અમેરિકાના ૪૬મા રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીને આખરી મહોર (સર્ટિફિકેશન) મારવા માટે છઠ્ઠી જાન્યુઆરીએ મળેલી અમેરિકાની પ્રતિનિધિ સભાની બેઠક દરમિયાન, સેવામુક્ત રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના સમર્થકોએ રાજધાની વોશિંગ્ટનમાં કેપિટલ હિલ (સંસદ ભવન) પર ચઢાઈ કરીને તેને જે રીતે ચાર કલાક બાનમાં લીધું અને હિંસા મચાવી, તે ઘટના અમેરિકાના ઇતિહાસમાં કાળા દિવસ તરીકે દર્જ થશે. એક રીતે તો એ નવનિર્વાચિત રાષ્ટ્રપતિ જો બાઈડેનનો તખ્તાપલટનો જ પ્રયાસ હતો. પ્રતિનિધિ સભા ચૂંટણીનાં પરિણામો પર સર્ટિફિકેશન જારી કરે, એટલે એક રાષ્ટ્રપતિની ઘરવાપસી અને બીજા રાષ્ટ્રપતિનો વ્હાઈટ હાઉસ પ્રવેશ અધિકૃત રીતે નક્કી થઇ જાય.
ટ્રમ્પ તો પહેલા જ દિવસથી ચૂંટણીનું પરિણામ સ્વીકારતા ન હતા, અને તેમણે તેમના સમર્થકોને છઠ્ઠી જાન્યુઆરીએ કેપિટલ હિલ પર કૂચ કરવાની હાકલ કરી જ રાખી હતી. તેમાં જ અસંખ્ય સમર્થકો અમેરિકન સંસદ પર શબ્દશઃ ચઢી ગયાં અને અમુક છેક અંદર સુધી ઘુસી ગયાં. એમાં ચાર કલાક સુધી જે અફરાતફરી મચી, તેમાં ચાર લોકોનાં મોત પણ થઇ ગયાં.
રાષ્ટ્રપતિના ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન, ૨૪ સપ્ટેમ્બરે એક પત્રકારે ટ્રમ્પને પૂછ્યું હતું કે ચૂંટણી પરિણામો પછી "તમે શાંતિપૂર્ણ રીતે સત્તાના હસ્તાંતરણની ખાતરી આપશો?" ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું, "એ તો જોવું પડશે. એમ હસ્તાંતરણ નહીં થાય. તમને તો ખબર જ છે કે હું ટપાલથી મત માટે સખત ફરિયાદ કરી રહ્યો છું. આ મતો દુર્ઘટના છે.”
પરિણામો વિરુદ્ધમાં ગયાં, તો ટ્રમ્પ વ્હાઈટ હાઉસ છોડવાના મૂડમાં નથી તેવી આશંકાઓ ઓર પ્રતિક્રિયા આપતાં, અમેરિકન કોંગ્રેસના સૌથી જૂના અપક્ષ સેનેટર બર્ની સેન્ડરે એક ભાષણમાં કહ્યું હતું કે, “મેં સપનામાં પણ વિચાર્યું ન હતું કે હું તમારી સમક્ષ ક્યારે ય આ વિષય પર ચર્ચા કરીશ; રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પ ચૂંટણી હારી જશે, તો ચૂપચાપ ખુરશીમાંથી ઊતરી જશે? આ ચૂંટણી ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને જો બાઈડેન વચ્ચે નથી. આ ચૂંટણી ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને લોકશાહી વચ્ચે છે – અને એમાં લોકશાહીનો વિજય થવો જ જોઈએ.”
છઠ્ઠી જાન્યુઆરીએ કેપિટલ હિલમાં દુનિયાએ જે દ્રશ્યો જોયાં, તે લોકશાહી માટે શરમજનક હતાં. નવનિર્વાચિત જો બાઈડેને કહ્યું કે, “આ વખતે આપણા લોકતંત્ર પર હુમલો થયો છે. મને આશા ન હતી કે અમેરિકાએ આવો દિવસ જોવો પડશે. સ્વતંત્રતાના ગઢ, ગણતંત્રમાં મંદિર કેપિટલ હિલ પર આવો હુમલો આધુનિક સમયમાં ક્યારે ય જોવા નથી મળ્યો.”
ટ્રમ્પની જ રિપબ્લિકન પાર્ટીના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જ્યોર્જ ડબ્લ્યુ. બુશે તો ત્યાં સુધી કહ્યું કે આવું તો બનાના રિપબ્લિકમાં થાય. તેમણે કહ્યું કે ચૂંટણી પછી અમુક રાજનેતાઓએ અપનાવેલા વ્યવહાર અને આપણી સંસ્થાઓ, સંસ્કૃતિ અને કાનૂની એજન્સીઓનું સન્માન નહીં જાળવવાની વૃત્તિને લઈને હું હેરાન છું. ચૂંટણીનાં પરિણામોનો આ રીતે વિરોધ તો બનાના રિપબ્લિકમાં થાય, આપણા લોકતાંત્રિક રિપબ્લિકમાં નહીં.” ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જીમી કાર્ટર, બરાક ઓબામા અને બિલ ક્લિન્ટને પણ આ ઘટનાને શરમજનક ગણાવી હતી. એ જ રીતે દુનિયાના અનેક વડાઓએ લોકશાહીના આવા વસ્ત્રાહરણની તીવ્ર ટીકા કરી હતી.
બુશે જે ‘બનાના રિપબ્લિક’ શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તે રસપ્રદ છે. બનાના રિપબ્લિક આમ તો પોલિટીકલ સાયન્સનો શબ્દ છે, પરંતુ તેનો જન્મ સાહિત્યમાં થયો હતો. બનાના રિપબ્લિક એટલે એવો દેશ જેની સરકાર કોઈ કાનૂન કે નિયમને માનતી ન હોય, અને મન ફાવે તેવી રીતે રાજ ચલાવે. ૨૦મી સદીમાં વસાહતી (કોલોનિયલ) તાકાતોમાંથી આઝાદ થયેલા ઘણા રાષ્ટ્રોમાં વિદેશી તોતિંગ કંપનીઓના પ્રભાવવાળા બનાના રિપબ્લિકનાં લક્ષણો હતાં. જેમ કે માલદીવ્સમાં રિસોર્ટ કંપનીઓનો દબદબો હતો અને ફિલિપાઇન્સમાં તમાકુ કંપનીઓનું રાજ ચાલતું હતું. એક જમનામાં સ્વતંત્ર હવાઈ રાજ્ય શેરડી પકવતા અમેરિકાના ખેડૂતોનું ખંડિયું હતું. તેનું બંધારણ તો ‘બોયોનેટ બંધારણ’ તરીકે ઓળખાતું હતું, કારણ કે તેમાં જોરજબરદસ્તી કરવાની જોગવાઈ હતી (બોયોનેટ એટલે બંધૂક).
ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ જેના સભ્ય છે તે રિપબ્લિકન પાર્ટીનું નામ લઈને, શેલ્ડોન રેમ્ટોન અને જોહ્ન સ્ટાઉબ નામના બે લેખકોએ ૨૦૦૪માં, ‘બનાના રિપબ્લિકન્સ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. તેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે જમણેરી રિપબ્લિકન પાર્ટી અને મીડિયા, લોબી સંસ્થાઓ અને ચૂંટણી તંત્રમાં બેઠેલા તેના સમર્થકો ભિન્નમત અને બહુપક્ષીય રાજનીતિને ખતમ કરી રહ્યા છે. ૨૦મી સદીના ધુઆંધાર નવલકથાકાર ગેબ્રિયલ ગાર્સિયા માર્કેજે, તેમની મહાન નવલકથા ‘વન હન્ડ્રેડ યર્સ ઓફ સોલિટ્યુડ’માં ફળફળાદિનો વ્યવસાય કરતી વિદેશી કંપનીઓ કેવી રીતે સ્થાનિક રાજ્યની ભ્રષ્ટ સરકાર સાથે મળીને તેના રહેવાસીઓને લૂંટે છે તેની વાત લખી હતી.
મજાની વાત એ છે કે બનાના રિપબ્લિક શબ્દ અને તેની ધારણાનો ઉદય જ અમેરિકામાંથી થયો છે. સેન્ટ્રલ અમેરિકન રાષ્ટ્ર હોન્ડુરાસ એક જમાનામાં કેળાં (બનાના) પકવવા માટે પ્રખ્યાત હતું. ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં, અમેરિકામાં કેળાંની ખેતી થતી ન હતી, પણ તેની ડિમાન્ડ ખૂબ હતી. તે વખતે અમેરિકાની કુયામેલ ફ્રૂટ કંપનીના માલિક સામ ઝેમુર્રેએ હોન્ડુરાસમાં કેળાં પકવવા માટે ૧૫,૦૦૦ એકર જમીન ખરીદી હતી.
આ સામ ઝેમુર્રે એટલો વગદાર વેપારી હતો કે તેણે હોન્ડુરાસના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ મેન્યુઅલ બોનિલ્લા અને અમેરિકાના ભાડૂતી જનરલ લી ક્રિસમસ સાથે સાંઠગાંઠ કરીને હોન્ડુરાસની લોકતાંત્રિક સરકારને ઉથલાવીને લશ્કરી શાસન બેસાડ્યું હતું. લી ક્રિસમસ હોન્ડુરાસના સૈન્યનો કમાન્ડર બન્યો હતો અને અમેરિકન સરકારે પાછળથી તેને હોન્ડુરાસનો એલચી નીમ્યો હતો.
૧૯મી સદીના અમેરિકન લેખક ઓ. હેન્રીએ તેમના વાર્તાસંગ્રહ ‘કેબેજીસ એન્ડ કિંગ્સ’ (૧૯૦૪)માં પહેલીવાર બનાના રિપબ્લિક શબ્દ વાપર્યો હતો. ઓ. હેન્રી અમેરિકાની એક બેંકના કેસમાંથી બચવા માટે થઈને હોન્ડુરાસની એક હોટેલમાં છ મહિના સુધી છુપાઈને રહ્યા હતા. ત્યાં તેમણે જોયું હતું કે સરકાર અને વેપારીઓ ભેગા મળીને કેવું નિરંકુશ તેમ જ શોષણખોર રાજ ચલાવે છે. ત્યાંના અનુભવ પરથી તેમણે બનાના રિપબ્લિક શબ્દ બનાવ્યો હતો.
આવી જ હાલત કેળાંની નિકાસ પર નભતા બીજા એક સેન્ટ્રલ અમેરિકન રાષ્ટ્ર ગ્યુટેમાલાની થઇ હતી. અમેરિકન સરકારના આશીર્વાદથી અમેરિકાની તોતિંગ યુનાઇટેડ ફ્રુટ કંપનીએ સસ્તાં કેળાં મેળવવા માટે થઈને ગ્યુટેમાલાની સરકારમાં પોતાનો પ્રભાવ વધાર્યો હતો અને ૩૫ વર્ષ સુધી તેના ગૃહયુદ્ધમાં અમેરિકા દખલઅંદાજી કરતુ રહ્યું હતું.
હોન્ડુરાસ અને ગ્યુટેમાલા આજે પણ જમીન અને સંપત્તિની અસામાન વહેંચણીના કારણે ગરીબીમાં સબડી રહ્યાં છે. એ પાપ અમેરિકાની બનાના રિપબ્લિક નીતિનું છે. બનાના રિપબ્લિક શબ્દ પછી તો ઈદી અમીનના યુગાન્ડા, મોહમ્મદ ગદ્દાફીના લીબિયા અને કાર્લોસ મેનેમના આર્જેન્ટીનાને ઓળખવા માટે પણ વપરાતો આવ્યો છે.
ટ્રેજડી તો જુવો. આજે જે બનાના રિપબ્લિક શબ્દ ટ્રમ્પના શાસન માટે વપરાય છે, તે જ ટ્રમ્પે ૨૦૧૬માં રાષ્ટ્રપતિપદના ચૂંટણી પ્રચારમાં કહ્યું હતું, “આ ચૂંટણી એ નક્કી કરશે કે આ દેશ સાચા અર્થમાં મુક્ત દેશ રહેશે કે પછી તોતિંગ ડોનેશનો અને વિદેશી સરકારોના અંકુશ હેઠળનો ભ્રષ્ટ બનાના રિપબ્લિક બનીને રહી જશે.”
ટ્રમ્પનો કાર્યકાળ બનાના રિપબ્લિકના ઉલ્લેખથી શરૂ થયો હતો. તેનો અંત થયો ત્યારે પણ બનાના રિપબ્લિકને જ યાદ કરવામાં આવ્યું. બાય ધ વે, ગુજરાતીમાં બનાના રિપબ્લિકને દલા તરવાડીનું ખેતર કહેવાય.
પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 17 જાન્યુઆરી 2021
