મા-દીકરી મોડી રાતે ઇન્દોરના રાજદરબારમાંથી નીકળ્યાં પછી શું થયું?
બોમ્બે હાઈ કોર્ટમાં બાવલા ખૂન કેસની સુનાવણીનો બીજો દિવસ
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : યોર ઓનર! આપની ઇજાજત હોય તો ગઈ કાલે અધૂરી રહેલી મુમતાઝ બેગમની જુબાની આગળ ચલાવીએ.
જસ્ટિસ એલ.સી. ક્રમ્પ : You may proceed, Mr. Kanga.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : Thank you, your honor!
પછી સાક્ષીના પિંજરામાં ઊભેલી મુમતાઝ બેગમ તરફ ફરીને : તમે ઇન્દોર પહોચ્યાં તે પછીની વાત જણાવો.
મુમતાઝ બેગમ : પહેલાં તો અમે માધ્યમ વર્ગના લોકો રહેતા હોય તેવા વિસ્તારમાં ઘર ભાડે લીધું. પછી ત્યાં નાચ-ગાનની મહેફીલો શરૂ કરી. શરૂઆતમાં તો દુકાનદારો, ગુમાસ્તાઓ, ચોકીદારો જેવા લોકો એ મહેફિલોમાં આવતા. પણ અમ્માનો કંઠ અને મારા રૂપ અને કંઠને કારણે થોડા વખતમાં અમારી નામના આખા શહેરમાં ફેલાતી ગઈ. મોટા મોટા શેઠિયાઓ અને અમલદારો પણ મહેફિલોમાં આવતા થયા. અમારી કમાણી પણ વધતી ચાલી. થોડા જ વખતમાં અમારી નામના લાલ બાગ સુધી પહોંચી.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : એક મિનિટ થોભો. તમે ઈન્દોરની વાત કરતાં હુતાં તેમાં આય મુંબઈનો લાલબાગ વચમાં કાંય આયો?
મુમતાઝ બેગમ : સાહેબ, હું મુંબઈના લાલબાગની વાત નથી કરતી. ઇન્દોરના મહારાજાના મહેલનું નામ છે લાલ બાગ.
ઇન્દોરનો લાલ બાગ પેલેસ
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : અચ્છા, એટલે કે એ લાલ બાગમાં મિલ મજૂરો નહિ, પણ મહારાજા વસે છે!
મુમતાઝ બેગમ : રાજ દરબારના ઉસ્તાદ સાથે મહારાજાએ પહેલાં તો મસલત કરી. જ્યારે તેમને અમારી કલાની કાબેલિયત અંગે ખાતરી થઈ ત્યારે પોતાના બે દરબારીઓને નોતરું લઈને અમારી પાસે મોકલ્યા.
બાવલા ખૂન કેસમાં બચાવ પક્ષના એક વકીલ મોહમ્મદ અલી ઝીણા
બચાવ પક્ષના વકીલ બેરિસ્ટર મહંમદ અલી જિન્નાહ : I object my honor! મહારાજા તુકોજીરાવ હિન્દુસ્તાનના એક ખૂબ જ માનવંત રાજવી છે અને અંગ્રેજ સરકારના ગાઢ મિત્ર અને ટેકેદાર છે. એટલે તેમનું નામ આ રીતે સંડોવવાની પરવાનગી આપવી જોઈએ નહિ.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : બચાવ પક્ષના માનવંતા વકીલ બી એક બહુ જ જાણીતી હસ્તી છે એટલે એવનનું નામ લીધા વિના હું જનાવવા માગું ચ કે ઇન્દોરના રાજવીનું નામ જગજાહેર છે અને એવનનું નામ મેન્શન કરવાથી કોઈની બી બદનક્ષી કઈ રીતે થાય તે મને સમજાતું નથી. એટલે બચાવ પક્ષની આય માંગણી નામંજૂર કરવા આપ નામદારને અરજ ગુજારું છઉં.
જસ્ટિસ એલ.સી. ક્રમ્પ : Objection over-ruled. You may proceed Mr. Kanga.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા: Thank you, My Lordship. હા, તો મુમતાઝ બેગમ! ઇન્દોરના મહારાજા તુકોજીરાવ ત્રીજાના દરબારીઓએ તેમનો સું મેસેજ તમુને આપીયો?
મુમતાઝ બેગમ : કહ્યું કે મહારાજાસાહેબે તમને બંનેને દરબારમાં હાજર થવા ફરમાન મોકલ્યું છે. પછી એ દરબારીએ અમારા બંનેના ફોટા લીધા. અને પૂછ્યું કે તમે બંને ક્યારે હાજર થશો? હું જવાબ આપું તે પહેલાં તો અમ્મી જાન જ બોલ્યાં : મહારાજા સાહેબને કહેજો કે આ બે દાસીઓ આવતી કાલે તેમની ખીદમતમાં હાજર થશે. અને એ ઘડીથી અમે બંને સોનેરી સપનાં જોવા લાગ્યાં.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી બીજે દહારે ટુમે દરબારમાં ગયા?
મુમતાઝ બેગમ : જી સાહેબ. હું થોડાં વરસ નિશાળમાં ભણી છું. ત્યારે અમારી ચોપડીમાં કાન્ત નામના કવિની એક કવિતા આવતી. તેમાં એક લીટી હતી : ‘નહિ રાજાજીનો હુકમ પણ પાછો કદિ ફરે.’ મહારાજા સાહેબે અમારી સાથે વાત કરી, અમારા ખબરઅંતર પૂછ્યા. અમે ક્યાં રહીએ છીએ એ પૂછ્યું. અમ્માનો જવાબ સાંભળી એક મંત્રીને હુકમ કર્યો : આજે ને આજે આ બંને માટે ખારાવ ઘાટ(ઇન્દોરનો એક વૈભવી વિસ્તાર)માં બંગલો ભાડે મેળવો. આવતી કાલે બંને એ નવા ઘરમાં જશે.
લાલ બાગ પેલેસનો ક્રાઉન હોલ જ્યાં નાચ–ગાન થતાં
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી તમે એ નવા ઘરમાં ગિયાં?
મુમતાઝ બેગમ : હા, જી. સાહેબ! શું વાત કરું! અમને તો એ બંગલો મહેલ જેવો જ લાગ્યો. બહાર મોટો બગીચો. જાતજાતનાં ફૂલ-ઝાડ. નાના તળાવમાં બતક તરે. બાજુમાં હિંચકા. તેનાથી થોડે દૂર બેસવાના બાંકડા અને સામે ટિપોય. બંગલામાં દાખલ થતાં મોટી લોબી. દીવાનખાનામાં મખમલ મઢેલા કોચ, સામે નકશી કામવાળી ટિપોય. તેના પર નોકરને બોલાવવા માટે રૂપાની ઘંટડી. બારી બારણાં પર જરિયાન પડદા. તેના પર લટકે એલચી-લવિંગ અને કાચની સળીઓ ગૂંથીને બનાવેલા ચક.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : એ બંગલાનું ભાડું કોણ ભરતું?
મુમતાઝ બેગમ : અમ્મીજાન.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : એવનની પાસે એટલા પૈસા ક્યાંથી આવિયા?
મુમતાઝ બેગમ : નવા ઘરમાં રહેવા આવ્યા પછી બીજા જ દિવસથી અમે મા-દીકરીએ નાચગાનની મહેફીલો શરૂ કરી દીધી. હવે તો આખા ગામમાં ખબર ફરી વળેલા કે આ બે જણીઓ ઉપર રાજા સાહેબ મહેરબાન છે. એટલે અમ્માએ મહેફીલના ભાવ ચારગણા કરી નાખ્યા. પહેલાં અમે વરસમાં કમાતા એટલું એક મહિનામાં કમાયા. એક દરબારી, નામે શંકરરાવ બાપુજી ગાવડે, રોજ અમારે ત્યાં આવતો. બંગલાના એક-બે નોકરો પણ અમારા પડછાયાની જેમ રહેતા. થોડા વખત પછી એક દિવસ અમ્માજાને શંકરરાવને કહ્યું કે અમે મા-દીકરી હૈદરાબાદ જવાનાં છીએ. શંકરરાવે અમને રોકવાની ઘણી મહેનત કરી. પણ અમ્મીજાન એકની બે ન થઈ. કહે કે પાછા આવ્યાં પછી અમે બંને પગારદાર દરબારી ગાયિકા તરીકે મહારાજાસાહેબની ખિદમતમાં હાજર થાશું.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી તમે હૈદરાબાદ ગિયાં?
મુમતાઝ બેગમ : હા, જી. ૧૯૧૫ની શરૂઆતમાં અમે હૈદરાબાદ ગયાં. છ મહિના ત્યાં રહ્યા પછી પાછાં ઇન્દોર. અમ્માજાને શંકરરાવને જબાન આપેલી એટલે પગારદાર દરબારી ગાયક-નર્તકી તરીકે નોકરીએ રહ્યાં. અગાઉવાળા બંગલામાં જ રહેવા લાગ્યાં. અમ્માએ લાહોરથી પોતાની અમ્મીજાન કરીમબીબીને પણ ઇન્દોર બોલાવી લીધાં.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી? પછી સું થીયું?
મુમતાઝ બેગમ : સાહેબ! એ વાત ન પૂછો તો સારું.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : તમારે બધ્ધી વાત સાચેસાચી નામદાર જજ સાહેબને કહેવી જ પડશે. તમે સોગંદ લીધા છે.
મહારાજ તુકોજી રાવ સામે નૃત્ય કરી રહેલી મુમતાઝ બેગમ ChatGPT દ્વારા તૈયાર થયેલું ચિત્ર
મુમતાઝ બેગમ : ભલે સાહેબ, જેવો હુકુમ. એક દિવસ મોડી રાત સુધી મહેલમાં મહેફિલ જામી. દિલરૂબાના સૂરો રેલાયા. મારા પગની પૈજનિયાં બાજી ઊઠી. પખાવજના તાલે તાલે મારા પગ નાચવા લાગ્યા. પછી મારું આખું જિસ્મ નાચવા લાગ્યું. પછી મારી રૂહ થરકી ઊઠી. એક પછી એક નાચ-મુજરા થતા ગયા. મહારાજાએ પહેલાં સોનામહોર ભરેલી કોથળી મારા પર ઓવારી. અમ્મા પર રૂપાનાં ફૂલ વરસાવ્યાં. કોરી, કડકડતી નોટોથી ભરેલો ચાંદીનો થાળ ભેટ ધર્યો. સોનાની તાસકમાં મદિરા ભરેલા રૂપાના જામ અમને મા-દીકરીને મોકલ્યા. મહેફિલમાં પણ મદિરા સાથે સૂકા મેવા અને મીઠાઈના થાળ ફરતા હતા. છેવટે રાજાસાહેબે પોતે સિંહાસન પરથી ઊભા થઈને મારા ગળામાં હીરાનો હાર પહેરાવ્યો.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી, પછી સું થિયું?
મુમતાઝ બેગમ : મોડી રાતે અમે રાજાસાહેબને કુરનીશ બજાવી ઇજાજત માગી અને અમે પગ ઉપાડ્યા. અમે થોડે દૂર ગયા હશું ત્યાં તો શંકરરાવ દોડતા આવ્યા. કહે, મહારાજાએ તમને બંનેને અત્તરઘડી તેમની ખિદમતમાં હાજર થવા ફરમાવ્યું છે. તેઓ તમને બંનેને ખાસ બક્ષિસ આપવા માગે છે. અમે મા-દીકરીએ એકબીજા સામું જોયું. મને માની આંખોમાં બીક દેખાઈ. તેણે કહ્યું કે મહારાજાસાહેબને કહેજો કે અમે કાલે સવારે હાજર થશું. અત્યારે ઘણું મોડું થઈ ગયું છે. પણ શંકરરાવ માન્યા નહિ. કહે કે રાજાસાહેબનું ફરમાન ન બજાવું તો મારી નોકરી જાય. અમે બંને ન છૂટકે શંકરરાવની પાછળ પાછળ ચાલવા લાગીઓ. રાજમહેલના ઘણા ભાગોથી અમે મા-દીકરી પરિચિત હતાં, કારણ મહેલમાં અવારનવાર આવવાનું થતું. પણ થોડી વાર પછી અમે જ્યાં પહોચ્યાં એ ભાગ અમારે માટે અજાણ્યો હતો. બંને બાજુ બંદૂકધારી સૈનિકો ખડે પગે ઊભા હતા. રસ્તો ધીમે ધીમે વધુ ને વધુ સાંકડો થતો જતો હતો. અમ્માના મોઢા પર ચિંતાનાં વાદળ મંડરાતાં હતાં.
અહીં મુમતાઝ બેગમને ગળે ડૂમો બાઝ્યો. એણે જરા બીતાં બીતાં પૂછ્યું : સાહેબ! મને એક ગિલાસ પીવાનું પાણી મળશે?
એડવોકેટ જનરલે નામદાર જજસાહેબ સામે જોયું. તેમણે હકારમાં માથું હલાવ્યું. એટલે કોર્ટનો ચપરાસી પિત્તળના ગ્લાસમાં પીવાનું પાણી લઈ આવ્યો. મુમતાઝ બેગમ એક ઘૂંટડે આખો ગ્લાસ પાણી પી ગઈ. સૂનમૂન ઊભી રહી.
એડવોકેટ જનરલ કાંગા : પછી? પછી સું થિયું?
મુમતાઝબેગમ : શંકરરાવે ચાલવાની ઝડપ જરા વધારી હતી. તેમની અને અમારી વચ્ચેનું અંતર વધ્યું હતું. અમે ચાલતાં હતાં ત્યાં જ સાંકડા રસ્તાની એક બાજુએ બે દરવાજા ફટાક દેતા ખૂલી ગયા. અમારી પાંપણ પણ ફરકે એ પહેલાં હથિયારબંધ પહેરેગીરોએ મને અને મારી અમ્મીને બાવડેથી પકડી. એક દરવાજામાં તેને ધક્કેલી અને બીજા દરવાજામાં મને. તરત જ બત્તીઓ બુઝાઈ ગઈ. અંધારું ઘોર. પણ કીચુડાટનો જે અવાજ કાને પડ્યો તે પરથી અમે જાણ્યું કે દરવાજા બંધ થઇ ગયા છે. ત્યાં જ થોડે દૂર મશાલનું અજવાળું દેખાયું. એક સૈનિક શંકરરાવને લેવા આવ્યો હતો. તેમણે એક વાર પાછું ફરીને જોયું. મશાલના અજવાળામાં પણ તેમનો ચહેરો કાળો ધબ થઈ ગયેલો દેખાતો હતો.
બરાબર એ જ વખતે બોમ્બે હાઈ કોર્ટની ઘડિયાળમાં પાંચના ડંકા થયા. અને કોર્ટ બરખાસ્ત થઈ. પછી શું થયું તેની વાત હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 03 મે 2025
