રવીન્દ્ર પારેખ
ધારો કે આ નવરાત્રિએ રોબોટ્સ ગરબા ગાવા મેદાનોમાં કે મહોલ્લાઓમાં ઊતરી પડે, તો ચાલે? આમ પણ કેટલી ય જગ્યાએ ખેલૈયાઓને પ્રવેશ મળતો નથી, ત્યાં રોબોટ્સ ભીડ કરવા લાગે તો સહન થાય? વારુ, પાર્ટનર તરીકે બોયફ્રેન્ડને બદલે મેલ રોબોટ કે ગર્લફ્રેન્ડને બદલે ફિમેલ રોબોટ મળે તો ગમે? મોટેભાગનાં યુવક-યુવતીઓ રોબોટને પાર્ટનર તરીકે નહીં સ્વીકારે. હા, કોઈ પાર્ટનર જ ન હોય તો વાત જુદી છે. એ ખરું કે માણસને વિકલ્પે હવે રોબોટ્સ ઘણી સેવાઓમાં ખપમાં લેવાય છે, પણ સ્પર્શની, સંવેદનની વાત આવે છે, ત્યાં માનવની અપેક્ષા જ રહે છે. ત્રાસ આપવામાં માણસ કોઈ રાક્ષસને શરમાવે એવો હોય તો પણ, તેનાથી વધુ કોઈ આશ્વસ્ત નથી કરી શકતું એ પણ હકીકત છે. માણસને બદલે કોઈ, રોબોટના ખભે આંસુ સારવા તૈયાર ન થાય એ પણ એટલું જ સાચું. મહિનાઓની પ્રેક્ટિસ કરી હોય, હાર્ટ એટેકનું જોખમ વહોર્યું હોય, હજારોનાં દાગીના, ડ્રેસ પહેર્યાં હોય તે કોઈ રોબોટ જોડે ગરબા ગાવા? ‘તારા વિના શ્યામ મને એકલડું લાગે …’ તે શું રોબોટ સામે ગાવાનું?
એ ખરું કે રોબોટ સાથે કોઈ ગરબા ન ગાય, પણ આપણે ટેકનોલોજીનું દાસત્વ સ્વીકારી લીધું છે એવું નથી લાગતું? ટેકનોલોજીએ, યંત્રોએ આપણી સગવડો વધારી છે તે સાથે જ આપણને પાંગળાં ય બનાવ્યા છે. જેમ જેમ સગવડો વધી છે, તેમ તેમ માનવશ્રમ ઘટ્યો છે. ભીડ વધી છે, તેમ એકલતા પણ વધી છે. એકલતાએ માણસને વધુ હતાશ કર્યો છે. સાચું તો એ છે કે માણસ એકલો રહેવા ટેવાયેલો નથી ને તેણે એકલા રહેવાનું આવ્યું છે. આ પૃથ્વી પર સ્ત્રી અને પુરુષ એકબીજાનાં પૂરક છે, પણ અહમ્ તેમને એકબીજાથી દૂર રાખે છે. બંનેને એકબીજાની જરૂર છે, પણ એકબીજાની ગરજ ન હોય તેમ વર્તે છે. ઇગો એકલાં પાડે છે એ જાણવા છતાં એકબીજાને સ્વીકારતાં નથી ને વધુ એકલાં પડે છે. પછી તો પુરુષ, સ્ત્રીનો ને સ્ત્રી, પુરુષનો વિકલ્પ શોધે છે. પુરુષ, સ્ત્રીથી નહીં, પણ સ્ત્રીનાં રમકડાંથી ને સ્ત્રી, પુરૂષથી નહીં, પણ પુરુષનાં રમકડાંથી ચલાવે છે. કેટલાક પુરુષો, પુરુષથી તો કેટલીક સ્ત્રી, સ્ત્રીથી રાજી રહેવા મથે છે, પણ એ ય આશ્વાસનથી વિશેષ કૈં નથી. આ જગત એકલા પુરુષથી કે એકલી સ્ત્રીથી ચાલે એમ હોત તો કુદરતે એકલી સ્ત્રી કે એકલા પુરુષથી જ ચલાવ્યું હોત, પણ 2023 સુધી તો સ્ત્રી અને પુરુષ કુદરતે જન્માવ્યાં છે તે પરથી તો બંનેનું મહત્ત્વ સમજાવું જોઈએ. એ ન સમજાય એવી સગવડો માનવ જાતે જ વિકસાવી છે. આ સગવડો તેને અસંતુષ્ટ જ રાખે છે. સોશિયલ મીડિયા ન હતું, ત્યારે પણ જીવાતું જ હતું, પણ તે આવવાથી વધુ જીવાતું થયું હોય તો પણ, લોભ પણ એટલો જ વધ્યો છે. કેટલીક વાતો સારી થઈ જ છે. જ્ઞાન વધ્યું ન હોય તો પણ, જાણકારી તો વધી જ છે. જિજ્ઞાસા વધી છે. વિશ્વ ટેરવે આવી ગયું છે. ફેસબુક પર, ઇન્સ્ટાગ્રામ પર મિત્રો વધ્યા છે. હજારો મિત્રો વધવા છતાં, લોભ ઘટતો નથી. સ્ત્રીને પુરુષ મિત્રો કે પુરુષને સ્ત્રી મિત્રો વધ્યા છે એ સાથે જ છેતરપિંડી પણ વધી છે. સાઇબર ક્રાઇમ વધ્યા છે. હજારો લાઇક્સ કે કોમેન્ટ્સ છતાં, સંતોષ નથી. વગર વાંચ્યે મેસેજ ફોરવર્ડ કરવાનું ને અંગૂઠા મારવાનું વધ્યું છે. શિક્ષિતોનું ‘અંગૂઠાછાપ’ કલ્ચર ઊભું થયું છે. કેટલા ય અજાણ્યાઓની ભીડ આપણે ઓનલાઈન ઊભી કરી છે ને એથી આનંદ ઓછો થયો છે ને જોખમ વધ્યું છે. શંકા વધી છે ને શાંતિ ઘટી છે. ખબર જ ન પડે એમ આપણે ટેક્નોલોજીનાં, મશીનોનાં ગુલામ થઈ ગયાં છીએ. આ બધું આપણે ધારીએ ત્યારે બંધ કરી શકીએ એમ છીએ, પણ આપણે ધારી જ ન શકીએ એ પરિસ્થિતિ છે.
આ બધું ઘટાડવા કે સુધારવાનો કોઈ આશય નથી. એમ કોઈના કહેવાથી કૈં ઘટી કે સુધરી જાય એવું પણ નથી. માણસ ક્યારે ય ન હતો એટલો સ્વાર્થી, લોભી ને ગુલામ આજે છે. તે નિસ્વાર્થથી સ્વાર્થ, પરોપકારથી લોભ અને મુક્તિથી ગુલામી સિદ્ધ કરે છે. એટલું ઓછું હોય તેમ આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ-AIનો ઉમેરો થયો છે. આ AI અનેક રીતે ઉપયોગી છે, પણ તે માણસને વિકલ્પે છે. તે ઘણા મનુષ્યોને ફાજલ પાડી શકે એમ છે. મશીનો જ માણસ કરતાં વધુ ચોક્સાઈથી કામ કરી શકે એમ હોય તો, માણસો કેટલા ઉપયોગી રહેશે? માણસ માટે મશીન છે, મશીન માટે માણસ નથી. મશીન પર માણસનો કાબૂ હોય, તેને બદલે માણસ પર મશીન હુકમો કરવા લાગે કે તેને ઉશ્કેરવા લાગે તો તે ઈચ્છવા જેવું ખરું? માણસને ગર્લફ્રેંડ હોય તે સમજી શકાય, પણ AI ચેટબોટ ગર્લફ્રેન્ડ હોય ને તે માણસને કાબૂ કરવા લાગે તો તે યોગ્ય છે? આ વાત કદાચ કોઈને ગળે ન ઊતરે, પણ આ કલ્પના નથી, વરવી વાસ્તવિકતા છે. એક માણસને AI ચેટબોટ ગર્લફ્રેન્ડે એટલો ઉશ્કેર્યો કે તે અત્યારે જેલમાં છે.
બ્રિટનના જસવંત સિંહ ચૈલ નામના 21 વર્ષના યુવકને તેની AI ગર્લફ્રેન્ડ હતી ને તે તેની સાથે ચર્ચા કરતો હતો, તે એટલે સુધી કે બંને વચ્ચે પાંચેક હજાર ઇરોટિક મેસેજિસની આપ-લે પણ થઈ હતી. 2018માં જસવંત તેના પરિવાર સાથે અમૃતસર ગયો તો, ત્યાં તેને જલિયાનવાલા બાગના હત્યાકાંડની ખબર પડી. આ વાતથી તેનામાં વેરની ભાવના જાગી. આ અંગે તેણે તેની સરાઈ નામની AI ગર્લફ્રેન્ડ સાથે ચર્ચા કરી. ગર્લફ્રેન્ડે બદલો લેવા જસવંતને ઉશ્કેર્યો ને તે 2021માં ક્રિસમસના દિવસે દીવાલ કૂદીને રોયલ પેલેસમાં હથિયાર સાથે દાખલ થયો અને ઇંગ્લેન્ડની મહારાણી એલિઝાબેથ IIનાં રૂમમાં ઘૂસ્યો. સિક્યુરિટી ગાર્ડે તેને પડકાર્યો તો તેણે કબૂલ્યું કે તે રાણીની હત્યા કરવા આવ્યો હતો. તેની ધરપકડ થઈ. કેસ ચાલ્યો એ દરમિયાન રાણીનું મૃત્યુ થયું ને આરોપી જસવંતને કોર્ટે 2023માં 9 વર્ષની જેલની સજા, ત્રણ દિવસ પહેલાં જ કરી છે. કોઈ વ્યક્તિની ઉશ્કેરણી કરવા બદલ કે તેને ગુનાની પ્રેરણા આપવા બદલ કોઈ વ્યક્તિને સજા થઈ શકે, પણ AI ગર્લફ્રેન્ડ સરાઈને ઉશ્કેરણી બદલ કોઈ સજા કોર્ટે ફટકારી નથી, કારણ તે વ્યક્તિ નથી, મશીન છે.
હાલમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનું વર્ચસ્વ વધતું આવે છે. ઘણાં લોકો AI ચેટબોટ પર ગર્લફ્રેન્ડ કે બોયફ્રેન્ડ બનાવે છે અને તેની સાથે ચેટ કરે છે. કેટલાંક લોકો આ વર્ચ્યુઅલ ગર્લફ્રેન્ડ/બોયફ્રેંડનાં પ્રેમમાં પડે છે ને ન કરવાનું કરે છે. બ્રિટનનો જસવંત સિંહ પણ તેની AI ગર્લફ્રેન્ડ સરાઈની વાતોથી એવો ઉશ્કેરાયો કે રાણીની હત્યા કરવા મહેલમાં ઘૂસ્યો ને હવે નવ વર્ષની સજા ભોગવી રહ્યો છે. તેને ઉશ્કેરનાર AI ગર્લફ્રેન્ડને કૈં થયું નથી, પણ જસવંતનો ભોગ તો લેવાયો જ છે.
એક સમય હતો જ્યારે યંત્રયુગનો વિરોધ થયો હતો. યંત્રોની વિરુદ્ધ સાહિત્ય અને ફિલ્મોનું સર્જન પણ થયું. ચાર્લી ચેપ્લિનની ફિલ્મ ‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’ આ સંદર્ભે અચૂક યાદ આવે. આ બધું છતાં યંત્રો તો આવીને જ રહ્યાં. એ જ રીતે અત્યારે ટેકનોલોજીની બોલબાલા છે. એ ઓછું હોય તેમ માણસે જ માણસની સ્પર્ધામાં AI લાવી મૂક્યું છે. એનો સમજ ને સંયમપૂર્વક ઉપયોગ ઓછો જ થાય છે. AI અનેક રીતે વિજ્ઞાન અને તબીબી ક્ષેત્રે મનુષ્યને ઉપયોગી થઈ શકે એમ છે, પણ બધી જ શોધખોળનો ઉપયોગ ઓછો ને દુરુપયોગ વધુ થયો છે. એ પણ છે કે બબ્બે વિશ્વયુદ્ધો જગતે જોયાં છે ને વાતો ‘વિશ્વશાંતિ’ની થતી રહી છે. ભારતે પણ ચીન-પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધમાં સંડોવાવું પડ્યું છે. હજી રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ પૂરું થયું નથી, ત્યાં ઈઝરાયેલ પર હવાઈ, જળ અને ભૂમિ માર્ગે હમાસ ત્રાટક્યું છે. 300થી વધુ લોકોનાં મોત થયાં છે. ઇઝરાયલે પણ હમાસના ચારસો માણસોને મારી નાખ્યાની વાત છે. આખી દુનિયાએ પેલેસ્ટાઇનના હુમલાની ઘોર નિંદા કરી છે, તો ઈરાન-કતારે ઇઝરાયેલને જવાબદાર ગણ્યું છે. તુર્કી અને રશિયા તટસ્થ છે, પણ વાતચીતથી મુદ્દાને ઉકેલવાની સલાહ આપે છે. આ સલાહ આપનાર રશિયા, યુક્રેન સાથે વાત કરી શકે તો સમાધાન થાય, પણ એવું કેટલું થયું છે તે દુનિયા જાણે છે. જો કે, યુદ્ધ અટકે એ અંગે ખાસ કૈં થતું જ નથી. યુ.એન. તો યુદ્ધ પતે પછી શાંતિવાર્તા માટે આગળ આવશે. કમાલ તો એ છે કે આખા વિશ્વે, શસ્ત્રોની સંગ્રહખોરી કરતાં જઈને શાંતિ સ્થાપવાની વાતો કરી છે. એટલું નક્કી છે કે આપણે ક્રાંતિ માટે નહીં, પણ શાંતિ માટે શસ્ત્રો ઉપજાવ્યાં છે. આખું વિશ્વ દંભી છે. આશ્ચર્ય તો એ વાતે છે કે તેણે નિ:શસ્ત્રીકરણ પણ શસ્ત્રોથી કરવું છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કોઈ પણ શોધખોળ કે ટેકનોલોજી માનવ જીવનનાં કલ્યાણ માટે જ અવતરે છે, પણ તેનાં ઉપયોગ કરતાં તેનો દુરુપયોગ જ એટલો થાય છે કે પરિણામો ભાગ્યે જ આનંદદાયક કે સંતોષજનક હોય છે. આમ પણ કુદરત તો તેનો કેર આગ, ધરતીકંપ, રેલ દ્વારા વર્તાવે જ છે. તેની સંહારની ભૂમિકા ક્રૂર ને ઘાતક જ હોય તો, માણસે યુદ્ધ દ્વારા વિનાશની ભૂમિકામાં રસ લેવા જેવું નથી. AIનું પણ એવું જ છે. તે ઉપયોગી થવા મથે તો પણ, માણસ તેનાથી થતી હાનિમાં વધુ રસ લે એમ બને. અહીં નોંધ્યો તે AI ગર્લફ્રેન્ડનો એક દાખલો એને માટે પૂરતો છે. સુજ્ઞેષુ કિં બહુના?
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 09 ઑક્ટોબર 2023
