ્યે મતદાન પત્યા બાદ ઇ.વી.એમ. મશીન, બધાં જ કવરો, બધી જ સામગ્રી લઈ પોતાના ડિસ્પૅચિંગ સેન્ટર પર પાછા પહોંચી, બધી જ વસ્તુઓ જમા કરાવવી અને બધું જ સફળ રીતે જમા કરાવ્યા બાદ પ્રિસાઇડિંગ-ઑફિસર ફરજ પરથી મુક્ત ગણાય છે. મતદાન પૂર્ણ થયાના તુરંત જ મહિલા પોલિંગ-અધિકારી ઘરે જવા રજા લઈ રવાના થઈ જાય છે.
આ બધું સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ થયા બાદ પણ પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીની જવાબદારી રહેતી હોય છે. જેમાં જો કોઈ જે-તે મતદાનમથક વિશે ફરિયાદ નોંધાવે અને જો એ ફરિયાદ સાચી ઠરે, તો જે-તે મતદાનમથક માટે ફરી મતદાન યોજાય છે અને અગાઉની ફરજ પરના પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીની સામે ગુનો પણ નોંધાય છે. આણંદમાં ધર્મજ ખાતે આ ચૂંટણી-પ્રક્રિયામાં ફેરમતદાનની ફરજ પડી હતી અને સમગ્ર સ્ટાફ સામે ફરિયાદ પણ નોંધાઈ હતી.
આમ, દેશમાં સરકાર કોની બનશે, તેનાથી પર કોઈ પણ વિચારધારા કે પક્ષની સાથે નહીં, પરંતુ પોતાની ફરજના ભાગ રૂપે આ અધિકારીઓ પોતાની ફરજ બજાવે છે. ઇલેક્શન-કમિશન દ્વારા તાજેતરમાં જાહેર કરેલા આંકડા મુજબ ઇલેક્શન-મશીનરીમાં ૧૨ મિલિયનથી વધુ ઑફિસર આ પ્રક્રિયાના ભાગ સમાન છે. વિશ્વની સૌથી મોટી લોકશાહીમાં ચૂંટણી-પ્રક્રિયા જટિલ, લાંબી અને ખૂબ જ મહેનત માંગી લે છે. દર પાંચ વર્ષે આ કામગીરી થતી હોય છે અને દર પાંચ વર્ષે કેટલા ય નવા પ્રિસાઇડિંગ-અધિકારીઓ પોતાની ડાયરીઓ ભરતા હોય છે. કેટલાકને સારા તો કેટલાકને કડવા અનુભવો થતા હોય છે.
E-mail : arpitzaveri13@gmail.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જૂન 2019; પૃ. 05-06
