12,000 વર્ષ જૂના જ્વાળામુખીએ કેવી રીતે ભારત–યુરોપ હવાઈ માર્ગોને ખલેલ પહોંચાડી અને ઉડ્ડયનની નાજુકતા ઉજાગર કરી
ચિરંતના ભટ્ટ
છેક ઇથોપિયાનામાં 12,000 વર્ષ પછી અચાનક એક જ્વાળામુખી સક્રિય થયો અને એ વિસ્ફોટે ભારતના હવાઈ ક્ષેત્રના હિસ્સાઓને હંફાવી દીધો. યુરોપ-ભારત ફ્લાઇટ માર્ગો પ્રભાવિત થયા અને આપણા આધુનિક પરિવહન નેટવર્કને બાંધતા નાજુક તંતુઓ જાહેર થઇ ગયા.
હેલી ગુબ્બી જ્વાળામુખી, જે હિમયુગના અંતથી નિષ્ક્રિય હતો, નવેમ્બર 23, રવિવારે સવારે 8:30 વાગ્યે UTC પર ફરી જીવંત થયો. ત્યાર બાદ એક કાસ્કેડિંગ સંકટ આવ્યું જે કોઈપણ એરલાઇન પ્રતિક્રિયા આપી શકે તેના કરતાં વધુ ઝડપથી ખંડોમાં ફેલાયું.
ઇથોપિયાના અફાર પ્રદેશમાં સ્થિત, અદીસ અબાબાથી લગભગ 800 કિલોમીટર ઉત્તરપૂર્વમાં, હેલી ગુબ્બી – અરેબિયન, નુબિયન અને સોમાલી ટેક્ટોનિક પ્લેટ્સ પર છે. જ્વાળામુખી ફાટ્યો અને તેના વિસ્ફોટથી સલ્ફર ડાયોક્સાઇડના વાદળ (પ્લુમ) પંદર કિલોમીટરની ઊંચાઈ (45 હજાર ફૂટ) સુધી પહોંચી રાતો સમુદ્ર પાર કરી યમન અને ઓમાન સુધી પ્રસર્યા. અત્યાર સુધીના માનવ ઇતિહાસ દરમિયાન જીવનના કોઈ ચિહ્નો દર્શાવ્યા ન હતા. મંગળવારે આખો દિવસ ઈથોપિયાથી ૪,૩૦૦ કિ.મી. દૂર ગુજરાતથી રાજસ્થાન, દિલ્હી, ઉત્તર પ્રદેશ સુધી પશ્ચિમ ભારતના આકાશમાં જ્વાળામુખીની રાખનું સામ્રાજ્ય છવાયેલું રહ્યું હતું અને મંગળવારે રાતે ચીન તરફ આગળ વધી ગઈ.
ફ્રાન્સમાં ટુલાઉસ વોલ્કેનિક એશ એડવાઇઝરી સેન્ટર (VAAC), જે વૈશ્વિક સ્તરે જ્વાળામુખીની પ્રવૃત્તિનું નિરીક્ષણ કરે છે, તેણે કલાકોમાં પ્લુમ શોધી કાઢ્યું અને તાત્કાલિક સલાહ જારી કરી. તે જ દિવસે સાંજે 8:00 વાગ્યે UTC સુધીમાં વિસ્ફોટનો તબક્કો પૂરો તો થયો પણ ત્યાં સુધીમાં નુકસાન પૂરતું થઇ ગયું હતું.
100-120 કિ.મી./કલાકની ગતિએ ફરતા શક્તિશાળી ઉપઉષ્ણકટિબંધીય જેટ સ્ટ્રીમ પવનો થકી, રાખના વાદળે અસાધારણ યાત્રા શરૂ કરી. તે રાતા સમુદ્ર પર થઇ તે યમન અને ઓમાનના ભાગોને ઢાંકી અરબી સમુદ્ર પાર કરી તે સોમવારે સાંજે ગુજરાતની પશ્ચિમી સરહદમાંથી ભારતીય હવાઈ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યું.
ઇન્ડિયામેટસ્કાય વેધરના જણાવ્યા અનુસાર, પ્લુમ સોમવારે રાત્રે લગભગ 10:00 વાગ્યે ગુજરાતમાં પ્રવેશી તે જલદી જ ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતમાં ફેલાયું. અડધી રાત સુધીમાં, દિલ્હી ધુમ્મસભર્યું થઈ ગયું પણ ત્યાં લોકોને લાગ્યું કે આ કાયમી પ્રદૂષણ છે. જો કે બાદમાં ખ્યાલ આવ્યો કે આ બીજી જ ઘટનાને કારણે થયેલી સ્થિતિ હતી.
ભારતીય હવામાન વિભાગ(IMD)એ સેટેલાઇટ ઈમેજરી દ્વારા પુષ્ટિ કરી કે રાખનું વાદળ 15,000 થી 45,000 ફૂટની ઊંચાઈ પ્રોફેશનલ વિમાનો જ્યાં ક્રૂઝ કરે છે ત્યાં ફેલાયું. હવાની ગૂણવત્તા પર તેની અસર નહીંવત્ હોય છે પણ ઉડ્ડયન માટે આ મોટું જોખમ હતું. આઇ.એમ.ડી.ના ડાયરેક્ટર જનરલ ડૉ. મૃત્યુંજય મોહાપાત્રાએ મંગળવારે વિધાન કર્યું હતું કે, “આ જ્વાળામુખીની રાખની અસર માત્ર ઉપરી ટ્રોપોસ્ફિયરમાં જોવા મળી રહી છે અને તે ફ્લાઇટ કામગીરીને અસર કરી રહી છે. એક અંદાજ અનુસાર તે સાંજ સુધીમાં ચીન તરફ જશે.”
ભારતીય વિમાન ઉદ્યોગે આ આફતનો પ્રતિસાદ ઝડપી આપ્યો. જ્વાળામુખીની રાખ વિમાનો માટે મોટું જોખમ છે કારણ કે તેમાં રહેલા સૂક્ષ્મ કણો વિન્ડસ્ક્રીન પર ઘસાય તો ભારે નુકસાન થઇ શકે છે, ફ્યુઅલ સિસ્ટમ પર તેની અસર થઇ શકે છે, એટલું જ નહીં પણ 1000 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધુ તાપમાન ધરાવતું જેટ એન્જિનમાં આ કણો પીગળે એટલે તે ટર્બાઈન બ્લેડ્ઝ પર જમા થઇને એન્જિન ફેલ્યોરની શક્યતાઓ ખડી કરી શકે છે.
ડિરેક્ટરેટ જનરલ ઑફ સિવિલ એવિએશને સોમવારે જાહેર કરેલી એડવાઇઝરીમાં એરલાઇન્સને પ્રભાવિત હવાઈ માર્ગો ટાળવા સૂચના આપી અને ફ્લાઇટ પ્લાનમાં ફેરફાર અને લાંબા અવરોધો માટે તૈયાર રહેવા કર્યું. આ એડવાઇઝરી અનુસાર વૉલ્કેનિક ઍશ પ્રોટોકલને અમલમાં મૂકાયો અને તમામ ઓપરેટર્સને ચેતવણી આપવા માટે વિશેષ ASHTAM (વોલ્કેનિક ઍશ NOTAM) પણ જાહેર કરાયો.
સોમવાર-મંગળવારે એર ઇન્ડિયાએ મધ્યપૂર્વ અને યુરોપ માર્ગોની 11 ફ્લાઈટ રદ્દ કરી. ઈન્ડિગોએ કન્નુર–અબુધાબીની ફ્લાઈટ અમદાવાદ તરફ ફેરવી અને અનેક ગલ્ફ સેવાઓ રદ્દ કરી. અકાસા એરએ સૌથી કડક પગલું લઈ 24 અને 25 નવેમ્બરના જેડ્ડા, કુવૈત અને અબુધાબીની તમામ ઉડાનો રદ્દ કરી દીધી.
આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે KLMએ એમ્સ્ટર્ડમ–દિલ્હી રોટેશન (KL 871 / 872) બે દિવસ સ્થગિત કર્યા—જે ઉત્તર યુરોપ અને દક્ષિણ એશિયાને જોડતી મહત્ત્વની કડી ગણાય છે. એર અરેબિયાએ પણ શારજાહથી કુવૈત, દમાસ્કસ, કાબુલ, દોહા સહિતના અનેક શહરો માટેની ઉડાનો રદ્દ કરી. મંગળવાર બપોર સુધી સાત આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઈટ રદ્દ થઈ અને બાર જેટલી ફ્લાઇટ્સ મોડી ઊપડી હતી.
લોકો જે આંતરરાષ્ટ્રીય નોકરીના માટે ઇન્ટરવ્યૂ વિદેશ પ્રવાસ કરવાના હતા તેમણે પણ પોતાના કરિયરના સપનાંઓ પર આ રાખનો ફેલાવો વેઠ્યો. દિલ્હી-એન.સી.આર.નું ધૂંધળું આકાશ, પંજાબ હરિયાણામાં વાતાવરણમાં ફેરફાર અને મુંબઈ મહારાષ્ટ્રમાં ફ્લાઇટ્સ મોડી ઉપડીની ઘટનાઓ ઘટી.
મધ્યપૂર્વ-આફ્રિકા હવાઈ માર્ગોની અસ્થિરતાની ભારત પર સીધી અસર થાય છે. રાખથી પ્રભાવિત માર્ગો બંધ થાય પછી એરલાઇન્સ પાસે સુરક્ષિત વિકલ્પો ઓછા જ બચે છે. ઇથોપિયામાં જે થયું તેની ચેતવણી પહેલેથી ન મળી શકી કારણ કે વૈજ્ઞાનિક પહોંચ મર્યાદિત છે.
આ ઘટના આપણી હવાઈ નીતિઓની નાજુકાઈ પણ નજર સામે ધરે છે. ભારતના મોટાભાગના આંતરરાષ્ટ્રીય માર્ગો મધ્યપૂર્વ અથવા આફ્રિકા ઉપરથી જ જાય છે — એટલે કોઈપણ ભૌગોલિક કે પ્રાકૃતિક આંચકો સીધી અસર કરે છે. બીજી તરફ, ભારતીય એવિએશન હજુ પણ વૈશ્વિક મોનિટરિંગ એજન્સીઓ (VAAC, EUMETSAT) પર મોટે પાયે નિર્ભર છે, જ્યારે સેટેલાઇટ એશ ડિટેક્શન જેવી ક્ષમતાઓમાં સ્વાવલંબન મર્યાદિત છે. એન્જિન ફેલ્યોર, ઈમરજન્સી ડાયવર્ઝન જેવા જોખમ ઊભા થવાની શક્યતા વધુ હતી. આ ઘટનાએ સ્પષ્ટ કર્યું કે ભારતીય એવિએશનને “પ્રતિક્રિયાત્મક” નહીં પરંતુ “પૂર્વાનુમાનાત્મક” અભિગમની તાત્કાલિક જરૂર છે.
બાય ધી વેઃ
આ ઘટના એક એવો ચોંટિયો છે જે માણસને યાદ કરાવે છે કે દુનિયા વૈજ્ઞાનિક રીતે આગળ વધી ગઈ હોવા છતાં પ્રકૃતિ સામે કોઈનું ચાલતું નથી. હજાર વર્ષથી સુષુપ્ત જ્વાળામુખીએ ત્રણ ખંડોના હવાઈ તંત્રને હચમચાવી દીધું. ભવિષ્યમાં ક્યારે ય પણ કોઈ નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખી ફરી સક્રિય થાય તો ભારત, યુરોપ સહિત આખી દુનિયાનું આકાશ ફરી એકવાર આકરી કસોટીમાંથી પસાર થશે તે નક્કી છે. ટૂંકમાં આપણે નહીં ધારેલા અને નહીં જોયેલા તંત્રનો હિસ્સો છીએ અને આ માટે જ આપણે આપણી કોર સાચવવી અને બીજાઓને દખલગીરી કર્યા વિના આપણી તાકાત ખડી કરવી જોઈએ નહીંતર અચાનક આવેલી આફતો અવાચક કરી દે. રસ્તો તાત્કાલિક ન મળે તો નુકસાન વેઠવું પડે તેવું થઇ જ શકે છે.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 નવેમ્બર 2025
