ઑસ્કર ૨૦૧૮ માટેની ભારતની આ ફિલ્મ-એન્ટ્રિ લોકશાહીમાં ચૂંટણીની સંકીર્ણતા દર્શાવે છે
ગુજરાતનાં હજારો સરકારી અને અર્ધસરકારી સ્ત્રી-પુરુષ કર્મચારીઓની ચૂંટણી કામગીરી માટે નિમણૂક કરવામાં આવી છે. તેમાંથી મોટા ભાગનાંને આ કામ અઘરું અને કંટાળાજનક લાગે તે અસ્વાભાવિક નથી. તેમાં ય મતદાન મથકના મુખ્ય ચૂંટણી અધિકારી પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસરનું કાર્ય અનેક પ્રકારની વિશેષ કુનેહ અને કર્તવ્યનિષ્ઠા માગી લે છે. એ કઈ હદની હોઈ શકે એનું દૃષ્ટિપૂર્ણ નિરુપણ આગામી એકેડેમી અવૉર્ડ માટે ભારતે નૉમિનેટ કરેલી ‘ન્યૂટન’ ફિલ્મમાં જોવા મળે છે. મહત્ત્વનાં સન્માન મેળવી ચૂકેલી આ ફિલ્મના લેખક-દિગ્દર્શક અમીત મસૂરકરે મયંક તિવારીની સાથે તેનો સ્ક્રીન-પ્લે પણ લખ્યો છે. ‘શહીદ’ અને ‘ક્વીન’ જેવી ફિલ્મોથી જાણીતા બનેલા રાજકુમાર રાવ તેમાં ન્યૂટન નામના પ્રિસાડિંગ ઑફિસરની ભૂમિકા ભજવે છે. ન્યૂટન નક્ષલગ્રસ્ત છત્તીસગઢના દંડકારણ્યમાં ૭૬ આદિવાસી મતદારો ધરાવતાં ખૂબ દૂરનાં કોડનાર ગામમાં ચૂંટણી કરાવે છે. તેને પાછા પાડવા માટેની એટલી બધી કોશિશો સુરક્ષાકર્મીઓના ઉપરી કરે છે કે આખરે તેને ફરજ બજાવવા માટે મરણિયા થવું પડે છે.
ન્યૂટને પોતાનું નામ પોતે જ પાડ્યું છે, કારણ કે તેની માતાએ પાડેલાં નૂતન નામ પર બધા હસતા હતા. ફિઝિક્સ સાથે એમ.એસસ્સી. થયેલો ન્યૂટન કલેક્ટર ઑફિસમાં પ્રોબેશનરી છે. ચૂંટણી કામની સોંપણી વખતે એક ડરપોક યુવા કર્મચારીએ નક્ષલગ્રસ્ત જગ્યાએ ફરજ બજાવવાનો, હાર્ટ પ્રૉબ્લેમને બહાને ઇન્કાર કર્યો. અવેજીઓમાં બેઠેલા ન્યૂટને તે કામનો સામે ચાલીને સ્વીકાર કર્યો. ચૂંટણી કામગીરીની તેની ટીમમાં લોકનાથ (રઘુવીર યાદવ) ડાયાબિટિસ અને કૉલેસ્ટોરલથી પીડાય છે. શંભુ (મૂકેશ પ્રજાપતિ) હેલિકૉપ્ટરમાં બેસવા મળે તેનાથી રાજી છે. બૂથ લેવલ ઑફિસર (બી.એલ.ઓ.) તરીકે મલકો નેતામ (અંજલી પાટીલ) નામની સ્થાનિક શિક્ષિકા મળે છે જેને બસ્તરની બોલી આવડે છે. ચૂંટણીના થોડાક જ દિવસ પહેલાં માઓવાદીઓએ મંગલ નેતામ નામના ઉમેદવારને મારી નાખીને ચૂંટણી બહિષ્કારનું એલાન આપ્યું છે. મતદાન મથકનો રસ્તો જડબેસલાક સુરક્ષાદળોના ઘેરા સાથે પહેલા હેલિકૉપ્ટરમાં, પછી મોટરોમાં અને છેલ્લે બુલેટ પ્રૂફ જૅકેટ તેમ જ હેલ્મેટ પહેરીને આઠ કિલોમીટર ચાલતાં કાપવાનો થાય છે. સાથે સતત ઇલેક્ટ્રૉનિક વોટિંગ મશીન (ઈ.વી.એમ.) સહિતની બધી સામગ્રી જીવની જેમ સાચવવાની છે.
વડા સુરક્ષા અધિકારી આત્મા સિંગ (પંકજ ત્રિપાઠી) અને તેમનો સાથી કૃષ્ણા એ ન્યૂટન ચૂંટણી ન કરાવે તેની કોશિશ દરેક તબક્કે કરે છે. આખા વિસ્તારને ‘પાકિસ્તાન’ ગણાવે છે. તાજેતરનાં મોતનાં આંકડા આપે છે. કોડનાર જેવી જગ્યાએ કોઈ મત આપવા આવશે નહીં એવી ખતરી આપે છે. ત્યાં ગયાં વિના બધું બારોબાર પતાવીને સરકારને બતાવી દેવાનો રસ્તો સૂચવે છે. પણ ન્યૂટન મક્કમ રહે છે. મથકે જતી વખતે આત્મા હુમલાની હૂલ આપે છે. ન્યૂટન સાથેની તેની વાતમાં હંમેશાં તુમાખી અને લશ્કરી સત્તાનો સૂર છે જેને તે મજબૂરીથી કાબૂમાં રાખે છે. માઓવાદીઓએ ગામમાં બાળી નાખેલાં ઝૂંપડાં પાસેથી મતદાન મથકે પહોંચતા ન્યૂટન સ્વાભાવિકપણે જ ખિન્ન થાય છે. મથક પણ બળી ગયેલી શાળામાં બનાવવાનું થાય છે. મતદારો લાંબો સમય આવતા નથી. એટલે ન્યૂટનના વાંધાઓ છતાં સુરક્ષાકર્મીઓ તેમને વસ્તીમાં જઈને ધાકધમકીથી લઈ આવે છે. સિંગ તેમને ઇ.વી.એમ. નામના ‘ખિલૌના’ સાથે કેવી રીતે રમવું તે સૈનિકી ઢબે કહે છે. આલબેલનો ખેલ ઊભો કરીને મતદાન થાય છે. રાજ્યના પોલીસ વડા સાથે આવેલા વિદેશી પત્રકારો ભારતની ચૂંટણીની સારી સ્ટોરી કરે છે.
બપોરના ભોજનના સમયે નક્સલ હુમલો થતાં આત્મા સિંગ આખી ટીમને હેમખેમ દૂર મોકલી દે છે. પણ રસ્તામાં ન્યૂટન જાણી જાય છે કે હુમલો બનાવટી હતો. સિંગે જ તે કરાવ્યો હતો કે જેથી આખી ટીમ મતદાનનું ફિંડલું વાળીને જલદી રવાના થાય. તેને એ પણ ખબર પડે છે કે ચાર મતદારો આવ્યા છે. તે ઇ.વી.એમ. લઈને પાછો મથકે નીકળે છે, સૈનિકો તેને રોકવા કોશિશ કરે છે એટલે તેને દોડવું પડે છે, જંગલમાં પીછાનું દૃશ્ય સર્જાય છે. અંતે મતદાનમાં અવરોધ લાવનાર સિંગના હાથમાંથી બંદૂક છીનવીને તેની સામે જ ધરીને ન્યૂટન ચાર મતદારોનું મતદાન પૂરું કરાવે છે. બંદૂક સરેન્ડર કરે છે અને ગુસ્સે થયેલા સુરક્ષાકર્મીઓ તેને મૂઢ માર મારે છે. ફિલ્મના છેલ્લા હિસ્સામાં છ મહિના બાદ આ પ્રદેશમાં ચાલુ થયેલાં ખાણ ખોદાણનું દૃશ્ય છે. આત્માસિંગ અને તેનો પરિવાર પૈસાની થોડીક ખેંચ વચ્ચે પણ મૉલ જેવી દુકાનમાં શૉપિંગ કરે છે. ન્યૂટન કલેક્ટર કચેરીમાં ઇજાગ્રસ્ત ગરદન પર પટ્ટો બાંધી નિષ્ઠાથી કામ કરી રહ્યો છે, અને મલકો તેને મળવા આવી છે.
આપણી લોકશાહીમાં, અને ખાસ કરીને કૉન્ફ્લિક્ટ ઝોનમાં થતી ચૂંટણીનાં કેટલાં ય સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ સ્તર આ ફિલ્મ બતાવે છે. ઇલેક્શન કમિશનના અધિકારી ન્યૂટન સહિતના ચૂંટણી કર્મચારીઓને તાલીમ દરમિયાન ચૂંટણી પંચની મહત્તા સમજાવીને પછી કહે છે કે ‘નક્સલિઓં કો કેવલ એક હી હથિયાર સે મિટા સકતે હૈ, વો હૈ વોટિંગ મશીન.’ ન્યૂટન માને છે કે જ્યાં પહેલી વખત ચૂંટણી થઈ રહી છે તેવા કોડનારમાં એકએક વોટ બહુ ‘માયનો’ રાખે છે, જ્યારે આત્મા સિંગના મતે ‘અનપઢ ગવાર’ લોકોને ઇલેક્શનની કંઈ પડી નથી. એ માઓવાદીઓનો સફાયો કરીને સલામતી સ્થાપવાની ફરજને અગ્રીમ ગણે છે, જ્યારે ન્યૂટનને મતે લાંબા ગાળાની સલામતી લોકતંત્રથી આવવાની છે. ચૂંટણી એ સડક, બીજલી, પાની અને સામજિક ન્યાય લાવશે એવો એનો વિશ્વાસ એ કંગાલ આદિવાસીઓ સામે બોલી બતાવે છે. ન્યૂટન તેમને મતદાનનું બંધારણીય મહત્ત્વ વગેરે પર ભાષણ આપે છે. મલકોએ ગોંડી બોલીમાં રજૂ કર્યા પછી પણ તે લોકોને સમજાતું નથી. એક મહિલા પૂછે છે : ‘આમાંથી કયો નેતા અમને તેંદુ પત્તાના બરાબર ભાવ અપાવશે ?’ લોકો કહે છે : ‘વોટ દેંગે તો માઓવાદી પરેશાન કરેગે, ઔર નહીં દેગે તો પોલીસ.’ તેમની ભાષાની આ વાત ન્યૂટનને હિંદીમાં કહીને તે પોતાના વતી ઉમેરે છે : ‘ઇન્હેં ઇન દોનોં સે છૂટકારા ચાહિએ’. ઇ.વી.એમ. પર મતદાન કેવી રીતે થાય તે આદિવાસીઓની એક આખી પેઢી જાણતી નથી. પોતે ચૂંટણી અધિકારી હોવા છતાં ફ્રી અૅન્ડ ફેર મતદાનના આવા દેખાડાને ન્યૂટન અટકાવી શકતો નથી, હતાશ થાય છે. એટલે મલકો કહે છે : ‘આપ જો આજ દેખ રહે હૈ ઉસે દેખતે દેખતે હમ બડે હુએ હૈ.’
બસ્તરની મુલાકાત કરાવતી, હળવાશની ક્ષણો આપતી, સતત જકડી રાખતી આ ખૂબ વિચારપૂર્ણ ફિલ્મ લોકશાહીમાં ચૂંટણી-ઘટના વિશે પ્રેક્ષકોને ગંભીરતાથી વિચારવા પ્રેરે છે. રાજકારણીઓ અને કૉર્પોરેટ્સે ઊભાં કરેલાં વિકાસના મૉડેલનો ભોગ બનેલા લોકોની જિંદગીમાં સુધારો લાવવા માત્ર ચૂંટણી પર્યાપ્ત છે ખરી? સભાન સંવેદનશીલ નાગરિક તરીકે ચૂંટણી કર્મચારીની સમર્પિત ભૂમિકા કેટલી સાર્થક, કેટલી નિરર્થક ગણાય ? ફિલ્મ સ્પષ્ટપણે કોઈ પક્ષ લીધા વિના આવા સવાલ ઊભા કરે છે. તેના જવાબ શોધવા માટે ન્યૂટનના એકથી વધુ વાર બોલાયેલા વાક્યમાંનો નિર્ધાર ધ્યાનમાં લેવો પડે : ‘યહાં કા પ્રિસાઈડિંગ ઑફિસર મૈં હું.’
+++++
૩૦ નવેમ્બર ૨૦૧૭
સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 01 ડિસેમ્બર 2017
