ઑફિસના કામ અંગે બહારગામ જવાનું હવે મને ખૂબ કઠે છે. એનું મુખ્ય કારણ મને હવે ઘરની સગવડ અને ઘરનું ભોજન, બંને વાતથી દૂર જવું ગમતું નથી, એ છે. વળી, ઑફિસનાં કામ માટે કાયમ એની એ ઠરાવી ત્રણ-ચાર જગ્યાએ જ જવાનું થતું હોવાથી જગ્યાનું નાવીન્ય તો નથી જ રહ્યું, ઊલટાનો કંટાળો આવ્યો છે. ત્રીજું કારણ એટલે “નાઈન-ઇલેવન” પછી વિમાનનો પ્રવાસ એટલે ભરપૂર પૈસા આપીને ખરીદેલી ઉપાધિ !
કાંઇક આવી જ લાગણી સાથે ગઈકાલે, રવિવારે સાંજે મેં નુઅર્ક, ન્યુ-જર્સી થી ડીટ્રૉઇટ જવાની મુસાફરી શરૂ કરી. મુસાફરીની શરૂઆત જ અકળાવનારી થયેલી. ખરું કારણ તો જે હોય તે, પણ ઍર-લાઇન્સના પ્રતિનિધિએ જાહેર કર્યું કે “મિકેનિકલ કારણસર” અમારી સાંજની છ વાગ્યાની ફ્લાઇટ બે કલાક મોડી ઉપડશે. એટલે હવે ડીટ્રૉઇટ પહોંચતા જ રાતના દસ, અને ત્યાંથી આગળ બે કલાક ડ્રાઇવ કરી મારા મુકામે પહોંચતા તો મધરાત જ થવાની. આ બધી નિરાશાજનક પરિસ્થિતિમાં વધારો કરવા હોય એમ, એરપોર્ટ પરના ટી. વી.માં જોયું કે ’સીઆટલ’ની ટીમે મારી ન્યુયૉર્ક જાયન્ટ્સની ટીમને ૪૨-૩૦ના સ્કોરથી હાર આપી છે.
પણ આખરે વિમાનમાં બેસવાની સૂચના મળી. અંદર જઈ જોયું તો વિમાન અડધું ખાલી હતું. એટલે મનપસંદ જગ્યા શોધીને બેસવાની સહુને ’છૂટ’ આપવામાં આવી. મને ભરપૂર ’લેગ-રૂમ’વાળી બારી પાસેની જગ્યા મળી. રન-વે તરફ જતાં-જતાં જ, મોડું થયું હતું એ બદ્દલ કપ્તાને દિલગીરી વ્યક્ત કરી, અને ઍર-લાઇન્સ તરફથી સહુને એક ’કૉમ્પ્લીમેન્ટરી ડ્રીંક’ આપવામાં આવશે, એમ પણ કહ્યું. મારી જેમ જ ઘણાંના કંટાળો અને થાક આટલી વાતથી થોડા દૂર થયા. કપ્તાને એમ પણ કહ્યું કે હવામાન ખૂબ સુંદર હોવાથી ડીટ્રૉઇટ સુધીની અમારી મુસાફરી ખૂબ જ સ્વસ્થતા વાળી હશે. વિમાન થોડું ઊંચે ગયું અને બે ઍર-હોસ્ટેસ ડ્રીંક્સ લાવી. મેં ડ્રાય-રેડ-વાઇનનો એક ગ્લાસ માગી લીધો. અમે ક્રુઝીંગ-અલ્ટીટ્યુડ પર પહોંચ્યા એટલે મેં સેફ્ટી-બેલ્ટ ઢીલો કર્યો ને હાથમાંના રેડ-વાઇનના ગ્લાસ પરની પકડ મજબૂત કરી. રેડ-વાઇન મારું પ્રિય પીણું છે.
ન્યુયૉર્ક શહેર અને ન્યુ જર્સીની દીપમાળનો ઉજાસ પાછળ મૂકી અમારું વિમાન હરણ ફાળ ભરી પશ્ચિમ તરફ ધસવા લાગ્યું. ડાબી બાજુની બારીમાંથી દેખાતા દક્ષિણ દિશાના સ્પષ્ટ આકાશ તરફ મેં મીટ માંડી. ૩૫,૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈથી આકાશ જોઇએ ત્યારે સ્ટ્રીટ-લાઇટનું અજવાળું અવરોધે એવો તો સવાલ જ ન હોય. વળી, એ અમાસની રાત હતી એટલે ચંદ્રનું અજવાળું પણ આકાશ-દર્શનમાં વિઘ્ન નાખે એવી કોઈ શક્યતા ન હતી. મારા હાથમાં સુરા હતી. સાથે સુંદરી ભલે ન હોય, પણ રઢિયાળી રાત હતી. ધીમે-ધીમે મેં થોડા પરિચિત તારા અને નક્ષત્રની ઓળખ એકવાર ફરીથી તાજી કરવાનું શરૂ કર્યું. વીંછીડો – વૃશ્ચિક નક્ષત્ર – તરત જ ધ્યાનમાં આવ્યો. આગળના પગના એના અંકોડાથી શરૂ કરીને તે પાછળ, ડંખ મારવા ઊંચો તાણેલો પૂંછડીનો છેડો, બધું – આજથી આશરે પચાસ વર્ષ અગાઉ પિતાજીએ પહેલી વાર દેખાડેલું ત્યારથી યાદ હતું એવું જ – સ્પષ્ટ દેખાયું. એ વર્ષોમાં આકાશ-દર્શનના પિતાજીએ શીખવેલા બધા પાઠનું આપોઆપ જ પુનરાવર્તન થયું. કૃત્તિકા, રોહિણી, મૃગશીર્ષ અને સિંહ, જેવા મધ્યાકાશના; અને સપ્તર્ષિ, ધ્રુવ, સ્વાતિ જેવા ઉત્તર-આકાશના તારા અને નક્ષત્ર મને ત્યારે દેખાવાની શક્યતા ન હતી. પણ એમના આકાર અને અત્યારે એમનું આકાશમાં સ્થાન, બધું નજર સામે દેખાતું હતું. આંખ સામે દેખાતા વીંછીડાને ફરી ધ્યાનથી નિહાળ્યો. એની ફેણમાં નાનપણની કેટલી સુખદ સ્મૃિતઓ સુરક્ષિત રહી હતી એ વિચાર રોમાંચક લાગ્યો.
નજર ક્ષિતિજ પરના વીંછીડાથી જરાક ઉપર ઊંચકી ત્યાં તો વળી એનાથી અનેકગણી વિશાળ, અનેકગણી પુરાતન, અને અનેકગણી ભવ્ય હકીકત નજરે પડી. આકાશગંગા ! જે જોયું, દેખાયું તેને હૂબહૂ વર્ણવવું અઘરું છે. ઊંચી-નીચી, ચોખ્ખી પણ ખરબચડી લાદીવાળી જમીન પર દૂધ ઢોળાય અને જેવો અસ્તવ્યસ્ત, પાતળો-ઘટ્ટ, સાંકડો-પહોળો રેલો બની જાય, એવું કાંઇક. ટમટમતા તારાઓ વચ્ચેના અંધારા આકાશની પશ્ચાદભૂ પર એક ધૂંધળો, સફેદ કે આછા ભૂરા રંગનો, વધતી-ઘટતી પહોળાઈનો એક વિશાળ પટલ. ઘડીભર તો થયું કે છેતરામણાં સફેદ વાદળની હાર હશે. પણ, ઘણીવાર સુધી, એ પટલ જ્યારે વિમાનની બારી બહાર એક જ જગ્યાએ સ્થિર દેખાયા કર્યો ત્યારે ખાતરી થઈ કે એ કોઈ વાદળ-વાદળીનો સમૂહ નથી. એ તો આકાશગંગા છે. મનમાં વામન અને વિરાટ બંને અવસ્થા એકીસાથે ભીડ કરવા માંડી. મારું મન અનંત આકાશ-સમ વિશાળતા પામ્યું. મારી અંદરના માનવીને પોતાની વામન અવસ્થાનું તીવ્ર ભાન થયું. એ આકાશગંગાના વિસ્તાર અને વ્યાપના, લાંબા-લાંબા આંકડાઓમાં વાંચેલા, સાંભળેલા પરિમાણ યાદ આવ્યા. નજર સમક્ષ જે અનંત સત્ય હતું એને સાત આંકડાઓમાં સમાવી લેવાનો પ્રયાસ કેવો તુચ્છ અને હાસ્યાસ્પદ છે એ વિચારે મનમાં ગમ્મત થઈ. આ આકાશગંગા વિશ્વમાં હું ક્યાં? અને હું કોણ? જેવા પ્રશ્નો મગજને પડકારી ગયા. આખરે, બધા વિચાર બાજુએ ધકેલી, બ્રહ્માંડની અગાધતાને હું મન મૂકીને નીરખતો રહ્યો. અધીરાઈથી અને અ-ધરાઈને નીરખતો રહ્યો.
વિમાનમાં બેસવા પહેલાંની નિરાશા ક્યાંની ક્યાં જતી રહી. વિમાન માત્ર ૩૫,૦૦૦ ફૂટની જ ઊંચાઈ આંબી શક્યું હતું. હું એથી ઘણી-ઘણી વધારે ઊંચાઈ આંબી શક્યો હતો. વિમાન નીચે આવ્યું ત્યારે, સુખી થવા માટે આપણને ખરેખર કેવી નાની વાત પણ પર્યાપ્ત થઈ શકે છે એ હકીકતની મેં સભાન પણે મનમાં નોંધ લીધી.
પ્લેન્સબોરો, ન્યુ જર્સી.
૨૪ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૬, ની રાત્રે.
e.mail : ashok@vidwans.com
ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીને ઉપક્રમે 12 માર્ચ 2016ના દવિસે હેૅરોમાં યોજાયા કાર્યક્રમમાં લેખકે ખુદ વાંચેલો નિબંધ
