કોમી રમખાણો અને ઠંડાં પીણાંની બોટલ
આવી, ગઈ, ફરી આવી, પરદેશી કંપનીઓ
તૂ હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા,
ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઇન્સાન બનેગા.
૧૯૫૯માં આવેલી ‘ધૂલ કા ફૂલ’ ફિલ્મનું મોહમ્મદ રફીના કંઠે ગવાયેલું આ ગીત. એક આદર્શને રજૂ કરતું ગીત. પણ હકીકત જરા જૂદી. હુલ્લડ, રમખાણ, વગેરે એ વખતનાં છાપાંમાં અવારનવાર વાંચવા મળતા શબ્દો. એ વખતે તો બે કોમોના નામ પણ લખાતાં. બંને કોમમાંથી કેટલા મરાયા, કેટલા ઘવાયા, એના આંકડા પણ છપાતા. અને આવાં હુલ્લડ કે રમખાણ થાય ત્યારે હાથવગું હથિયાર કયું? સોડા વોટરની બાટલીઓ. આછા લીલા, જાડા કાચની બાટલીઓ. અને ઢાંકણાવાળી નહિ. ગોળી વાળી. આજની સરખામણીમાં ત્યારે તેમાં ગેસ પણ વધારે. એક રસ્તા પર બે ટોળાં સામસામે આવી જાય ત્યારે બંને બાજુથી સોડા વોટર બોટલનો વરસાદ વરસે, સામા પક્ષ પર. જીવલેણ નહિ. પણ એક બાટલી પાંચ-સાતને સારી એવી ઈજા તો પહોંચાડે જ.
તૂ હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા, ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઇન્સાન બનેગા
સોડાવોટરબોટલઓપનરવાલા! આવી અટક જેમનામાં જોવા મળે તે પારસીઓ એક જમાનામાં એરેટેડ વોટરના ક્ષેત્રે મુંબઈમાં છવાઈ ગયેલા. આનાં કેટલાંક કારણ. એક તો પહેલેથી જ પારસીઓ અંગ્રેજોની નજીક ગયેલા. બીજું, તેમની સાથે નાનામોટા વેપારનો પણ સંબંધ. લશ્કરમાં અને બીજે પણ માલસામાન, ખાધાખોરાકી, વગેરે પૂરાં પાડવાનું કામ ઘણા પારસીઓ કરે. એટલે અંગ્રેજોનો ‘સોડા-શોખ’ જોઇને જાતે બનાવવા લાગ્યા. પણ એ બનાવતા અંગ્રેજ સાહેબો માટે. ‘દેશી’ઓ માટે નહિ. અરે એ પોતે પણ પીતા નહિ! પણ ૧૮૫૦ના અરસામાં પારસીઓએ પોતે પણ ‘સોડા વોટર’ પીવાનું શરૂ કર્યું. દારુ સાથે અને દારુ વગર પણ. પછી ઈરાની હોટેલોએ એરેટેડ વોટરની બાટલીઓ વેચવાનું શરૂ કર્યું.
કોમી રમખાણોમાં છૂટથી વપરાતી ગોળીવાળી બાટલીઓ
દિનશાજી પંડોલે શરૂ કરેલી કંપની, પણ એનું નામ રાખ્યું ડ્યૂકસ. એમ કેમ? એ જમાનામાં પારસીઓ ક્રિકેટને ક્ષેત્રે પણ અગ્રેસર. પારસી ક્રિકેટ ટીમો મેચ રમવા માટે ગ્રેટ બ્રિટન જતી, ત્યાંથી આવેલી ટીમો સાથે અહીં મેચ રમતી. દિનશાજીની પોતાની ટીમ હતી. એવણ પોતે પણ સોજ્જા ક્રિકેટ ખેલાડી. મેચ રમવા બ્રિટન ગયા ત્યારે ‘ડ્યૂક’ કંપનીના બોલ વાપરેલા. એના નામ પરથી પોતાની કંપનીનું નામ રાખ્યું ‘ડ્યૂકસ.’ આ કંપનીની રાસ્બેરી સોડાએ તો એ જમાનામાં ધૂમ મચાવેલી. ૧૯૦૭માં બાર આના – આજના ૭૫ પૈસામાં એક ડઝન બોટલ વેચાતી.
પારસીઓ મુંબઈ બહાર ઠંડાં પીણાં લઈ ગયા. કલકત્તાથી કાલીકટ સુધી તો ગયા જ, પણ ૧૯૨૦ના અરસામાં પહોંચ્યા સિંગાપુર. ત્યાંની ફરામરોઝ અને ફિનિક્સ, બંને કંપનીઓ પારસી માલિકીની. ચીની અને મલય ભાષાઓમાં જાહેર ખબરો પણ છપાવે. અને છેક ૧૯૭૦ સુધી પી. ધનજીભાઈ એન્ડ સન્સ અમદાવાદમાં સોડાની બાટલીઓ બળદ ગાડામાં વેચતી!
આ ધંધામાં એ વખતે એક મુશ્કેલી એ હતી કે પીણાંની કિંમત કરતાં એ જેમાં ભરાય તે બાટલીની કિંમત ઘણી વધારે હતી. બીજી વાત એ કે જો ધંધામાં ટકી રહેવું હોય તો થોડે થોડે વખતે નવી ફ્લેવર બજારમાં મૂકવી પડે. આ રીતે રોજર્સ કંપનીએ એક નવા ડ્રિંકને ગુજરાતી નામ આપેલું, ‘કિક આપો.’ તો ડ્યૂક કંપનીએ હાફૂસ કેરીમાંથી બનાવીને ‘મેંગોલા’ બજારમાં મૂક્યું જેણે કેટલાંક વરસ ધૂમ મચાવેલી.
રંગ રંગની ભરી બાટલી
હજી નાનાં ગામોમાં સ્થાનિક કંપનીઓ અગાઉની કેટલીક ફ્લેવર્સ બનાવે અને વેચે છે. આવી એક બ્રાંડ તે સુરતની ‘સોસિયો.’ દેશમાં જ્યારે સ્વદેશી માટેની ચળવળ ચાલી રહી હતી ત્યારે, ૧૯૨૩માં અબ્બાસ રહીમ હજૂરીએ સુરતમાં કંપની કાઢી. તેમાં તાજાં ફળોના રસનો ઉપયોગ કર્યો તો સાથોસાથ પીણાંને કાર્બોનેટેડ પણ બનાવ્યું. એ સોસિયો એક જમાનામાં માત્ર ગુજરાતમાં જ નહિ, મુંબઈમાં પણ ધૂમ વેચાતું. આ સોસિયો નામ લેટિન ભાષામાંથી અપનાવેલું છે. પ્રશિષ્ટ રોમન ભાષામાં મિત્ર, સાથી માટે આ શબ્દ વપરાતો. પાલનજી અને કાતરક જેવી પારસીઓની કંપનીનાં પીણાં પણ લોકોમાં પ્રિય હતાં. પણ એ વખતે ઘણી ખરી કંપનીઓ પ્રાદેશિક હતી. આખા દેશમાં જેનું જાળું પથરાયું હોય તેવી કોઈ કંપની ભાગ્યે જ હતી.
૧૯૪૯માં એક આંચકા સાથે આ પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ. અમેરિકાના કોકા કોલાએ એ વરસે દેશમાં પ્રવેશ કર્યો અને જોતજોતામાં પોતાનું જાળું આખા દેશમાં ફેલાવી દીધું.
કોકા કોલાની પહેલી બાટલી કઈ રીતે પીધેલી એ આ લખનારને આજે ય બરાબર યાદ છે. ન્યૂ ઈરા સ્કૂલની કેન્ટિનમાં નાસ્તાની સાથે કોલ્ડ ડ્રિન્કસ પણ વેચાય. દેશી કંપનીની બાટલીના બે આના. કોકા કોલાના ચાર આના. સ્કૂલમાં જતાં ઘરેથી રોજ ચાર આના મળે. આવતાં-જતાં ટ્રામની ટિકિટનો એક આનો. બાર વરસ સુધી અડધી ટિકિટનો એક ઢબુ, એટલે કે બે પૈસા. અને એ ય ટ્રાન્સફર સાથે. ઘર પાસેથી ટ્રામમાં બેસવાનું. ચર્ની રોડ જંકશન ઉતરવાનું. ત્યાંથી ગોવાળિયા ટેંક જતી ૧૦ કે ૧૬ નંબરની ટ્રામ પકડવાની. છેલ્લા સ્ટોપ પર ઊતરીને પાંચેક મિનિટ ચાલો એટલે આવે ‘ધન્ય ન્યૂ ઈરા.’ બપોરે અંબુભાઈની કેન્ટિનમાંથી બે આનામાં નાસ્તાની એક પ્લેટ લેવાની. પાંચ દિવસનું મેનુ ફિક્સ. બટેટા વડા, સમોસાં, બટેટા પૌઆ, ઉપમા, ભેળ. બ્રેડ બટર અને ચટણી સેન્ડવિચ રોજ મળે. ઘરેથી વધુ પૈસા તો માગવા મુશ્કેલ. એટલે બંદાએ બે દિવસ નાસ્તો ન કરી ચાર આના ઊભા કર્યા અને કોકા કોલા(હજી તે વખતે ‘કોક’ નામ પ્રચલિત બન્યું નહોતું)ની બોટલ ગટગટાવી.
એ વખતે સ્કૂલમાં એક નિયમ બહુ કડકાઈથી પળાય. સ્કૂલમાં હોય ત્યારે કોઈ વિદ્યાર્થી બહારનું કશું જ ખાઈ કે પી ન જ શકે. એક-બે શિક્ષક અને ત્રણ-ચાર વિદ્યાર્થિની ટીમ બાજ નજર રાખી રિસેસમાં સ્કૂલની બહાર ફરતી જ હોય. એક છોકરાએ ફેરિયા પાસેથી લઈને શીંગ-ચણા ખાધા. ટીમે એને હાજર કર્યો પ્રિન્સિપાલ એમ.ટી. વ્યાસસાહેબ પાસે. સાધારણ રીતે આવે વખતે છોકરાઓ માફી માગી છૂટી જાય. પણ પેલા છોકરાએ તો દલીલો કરી : શીંગ-ચણા આરોગ્ય માટે નુકસાનકારક છે? જવાબ મળ્યો : ‘ના. પણ બહારથી લઈને ખાધા કેમ?’ ‘કારણ આપણી કેન્ટિનમાં શીંગ-ચણા વેચાતા નથી. આ સાંભળી વ્યાસસાહેબે તરત ફોન કરીને બોલાવ્યા અંબુભાઈને : કેન્ટિનમાં શીંગ-ચણા વેચતા નથી?’ ‘ના સાહેબ.’ તો કાલ સવારથી વેચવાનું શરૂ કરો.’ પછી પેલા છોકરાને કહ્યું : ‘તેં આ અંગે ધ્યાન ખેંચ્યું તે સારું કર્યું. કાલથી કેન્ટિનમાંથી ખરીદીને બધા શીંગ-ચણા ખાઈ શકશે, તારે લીધે.
પણ આ તો વાત જરા આડે પાટે ચડી ગઈ. કોકા કોલા પછી આવ્યું પેપ્સી. પણ ધાર્યા પ્રમાણેનું વેચાણ મળ્યું નહિ એટલે ૧૯૬૨માં ઘરભેગું થઈ ગયું. કોકા કોલા આવ્યા પછી ‘દેશી’ કોલ્ડ ડ્રિંક’ની કંપનીઓએ હરીફાઈનો સામનો તો કરવો પડ્યો, પણ ટકી ગઈ. ૧૯૭૭માં બધી પરદેશી કંપનીઓને માથે આફત આવી. જનતા સરકારના ઉદ્યોગ ખાતાના પ્રધાન જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીસ સમાજવાદી અને ટ્રેડ યુનિયન લીડર. પરદેશી કંપનીઓના ભારે વિરોધી. તેમણે આકરા નિયમો બનાવ્યા. માત્ર કોકા કોલાએ જ નહિ, મોબિલ, કોડાક અને બીજી ૫૪ કંપની દેશ છોડી ગઈ. એ વખતે ફર્નાન્ડીસની દલીલ હતી : ‘દેશના લાખો ગામડાંમાં ચોખ્ખું પીવાનું પાણી મળતું નથી, પણ કોકા કોલા મળે છે. આ કેમ ચાલે?’ પણ સરકાર એટલેથી અટકી નહિ. પોતાનું પીણું ‘૭૭’ બજારમાં મૂક્યું! બીજી કંપનીઓને તો ભાવતુંતું ને વૈદે કીધું. થમ્સ અપ, રીમઝીમ, લિમ્કા, સિટ્રા, કેમ્પા કોલા, જેવી કેટલીયે નવી બાટલીઓ ધૂમ વેચાવા લાગી. ‘૭૭’ લથડિયાં ખાતું પણ ચાલતું રહ્યું. પણ બે વરસ પછી જનતા સરકાર ભાંગી પડી અને તેની સાથે ‘૭૭’નો પણ ખુરદો બોલી ગયો.
કાળચક્ર ફરી એક વાર ફર્યું. નવી સરકારે ઉદારીકરણની નીતિ અપનાવી. પરદેશી કંપનીઓને દેશમાં આવકારી. આ વખતે પેપ્સી પહેલાં આવ્યું. ‘દેશી’ પીણાંઓએ, બરાબરની ટક્કર આપી. થમ્સ અપ અને પેપ્સી વચ્ચે જંગ જામ્યો. બંને બાજુથી જાહેર ખબરોનો વરસાદ વરસ્યો. પહેલો રાઉન્ડ ગયો દેશી ‘થમ્સ અપ’ની તરફેણમાં. પણ ૧૯૯૩માં કોકા કોલા ફરી દેશમાં આવ્યું. તેણે જૂદી રણનીતિ અપનાવી : ‘લડો નહિ, વિરોધીને ખરીદી લો!’ ખરીદ્યા પછી એક થમ્સ અપને બાદ કરતાં બીજાં બધાં પીણાં બનાવવાનું જ બંધ કરીને પોતાની પ્રોડક્ટ માટે મેદાન મોકળું કર્યું.
છતાં આજે ય કેટલીક જૂની બ્રાંડ ટકી રહી છે. તેમાંની એક છે રોજર્સ. મૂળ અંગ્રેજે સ્થાપેલી કંપની. પછી ગઈ પારસી પાસે. અત્યારે કચ્છી માડુ છેડા કુટુંબ પાસે રોજર્સ બ્રાંડ છે. મુંબઈની ધનિક ફૂડ એન્ડ બીવર્જિસ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ નામની કંપની જીરા મસાલા સોડા, ઓરેન્જ સોડા, આઈસ્ક્રીમ સોડા, અને રોજર્સની પ્રખ્યાત રાસ્બરી સોડા બનાવે છે.
છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં કાર્બોનેટેડ ડ્રિન્કસ વિરુદ્ધ વાતાવરણ ઊભું થયું છે. કંપનીઓ ફ્રૂટનો પલ્પ કે રસ ભેળવીને સોફ્ટ ડ્રિન્કસ બનાવતી થઈ છે. પહેલાં એક વ્યક્તિ પી શકે એટલું ડ્રિંક સમાય એવી જ બાટલીઓ બજારમાં મળતી. હવે બે-ત્રણ લીટરની બાટલીઓ પણ મળે છે. તો બીજી બાજુ કેન કે ડબલાંનો ઉપયોગ પણ વધતો જાય છે. અગાઉ કોલ્ડ ડ્રિંક ખરીદનારે કાચની બાટલી પાછી આપવી પડતી અથવા તેના વધારાના પૈસા ચૂકવવા પડતા. પ્લાસ્ટિક અને ડબલાંનો ઉપયોગ શરૂ થયા પછી આ મુશ્કેલી દૂર થઈ પણ કચરાના ઢગલા ઉભરાવા લાગ્યા. હવે રિસાઈકલીંગની વાતો તો થાય છે, પણ એનો અમલ?
ઠંડા પીણાં ભલે ગમે તેટલાં વેચાય, ચા-કોફીને તે હરાવી શકે તેમ નથી. આ ચા-કોફીની વાતો હવે પછી. ત્યાં સુધી માણો તમારા મનગમતા કોલ્ડ ડ્રિંકની લિજ્જત.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 19 નવેમ્બર 2022
