એક નોહાએ મોટું જહાજ બનાવીને દુનિયાના જીવોને નવું જીવન આપ્યું, તો બીજા નોહાએ ડીક્ષનરી બનાવી અમેરિકાની અંગ્રેજી ભાષાને નવું રૂપ આપ્યું.
આ બીજા નોહાનું નામ નોહા વેબસ્ટર. ૧૭૫૮ના ઓક્ટોબરની ૧૬મી તારીખે કનેક્ટીકટ રાજ્યના હાર્ટફર્ડમાં તેનો જન્મ. પિતા ખેડૂત, પણ કુટુંબ હતું ખાધેપીધે સુખી. કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો, પણ વકીલાત કરી નહિ. નાની નિશાળ કાઢી, પણ તેમાં નિષ્ફળતા. પણ તેને એક વાતનો ખ્યાલ આવી ગયો : નિશાળમાં ભણાવી શકાય એવાં અમેરિકન પુસ્તકો જ નથી. બ્રિટનથી મગાવેલાં પુસ્તકો અહીંની નિશાળોમાં ચાલે નહિ. એટલે તેણે પોતે ત્રણ પુસ્તકો તૈયાર કર્યાં : સ્પેલર (૧૭૮૩), વ્યાકરણ (૧૭૮૪) અને રીડર (૧૭૮૫). આ પુસ્તકોમાં તેણે અમેરિકન અંગ્રેજીને બ્રિટીશ અંગ્રેજી કરતાં જુદી પાડવાની શરૂઆત કરી. તેણે અંગ્રેજીના સ્પેિલન્ગમાં ફેરફાર કરવા માંડ્યા. ‘સેન્ટર’, ‘કલર’ જેવા ઘણા શબ્દોના બ્રિટીશ સ્પેિલન્ગમાં ફેરફાર કરી તેને વધુ સહેલા અને સરળ બનાવ્યા. નોહા વેબ્સ્ટરની હયાતી દરમ્યાન તેના ‘સ્પેલર’ પુસ્તકની ૩૮૫ આવૃત્તિ છપાઈ! જો કે તેમાંની મોટા ભાગની ભૂતિયા આવૃત્તિ – પાયરેટેડ એડિશન – હતી, કારણ એ વખતે અમેરિકામાં કોપીરાઈટનો કાયદો લગભગ નહોતો એમ કહીએ તો ચાલે.
વિદ્યાર્થીઓ માટેનાં ત્રણ પુસ્તકો તૈયાર કર્યા પછી નોહાએ એક મોટું કામ હાથમાં લીધું – અમેરિકન ઇંગ્લિશની પહેલી ડીક્ષનરી બનાવવાનું. પણ પોતાનાં અગાઉનાં ત્રણ પુસ્તકો છાપી છાપીને લેભાગુ લોકો માલેતુજાર થઈ ગયા હતા એટલે નોહાએ નક્કી કર્યું કે ડીક્ષનરી પ્રગટ કરતાં પહેલાં કોપીરાઇટના કાયદા માટે ચળવળ કરવી જરૂરી છે. એટલે તેણે એવી ચળવળ કરી. પરિણામે ૧૭૯૦માં અમેરિકન કોંગ્રેસે આખા દેશ માટે કોપીરાઈટનો કાયદો કર્યો. પણ તેમાં કોપીરાઈટની મુદત માત્ર ચૌદ વર્ષની હતી. એટલે નોહાએ પોતાની ઝુંબેશ ચાલુ રાખી. બહુ ઓછી વ્યક્તિઓને જે માન મળે છે તે નોહાને મળ્યું. મુદતમાં વધારો કરવાની જરૂર શા માટે છે તે અંગે અમેરિકન કોંગ્રેસમાં વક્તવ્ય આપવાનું તેને આમંત્રણ મળ્યું. છેવટે મુદત ૨૮ વર્ષની કરવામાં આવી અને બીજાં ચૌદ વર્ષ તે લંબાવી શકાય એવી જોગવાઈ પણ કરવામાં આવી.
આ ઝુંબેશ દરમ્યાન ડીક્ષનરી તૈયાર કરવાનું કામ તો ચાલુ જ હતું. નોહાનું માનવું હતું કે અમેરિકનોની ભાષા ભલે અંગ્રેજી તરીકે ઓળખાતી હોય, પણ હકીકતમાં તે બ્રિટીશ લોકોની અંગ્રેજી કરતાં જુદી હતી. શબ્દો એકઠા કરવા, તેના અર્થો નક્કી કરવા, વ્યુત્પત્તિ નક્કી કરવી, આ બધાં કામ પાછળ નોહાએ પૂરાં પચાસ વર્ષ ખર્ચી નાખ્યાં. અંગ્રેજી શબ્દોની વ્યુત્પત્તી નક્કી કરવા ખાતર તેઓ બીજી છવીસ ભાષા શીખ્યા, જેમાં સંસ્કૃતનો પણ સમાવેશ થતો હતો. ઘણા બધા શબ્દોના સ્પેિલન્ગમાં તેમ જ અર્થમાં પણ બ્રિટીશ અંગ્રેજી કરતાં તેઓ જુદા પડ્યા. છેવટે ૧૮૦૬માં તેમણે પોતાની પહેલી સંક્ષિપ્ત ડીક્ષનરી પ્રગટ કરી. પછી ફ્રાંસ અને ઇન્ગ્લંડનો પ્રવાસ કરી અંગ્રેજી શબ્દો વિશેની ઘણી માહિતી એકઠી કરી. અને ૭૦ હજાર શબ્દો ધરાવતી ડીક્ષનરી ૧૮૨૮માં પ્રગટ કરી. સુધારાવધારા સાથેની બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરવા ખાતર તેણે પોતાનું મકાન ગીરવી મૂક્યું. એ પછી નોહા દેવામાંથી ક્યારેય બહાર નીકળી ન શક્યા. બીજી આવૃત્તિની પુરવણી તૈયાર કરવાનું કામ પૂરું થવા આવ્યું હતું ત્યાં ૧૮૪૩ના મે મહિનાની ૨૮મી તારીખે નોહાનું અવસાન થયું.
વિધિના ખેલ પણ વિચિત્ર હોય છે. પોતાની ડીક્ષનરીને કાયદાનું રક્ષણ મળે એટલા ખાતર નોહાએ કોપીરાઇટના કાયદા માટે ઝુંબેશ ચલાવી અને કાયદો કરાવ્યો. પણ તેના અવસાન વખતે ડીક્ષનરીની બંને આવૃત્તિની નકલોના ઢગલે ઢગલા પડ્યા હતા. જ્યોર્જ અને ચાર્લ્સ મેરિયમ નામના બે ભાઈઓએ એ ઢગલા ખરીદી તો લીધા, પણ સાથોસાથ ડીક્ષનરી માટે વેબસ્ટરનું નામ વાપરવાના હક્ક પણ ખરીદી લીધા. એટલે ૧૮૪૭ની આવૃત્તિથી આ ડીક્ષનરી બની મેરિયમ વેબસ્ટર ડીક્ષનરી. પણ વખત જતાં બીજા પ્રકાશકો પણ વેબ્સટરના નામવાળી ડીક્ષનરી છાપવા માંડ્યા. મેરિયમ-વેબ્સ્ટરે અદાલતનાં બારણાં ખખડાવ્યાં, પણ અદાલતે કહ્યું કે ૧૮૦૬માં પ્રગટ થયેલી પહેલી વેબસ્ટર ડીક્ષનરીને ૨૮ વર્ષ પૂરાં થયાં ત્યારે, એટલે કે ૧૮૩૪માં તેના કોપીરાઈટ પૂરા થઈ ગયા છે. એટલે હવે કોઈ પણ પ્રકાશક વેબ્સ્ટરનું નામ વાપરી શકે છે. આજે અમેરિકન બજારમાં ઘણી વેબસ્ટર ડીક્ષનરીઓ મળે છે. તેમાંની ઘણી સાથે નોહા વેબ્સ્ટરને કે તેની ડીક્ષનરીને સ્નાન-સૂતકનો પણ સંબંધ નથી.
સૌજન્ય : ‘પ્રોફાઈલ’, દીપક મહેતા સંપાદિત ‘અક્ષરની અારાધના’, “ગુજરાતમિત્ર”, 23 જૂન 2014
