અત્યાર સુધીના સૌથી નાના-લઘુ કાવ્ય પ્રકાર તરીકે હાઈકુનો સ્વીકાર થયેલો છે અને અપવાદો બાદ કરતા ગઝલના શે’ર કરતા પણ હાઈકુ વધુ લઘુ સ્વરૂપ છે તે સ્પષ્ટ છે. આમ લક્ષ્ય બંનેનું એક છે, ચમત્કૃતિ સાધવાનું, છતાં હાઈકુ કરતાં ગઝલો વધુ ખેડાય છે એ સ્વીકારવું પડે. એનો અર્થ એમ પણ થાય કે હાઈકુ કરતાં ગઝલ કવિઓને સહેલી લાગે છે. જો કે ઉત્તમ કોઈ પણ સર્જન કસોટી કરનારું જ હોય તે કહેવાની જરૂર નથી. લખાતી ગઝલોમાં બધી ગઝલો નથી એમ જ લખાતાં બધાં હાઈકુ, બાહ્ય શરતો પૂર્ણ કરવા છતાં હાઇકુ ન પણ હોય એ શક્ય છે.

ગઝલનો શે’ર હાઈકુ કરતાં વધુ આસ્વાદ્ય લાગવાનું કારણ પણ છે. હાઈકુનું લક્ષ્ય, ચિત્ર ને ચમત્કૃતિ સાધવાનું છે. (ક્યારેક એમાં આધ્યાત્મિક આછેરો સ્પર્શ હોય) એટલું થાય તો હાઈકુ પાસેથી વિશેષની અપેક્ષા નથી. બીજું એ કે તે ઝાઝું ચિંતન ખમી શકે તેવું તેનું કાઠું પણ નથી. ગઝલના શે’રમાં, ચિત્રનું સ્થાન જીવનના વિધવિધ ભાવો લે છે ને તેની ચોટદાર રજૂઆત હોય તો ભાવકને તે વિશેષ આકર્ષે છે. આ ઉપરાંત છંદોનું વૈવિધ્ય, પ્રાસ-અનુપ્રાસની ગોઠવણીથી નીપજતું સૌન્દર્ય પણ ગઝલના શે’રને વધુ આસ્વાદ્ય અને ચમત્કૃતિપૂર્ણ બનાવે છે. આ લાભ સત્તર અક્ષરી હાઈકુને ખાસ મળતો નથી એટલે પણ શે’ર વધુ આસ્વાદ્ય કે લોકપ્રિય બનતો હોય ને ગઝલકાર એ લખવા તરફ વધુ આકર્ષાતો હોય એમ બને.

આમ તો કોઈ પણ કાવ્ય મુદ્રિત સ્વરૂપે દસ્તાવેજી મૂલ્ય પણ ઊભું કરતું હોય છે ને તેનું મુદ્રિત સ્વરૂપ જ ભાવકને આસ્વાદની ભૂમિકા પણ પૂરી પાડતું હોય છે, પણ ગઝલ, ગીત કે ગરબા કે ક્યારેક અછાંદસ દ્રશ્ય-શ્રાવ્યરૂપે પણ મંચ પર નાટ્યાત્મક ચમત્કૃતિ સિદ્ધ કરતાં હોય છે એને કારણે પણ કદાચ તે વધુ લોકભોગ્ય બને છે. આ લાભ દરેક વખતે સોનેટ કે ખંડકાવ્યને મળે જ એવું ન પણ બને. આ પ્રકારોને ક્યારેક સંગીત, નાટ્યાત્મક અભિવ્યક્તિનાં અન્ય ઉપકરણો દ્વારા પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે ત્યારે પણ તે વધુ પ્રેક્ષકો કે શ્રોતા સુધી પહોંચે છે. આખ્યાનોને એ રીતે માણભટ્ટોએ લોકપ્રિય કર્યાં જ છે, પણ એમાં માત્ર કૃતિ જ પરિણામદાયી નીવડી છે એમ કહી શકાશે નહીં. એમાં બીજાં ઉમેરણો પણ ભાગ ભજવે છે તે નોંધવાનું રહે.

આ લાભ હાઈકુને કે તાન્કાને મળે તેમ નથી. એટલે પણ હાઈકુ કે તાન્કા, ગઝલથી ય લઘુ સ્વરૂપ હોવા છતાં કવિઓ કે ભાવકોને તે ઓછાં જ આકર્ષે છે. ધારો કે ગઝલની જેમ હાઈકુને સંગીતમાં ઢાળવું છે કે તેની નાટ્યાત્મક રજૂઆત કરવી છે તો તેમ થવાની શક્યતા નહિવત છે, કારણ સત્તર અક્ષરમાં તો તે શમી જાય છે. અન્ય ઉપકરણોની મદદ મળે ત્યાં સુધીમાં તો તે પૂરું થઈ જાય છે. હા, સુરતના ઈશ્વર પટેલે હાઈકુ-તાન્કાનો ‘પતંગિયાનો પગરવ’ નામે એવો સંગ્રહ કરેલો છે જેમાં અનુરૂપ ફોટોગ્રાફ્સ પર હાઈકુ કે તાન્કા પ્રગટ થયાં હોય. એ સિવાય હાઇકુના સંગ્રહો કે સંપાદનો ઘણા કવિઓના પ્રગટ થયાં છે તેની પણ નોંધ લઈ શકાય.

પણ અહીં ઇતિહાસમાં બહુ જવું નથી. વાત હાઈકુ ને તાન્કાના સ્વરૂપ અંગે કરવી છે.

એક બાબત નોંધવા યોગ્ય છે કે હાઈકુ કે તાન્કા લોકપ્રિય ઓછાં હોય કે તેને અન્ય ઉપકરણોથી લોકપ્રિય કરી શકાય તેવું ઓછું હોય તો પણ, એવું કહી શકાય નહીં કે આ બંને સ્વરૂપોની કાવ્યત્વ ધારણ કરવાની ક્ષમતા ઓછી છે. કાવ્યત્વ ન સધાતું લાગે તો તે મર્યાદા કવિની છે, સ્વરૂપની નથી. નબળી ગઝલ લખાય તો તે મર્યાદા ગઝલકારની છે, નહીં કે ગઝલ સ્વરૂપની!

હાઈકુ ને તાન્કા જાપાની કાવ્ય પ્રકાર છે. સોળમી સદીમાં તેનો પ્રારંભ થયો હોવાનું નોંધાયું છે. જાપાની ભાષામાં અક્ષર આખો બોલાય છે, એવું ગુજરાતીમાં નથી. એટલે જાપાની સત્તર અક્ષરો બરાબર ગુજરાતી સત્તર અક્ષરો એવું સમીકરણ અહીં કામ નહીં લાગે. એ હિસાબે ગુજરાતી સત્તર અક્ષરોમાં હાઈકુ લખવું વધારે કસોટી કરનારું છે. તેનું બંધારણ ૫-૭-૫ અક્ષરોનું છે. કેટલાક કવિઓ આ ક્રમ આગળ પાછળ પણ કરે છે, પણ પંક્તિઓમાં ૫-૭-૫ અક્ષરોમાં વધઘટ ક્ષમ્ય નથી. કોઈ ૪-૯-૪નો ક્રમ રાખીને ૧૭ અક્ષરોનો તાળો મેળવી આપે તો તેને હાઈકુમાં ખપાવી શકાય નહીં. એ સાથે જ ૧૭ અક્ષરો ગોઠવી દેવાથી હાઈકુ થઈ જ જાય એની ખાતરી નથી. થાય પણ ખરું ને ન પણ થાય. મારીમચડીને ૧૭ અક્ષરોનો ખેલ પાડવાનો નથી તે વાતે સ્પષ્ટ થઈ જવું ઘટે. ૧૭ અક્ષર તો તેનું બાહ્ય બંધારણ છે, પણ તેનું સૌન્દર્ય તો પ્રગટે છે આંતરિક બંધારણથી. કુદરતી સૌન્દર્ય, તેમાં રહેલું વિસ્મય, તેનું સહજ, પણ ચમત્કૃતિપૂર્ણ પ્રાગટ્ય એ હાઈકુનો આત્મા છે. ૧૭ અક્ષર હોય, પણ આત્મા ન હોય તો તે સજીવ નથી. ટૂંકમાં, પ્રકૃતિ હાઈકુનો પ્રાણ છે. એનો અર્થ એવો પણ નહીં કે પ્રકૃતિને યથાતથ મૂકી દેવાની છે, તે તો ચિત્ર થશે, પણ તેને એવી રીતે મૂકવાની છે કે ભાવકને નર્યા વિસ્મયનો-આનંદનો અનુભવ થાય.

એક બે દાખલા જોઈએ :

ખેતરે પાક તૈયાર થઈ ગયો છે. તે લેવા ગાડું ખેતરે પહોંચ્યું છે. આટલું તો કોઈ પણ લખી-સમજી શકે. અહીં સુધી તો કવિતા પણ નથી, પણ કવિતા અહીં ઉશનસ્‌ કરે છે. આમ – કાલે ખેતરમાં ગાડું હતું ને આજે ગાડામાં ખેતર છે.

     કાલે ખેતરે
ગાડું, ને આજે તો, લો
     ખેતર ગાડે !

               – ઉશનસ્‌

બીજું ઉદાહરણ :

  ફરતી પીંછી
અંધકારની: દીપ
  નહીં રંગાય.

            – સ્નેહરશ્મિ

રાત પડતાં અંધકારની પીંછી જગત પર ફરવા માંડે છે ને બધું તેના રંગે રંગવા માંડે છે, પણ દીવો તેના રંગે રંગાતો નથી, એટલું જ નહીં તે અંધકારને દૂર પણ રાખે છે ને મસ્તીથી ઝગમગે છે. આટલો વ્યાપક અને ઘેરો અંધકાર નાનકડા દીવાને ઘેરી શકતો નથી એ વાત જ કેવી વિસ્મયજનક છે! હવે કોઈ આમાં અંધકાર-અજ્ઞાનને દૂર કરવા જ્ઞાન-દીપનો મહિમા કરે તો ભલે, એ એની વિશેષ ઉપલબ્ધિ !

સ્નેહરશ્મિને એટલે પણ યાદ કરવા પડે કે હાઈકુને ગુજરાતીમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં સ્નેહરશ્મિનો મહત્તમ ફાળો છે. જાપાનમાં હાઈકુ લખનારા બાશો, બુસોન જેવા કવિઓને યાદ કરવા પડે તેમ સ્નેહરશ્મિના પ્રદાનની પણ નોંધ લેવી જ પડે.

તાન્કા કે વાકા(waka) કે ઉતા (uta) પણ જાપાની કાવ્ય પ્રકાર છે. હાઈકુનું બાહ્ય બંધારણ ૫-૭-૫નું છે તો તાન્કાનું ૫-૭-૫-૭-૭ એ ક્રમે ૩૧ શ્રુતિનું છે. એક કાળે જાપાનમાં રાજદરબારમાં તે પ્રસ્તુત થતું હોવાથી તેમાં વાણીવિલાસનું તત્ત્વ પણ હતું, પણ મોટે ભાગે તેમાં પ્રકૃતિ, પ્રણયનો મહિમા થતો રહ્યો છે. આમ હાઈકુ કરતાં તે ઓછું પ્રચલિત છે, પણ તેનું ખેડાણ થતું રહ્યું છે તે ખરું. આમ તો તે હાઈકુનો વિસ્તાર લાગે, પણ ત્રીજી પંક્તિમાં હાઈકુમાં આવતી ચમત્કૃતિ તાન્કામાં પાંચમી પંક્તિએ આવે છે. તાન્કામાં, ત્રીજી પંક્તિએ ચમત્કૃતિ નહીં, પણ ભાવ વળાંક આવે ને પાંચમી પંક્તિમાં તે વિચાર કોઈ શિખર સિદ્ધ કરે એવું આયોજન સાધારણ રીતે કવિ કરતો હોય છે. હાઈકુ અને તાન્કામાં સામ્ય, ચિત્ર અને ચમત્કૃતિનું છે જ. બંને સ્વરૂપોમાં વ્યંજના કેન્દ્રમાં રહે છે. એ સાથે જ અપેક્ષિત એ પણ છે કે હાઈકુ ને તાન્કાનો કવિ વધુ સજ્જ હોય, એટલું જ નહીં, તેનો ભાવક પણ સજ્જ હોય તે અપેક્ષિત છે. બહુ જ સાંકડી જગ્યામાં કવિ કશુંક સિદ્ધ કરવા મથતો હોય ને ભાવક એ મર્મસ્થાનો પકડવામાં નિષ્ફળ જાય તો તે કવિને અન્યાય કરી બેસે, એટલે લઘુકાવ્ય સ્વરૂપો કવિની તેમ જ ભાવકની વિશેષ કસોટી કરનારાં છે તે ધ્યાને લેવાનું રહે.

હાઈકુના સંગ્રહો તો મળ્યા છે, પણ તાન્કાના સંગ્રહો ખાસ પ્રગટ થયા નથી. સવાસોથી વધુ તાન્કા સમાવિષ્ટ હોય એવો કિસન સોસાનો એક જ સંગ્રહ ‘અવનિતનયા’ મારી જાણમાં છે. એમાં અનેક ભાવો કાવ્યાત્મક રીતે ઉદ્ઘાટિત થયા છે.

કોઈ પણ ટિપ્પણી વિના એ જ સંગ્રહમાંથી ઉત્તમ તાન્કા કેવું હોય તેનું એક ઉદાહરણ મૂકી મારી વાત પૂરી કરું.

   દર્પણ ધરું
આ છેડે, ઓલે છેડે
   તું મેશ આંજે,
ભરચક્ક મહોલ્લો
વચ્ચે, વાસણ માંજે !

             – કિસન સોસા

૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

કાળચક્રની ફેરીએ

'અમે ચોથા વર્ષ ઉપર મુંબઈ જોએલી, અને હાલ જોઈ, તેમાં ઘણો ફેરફાર જોવામાં આવ્યો. દોલતનો, વસ્તીનો, વેપારનો, બાગ બંગલાનો, અને ઘોડા ગાડીઓનો ઘણો વધારો થયો છે. ચોથા વર્ષ ઉપર જેઓ મજુરી કરતાં હતા તેઓ લખેશરી થઈ પડ્યા છે. વાલકેશ્વરની આસપાસ ઉજડ જગા હતી ત્યાં ઘણા બંગલા થયા છે. ડુંગર ખોદીને ત્યાં બંગલા કરે છે, સમુદ્ર પૂરીને બંગલા કરે છે … સઘળી ચીજો ઘણી મોંઘી થઈ ગઈ છે. નોકર-ચાકર પૂરા મળી શકતા નથી. નવી ઇમારતો ઘણી બંધાય છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં લખેશરી લોકો નજરે આવે છે. હાલ મુંબઈ સોનાની છે એવું કહીએ તો કહી શકાય … પાણીના નળ ઘેર ઘેર ચોથા માળ સુધી અને પાંચમાં માળ સુધી ચઢાવેલા છે. મુંબઈમાં ભાલ દેશનાં કરતાં પણ પાણીનું દુઃખ ઘણું હતું, ત્યાં હાલ પાણીનું પરમ સુખ થયું છે … મુંબઈની નિશાળોમાં છોકરાઓનો અને છોડીઓનો તથા તેઓના અભ્યાસનો પણ વધારો જોવામાં આવે છે. લોકોના વિચાર ઘણા ફરી ગયા છે, સુધારાનું જોર ઘણું વધ્યું છે. મુંબઈના લોકોમાં વાંચવાનો શોખ વધ્યો છે; ઘણા વર્તમાનપત્રો અને ચોપાનિયાં પ્રગટ થતાં છતાં પણ વળી નવાં નવાં પ્રગટ થાય છે, તો પણ તેની ખપત થાય છે.

દોહરો

લંકાની લક્ષ્મી બધી, છે મુંબઈ મોઝાર,
જેણે મુંબઈ જોઈ નહિ, અફળ ગયો અવતાર.' 

(અવતરણ ચિહ્નોમાં બધે જોડણી મૂળ પ્રમાણે)

‘મુંબઈ વિષે’ નામનો દલપતરામનો લેખ ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ના ઓગસ્ટ ૧૮૬૩ના અંકમાં પ્રગટ થયો હતો તેમાં તેમણે મુંબઈ વિષે ઉપર પ્રમાણે લખ્યું છે. (કોણ જાણે  કેમ પણ ‘દલપત ગ્રંથાવલિ’ના પાંચ ભાગમાં આ લેખ સમાવાયો નથી.)

ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સરકારી નોકરીમાં લાંબો વખત ગુજરાતમાં ગાળ્યા પછી દલપતરામના મિત્ર અને માર્ગદર્શક એલેક્ઝાન્ડર ફાર્બસની બદલી મુંબઈ થઈ. ૧૮૬૧ના નવેમ્બરની ૨૩મી તારીખથી તેમણે મુંબઈની સદર દીવાની અદાલતના એક્ટિંગ જજનો હોદ્દો સંભાળી લીધો. પણ એ વખતે આ અદાલતના છેલ્લા દિવસો ગણાતા હતા. કારણ ૧૮૬૧ના ઓગસ્ટની છઠ્ઠી તારીખે બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટે ‘ઇન્ડિયન હાઈકોર્ટ એકટ’ પસાર કરી દીધો હતો. આ કાયદા હેઠળ કલકત્તા, મદ્રાસ અને બોમ્બે ખાતે હાઈ કોર્ટની સ્થાપના કરવા માટેનું હુકમનામું જારી કરવાની સત્તા ગ્રેટ બ્રિટનનાં મહારાણીને આપવામાં આવી હતી. એટલે ૧૮૬૨ના જૂન મહિનાની ૨૪મી તારીખે બોમ્બે હાઈ કોર્ટની સ્થાપના કરતું હુકમનામું મહારાણીએ બહાર પાડ્યું. તેમાં બોમ્બે હાઈ કોર્ટ ખાતે કુલ છ ન્યાયાધીશોની નિમણૂક કરવામાં આવી. તેમાંના એક હતા એલેક્ઝાન્ડર કિનલોક ફાર્બસ. ૧૮૬૨ના ઓગસ્ટની ૧૪મી તારીખે બોમ્બે હાઈ કોર્ટનું ઉદ્ઘાટન થયું હતું. (એક આડવાત : અવારનવાર માગણી થવા છતાં બોમ્બે હાઈ કોર્ટનું નામ બદલી શકાતું નથી તેની પાછળનું કારણ આ છે : તેની સ્થાપના બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટના કાયદા દ્વારા નથી થઈ, પણ બ્રિટનનાં મહારાણીના હુકમનામા દ્વારા થઈ છે, અને તેમાં ફેરફાર કરવાનો હક્ક નથી તો ભારતની પાર્લામેન્ટને, કે નથી રાષ્ટ્રપતિને.)

અગાઉ ગુજરાતમાં જ્યાં જ્યાં ફાર્બસની બદલી થયેલી ત્યાં ત્યાં તેઓ દલપતરામને સાથે લઈ ગયા હતા. એટલે દલપતરામના મનમાં એવી આશા હતી કે ફાર્બસ પોતાને મુંબઈ પણ લઈ જશે. પણ ફાર્બસ મુંબઈ ગયા ત્યારે દલપતરામને સાથે નહોતા લઈ ગયા, પણ તેમને ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીમાંનું કામ ચાલુ રાખવા જણાવ્યું હતું. પણ મુંબઈમાં ઠરીઠામ થયા પછી ફાર્બસે દલપતરામને મુંબઈ તેડાવ્યા. એટલે ૧૮૬૩ના એપ્રિલમાં દલપતરામ સોસાયટીની નોકરીમાંથી બે મહિનાની રજા લઈ મુંબઈ ગયા. ફાર્બસે તે વખતે ‘પૃથુરાજ રાસો’નાં બે પ્રકરણનો અનુવાદ દલપતરામ પાસે કરાવ્યો. તે વખતે ઇંગ્લન્ડ જતી એક સ્ટીમરમાં ‘ફાર્બસનો એક નવ વર્ષનો દીકરો’ ભણવા માટે સ્વદેશ જઈ રહ્યો હતો. ૧૮૪૩માં પહેલી વાર હિન્દુસ્તાન આવ્યા પછી ૧૮૪૬ના માર્ચની ૨૫મી તારીખે ફાર્બસનાં લગ્ન માર્ગારેટ મોઈર ફોર્બ્સ-મિચેલ સાથે મુંબઈમાં થયાં હતાં. તેમને છ સંતાનો હતાં : માર્ગારેટ થિયોડોરા લોરેન્સ ફોર્બ્સ-મિચેલ (અવસાન ૧૯૩૯), એમેલાઇન મારિયા એલિઝાબેથ ફોર્બ્સ-મિચેલ (અવસાન ૧૯૩૨), રેવરન્ડ જોન ફ્રેઝર ફોર્બ્સ-મિચેલ (૧૮૪૭-૧૮૮૭), હેન્રી ડેવિડ અર્સકિન ફોર્બ્સ-મિચેલ (૧૮૪૯-૧૯૨૦), એલેક્ઝાન્ડર એબરનેથી ફોર્બ્સ-મિચેલ (૧૮૫૧-૧૮૮૨), અને રેવરન્ડ એડવર્ડ એસ્મે ફોર્બ્સ-મિચેલ (૧૮૫૫-૧૯૨૦). દલપતરામ ‘ફાર્બસનો નવ વર્ષનો દીકરો’ એમ લખે છે અને ફાર્બસના છેલ્લા સંતાન રેવરન્ડ એડવર્ડ એસ્મે ફોર્બ્સ-મિચેલનો જન્મ ૧૮૫૫માં થયો હતો એટલે એ વખતે ભણવા માટે ઇન્ગ્લન્ડ જતો છોકરો તે હોવો જોઈએ. ત્યારે એ સ્ટીમર બતાવવા ફાર્બસ દલપતરામને પોતાની સાથે લઈ ગયા હતા. સ્ટીમર પર ચડતી વખતે ફાર્બસે દલપતરામનો હાથ બહુ ઉષ્માપૂર્વક પકડ્યો હતો. પછી ફરીને આખી સ્ટીમર બતાવી. પરિચિતો સાથે દલપતરામની ઓળખાણ કરાવી. પાછા ફરતાં દરિયાનાં મોજાં જોઈને ફાર્બસ ખુશ થતાં બોલ્યા કે આ મોજાં જોઈને મને વિલાયત સાંભરી આવે છે. પણ પછી ઉમેર્યું કે હજી આ દેશમાં ઘણાં કામ કરવાનાં બાકી છે. પછી કહ્યું કે હજી મારા વિચાર બહુ લાંબા છે, અને માણસની આવરદા ટૂંકી છે.

આ મુલાકાત વખતે દલપતરામ દફતર આશકારા પ્રેસના માલિક બેહરામજી ફરદુનજી મર્ઝબાનને મળ્યા હતા. ત્યાં સુધી અમદાવાદમાં મુવેબલ ટાઈપ વાપરતું એકે છાપખાનું નહોતું, બધાં લિથોગ્રાફ પ્રેસ હતાં. એટલે બેહરામજીએ કહ્યું કે અમદાવાદ જેવા શહેરમાં મુવેબલ ટાઈપ વાપરતું એકે છાપખાનું નથી એ શરમાવા જેવી વાત છે. તમારી સોસાયટી દ્વારા અથવા બીજી ગમે તે રીતે તમારે આવું પ્રેસ શરૂ કરવું જોઈએ. એટલે અમદાવાદ પાછા ફર્યા પછી ૧૮૬૩ના અંતમાં દલપતરામ, રણછોડલાલ હીરાચંદ, કેવળદાસ દેવકરણદાસ, અને જીવણલાલ માણેકચંદ એ ચાર ભાગીદારોએ પાંચ હજાર રૂપિયાના ખર્ચે મુંબઈથી માલસામાન મગાવીને મુવેબલ ટાઈપ વાપરતું પ્રેસ શરૂ કર્યું. આ પ્રકારનું અમદાવાદનું એ પહેલું પ્રેસ. શરૂઆતમાં તેનું નામ ‘અમદાવાદ યુનાઈટેડ પ્રેસ કંપની’ રાખવામાં આવ્યું. પછીથી બદલીને ‘યુનાઈટેડ પ્રિન્ટિંગ એન્ડ જનરલ એજન્સી’ રાખવામાં આવ્યું. એ વખતે ભાગીદારોની સંખ્યા વધારીને ૧૮ની કરવામાં આવી. દરેક નવા ભાગીદારે એક-એક હજાર રૂપિયા રોક્યા હતા. તેમાંના કેટલાક ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીના નોકરિયાતો હતા. ૧૮૬૩ના ડિસેમ્બરનો અંક ભદ્ર આગળ આવેલા છગનલાલ મગનલાલના લિથોગ્રાફ પ્રેસમાં છપાયો હતો. ૧૮૬૪ના જાન્યુઆરી અંકથી ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ આ નવા પ્રેસમાં છપાવા લાગ્યું. તે અંગે એ અંકમાં પ્રગટ થયેલી નોંધમાં લખ્યું છે :

‘આ ચોપાનિયાનાં દશ વર્ષનાં દશ પુસ્તક શીલાના છાપખાનામાં છપાયાં. પણ તેની દરમિયાન કેટલાએક ઘરાકોની એવી ભળામણ આવી હતી કે બિબાથી છપાય તો લોકોને ઘણું પસ્સંદ પડે, અને ઘરાકો વધે. તેથી હવેથી અમે બિબામાં છપાવાનો ઠરાવ કર્યો છે, તેથી ખર્ચ તો વધારે લાગશે, પણ અમે આશા રાખિયે છૈએ કે ઘરાકો વધશે તેથી કાંઇક ખરચમાં ઉમેરો થશે.'

અમદાવાદનાં છાપખાનાં વિષે ખૂબ મહત્ત્વની માહિતી પણ આ નોંધમાંથી મળે છે : અમદાવાદમાં સૌથી પહેલું પ્રેસ ‘પુસ્તક વૃદ્ધિ કરનાર મંડળી’એ શરૂ કર્યું હતું. ભોગીલાલ પ્રાણવલ્લભદાસ, તુળજારામ મહેતાજી, અને રામપ્રસાદ લક્ષ્મીલાલ વગેરે એ મંડળીના સભ્યો હતા. ત્યાર બાદ બાજીભાઈ અમીચંદ અને ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીનાં છાપખાનાં શરૂ થયાં. વખત જતાં (૧૮૬૪ પહેલાં) એ ત્રણે છાપખાનાં બંધ થયાં. તે પછી અમદાવાદમાં છ લિથોગ્રાફ છાપખાનાં ચાલતાં હતાં : છગનલાલ મગનલાલનું, લલ્લુભાઈ કરમચંદનું, લલ્લુભાઈ સુરચંદનું, સરૂપચંદ દલીચંદનું, લલ્લુભાઈ અમીચંદનું, અને હરીલાલ તુળસીરામનું. ૧૮૬૪માં અમદાવાદથી ત્રણ છાપાં પ્રગટ થતાં હતાં : અમદાવાદ સમાચાર, ગુજરાત સમાચાર, અને અમદાવાદ વર્તમાન, અને ત્રણ સામયિકો પ્રગટ થતાં હતાં : બુદ્ધિપ્રકાશ, ધર્મપ્રકાશ, અને ગુજરાત શાળાપત્ર. મુંબઈમાં થતા છાપકામ અંગે દલપતરામ લખે છે : ‘મુંબઈમાં છાપખાનાનું કામ પણ ઘણું સુધારા ઉપર આવ્યું છે. યુનિયન પ્રેસમાં છપાએલી ભેટપોથી નામની એક નાની ચોપડી અમે જોઈ, તેમાં રાતા, લીલા અક્ષરોથી કવિતા તથા ચિત્રો છાપેલા છે, અને તેનું પુંઠું મનોરંજક છે. એવી ચોપડી અમદાવાદમાં બનાવી મુશ્કેલ છે.’ આ જ અંકમાં દલપતરામે શરૂ કરેલા આ નવા પ્રેસની જાહેરખબર પણ છપાઈ છે.  

૧૦મી માર્ચે ગ્રેટ બ્રિટનનાં મહારાણીના શાહજાદા પ્રિન્સ ઓફ વેલ્સનાં લગ્ન થયાં તેની ખુશાલીનો ઉત્સવ મુંબઈમાં પહેલી મેને દિવસે ધામધૂમથી ઉજવાયો. સાંજે મોટી જાહેર સભા મળી હતી તેમાં અમદાવાદના નગરશેઠ પ્રેમાભાઈના આગ્રહથી દલપતરામે કવિતા રચીને વાંચી સંભળાવી હતી :

“ધજા પતાકાનાં ધર્યાં, ઘર ઘર સરસ નિશાન,
જાણે પ્રજા સ્વતંત્ર થૈ, સૌથઈ ભૂપ સમાન.
દીપકમાળાની દિસે, રચના ઠામોઠામ,
સ્વર્ગનિ શોભાએ કર્યો, વસુધામાં વિશ્રામ.
ભલિ ભાતે સુખ ભોગવો, કરો પ્રજાનાં કામ,
આશિષ આપે એટલી, દિલથી દલપતરામ.”

મુંબઈની મુલાકાત દરમ્યાન દલપતરામ મંગળદાસ નથ્થુભાઈની સાથે ‘વિક્ટોરિયા સર્વ પદાર્થો સંગ્રહાલય’ (આજનું જીજામાતા ઉદ્યાન તથા ભાઉ દાજી સંગ્રહાલય) જોવા ગયા હતા અને તેના સેક્રેટરી ડો. બર્ડવુડને મળ્યા હતા. તેમણે આખા બાગમાં ફરીને જુદાં જુદાં વૃક્ષોની ઓળખાણ કરાવી હતી. બર્ડવુડનો જન્મ બેળગાંવમાં ૧૮૩૨ના ડિસેમ્બરની આઠમી તારીખે, અને અવસાન ૧૯૧૭ના જૂનની ૨૮મી તારીખે. એડિનબરા યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.ડી. વ્યવસાયે તબીબ. મુંબઈની ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજમાં પ્રોફેસર. યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બેના રજિસ્ટ્રાર. મ્યુઝિયમના ક્યુરેટર. મુંબઈના શેરીફ. સ્વદેશ પાછા ગયા પછી ૧૮૮૭માં તેમને ‘સર’નો ઈલ્કાબ મળ્યો હતો. આ ઉપરાંત પારસીઓની નાટક મંડળીએ ભજવેલું શેક્સપિયરનું ઓથેલો નાટક જોવા પણ દલપતરામ ગયા હતા. તેમાં ગીતો, પશ્ચિમી વાદ્યો વગેરે પણ હતાં. દલપતરામ આ નાટક અંગે લખે છે : ‘એ નાટકમાં પારશીઓએ હદ વાળી હતી. એવાં નાટક ગુજરાતી લોકો ક્યારે કરવા શિખશે?’

આ ઉપરાંત રૂસ્તમજી જમશેદજીને પોતાની કવિતા સંભળાવવા દલપતરામ ખંડાલા ગયા હતા. પાંચ દિવસ સુધી રોજ કવિતા સંભળાવી હતી. દલપતરામ પાછા મુંબઈ ગયા ત્યારે રૂસ્તમજી વતી તેમના ભાઈ સોરાબજી જમશેદજીએ દલપતરામને ૫૦૦ રૂપિયા ‘બક્ષીસ’ રૂપે આપ્યા હતા. આ રૂસ્તમજી અને સોરાબજી તે પ્રખ્યાત પારસી અગ્રણી સર જમશેદજી જીજીભાઈ(૧૭૮૩-૧૮૫૯)ના નબીરાઓ. દોઢેક મહિનો મુંબઈ રહીને દલપતરામ અમદાવાદ પાછા ફર્યા ત્યારે ફાર્બસે યાદગીરીમાં પોતાનો ફોટો દલપતરામને આપ્યો. મહીને સો રૂપિયા લેખે દોઢ મહિનાનો પગાર પણ ફાર્બસે દલપતરામને આપ્યો અને આવવા-જવાનું ભાડું પણ આપ્યું. ૧૨મી જૂને દલપતરામ અમદાવાદ પાછા આવીને સોસાયટીની નોકરીમાં હાજર થયા. દલપતરામની મુંબઈની આ બીજી મુલાકાત વખતે પણ નર્મદ મુંબઈમાં હતો પણ એ બંને મળ્યા હોય, કે બંને વચ્ચે હરીફાઈ થઈ હોય એવી કોઈ માહિતી દલપતરામ, નર્મદ, કે નાનાલાલનાં લખાણોમાંથી મળતી નથી.

એ પછી દલપતરામે મુંબઈની મુલાકાત લીધી ૧૮૬૫ના ઓગસ્ટ મહિનામાં. મુંબઈની આ મુલાકાત સાથે દલપતરામના જીવનની બે કરુણ કથનીઓ સંકળાયેલી છે, પણ તેની વાત હવે પછી.

સંદર્ભ:

૧. ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ ૧૮૬૩ અને ૧૮૬૪ની ફાઈલ

૨. આનરએબલ ફારબસસાહેબનું મરણ / દલપતરામ (૧૮૬૫-૧૮૬૬માં ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’માં પ્રગટ થયેલી લેખમાળા)

૩. The London Gazette, June 24, 1862

૪. http://thepeerage.com (Page 41335)

Flat No. 2, Fulrani, Sahitya Sahavas, Madhusudan Kalelkar Marg, Kalanagar, Bandra (E), Mumbai 400 051

Email: deepakbmehta@gmail.com

પ્રગટ : “શબ્દસૃષ્ટિ” એપ્રિલ-મે-જૂન ૨૦૨૦ સંયુક્ત અંક

બી / ઉમેશ સોલંકી

'તું છે કોણ?'
હું? 
હું સદીઓથી ધરામાં ખદબદતું બી
મળશે સ્હેજ અવકાશ 
તો તુર્ત વૃક્ષ
હશે મને અઠ્ઠાવીસ ડાળ
બધ્ધી ડાળમાં મોકળી હળવાશ
બધ્ધાં પાનમાં વ્હાલ નીતરતી ભીનાશ
ત્યારે 
છાંયડે મારા આવીશ તું
તો હું 
નહીં પૂછું
તું છે કોણ?
કારણ 
હું સદીઓથી ધરામાં ખદબદતું બી.

ઉમેશ સોલંકી ‘નિર્ધાર' નામના માસિકના તંત્રી છે. નવોદિત કવિ છે. ભારતીય સમાજવ્યવસ્થામાં સૌપ્રથમ પુછાતો પ્રશ્ન, ‘તું છે કોણ?’ જેમાં પ્રદેશ, ભાષા કે ધર્મ નહીં પણ જાતિ પુછાય છે. કેટલાક ગ્રામીણ પ્રદેશમાં ‘કુણ બીના છો?’ જેવી પ્રાદેશિક બોલીમાં પુછાય છે, જેમાં ચાતુર્વર્ણનો નિર્દેશ સહજ પ્રગટ થાય છે. મરાઠી કવિવર કેશવસુત દલિતોના પક્ષધર બની બિનદલિત સમાજને પૂછે છે, ‘શા માટે પૂછો છો તમે કોણ?’ પછી જવાબમાં કવિ કહે છે, ‘આ અમે જ છીએ જેમના સર્જને અમૃત વરસાવ્યું, આ અમે જ છીએ જેમણે તમને માંગલ્યનું શરણ આપ્યું.’ 

અહીં ‘તું છે કોણ?'નો પ્રત્યુત્તરમાં કવિ ‘હું?'ને પ્રશ્નાર્થંમાં મૂકે છે, વ્યવહારમાં ‘તું' અને ‘હું’ અહીં જાતિપરખ પરિચય કે પછી તારું 'અસ્તિત્વ શું?’ ઘડીભર કવિ પોતે પણ ‘હું’ને પ્રશ્ન પૂછે છે. ‘અહં બ્રહ્માસ્મિ’ કે ‘શિવોહમ્’ જેવો કોઈ આધ્યાત્મિક સવાલ નવી કે ‘પ્રશ્નોપનિષદ'નો કોઈ પ્રશ્ન નથી. કવિ કોઈ પ્રતિદોષ કે પ્રતિઘોષ કરવાને બદલે પોતાની એક નવી ઓળખ વ્યક્ત કરે છે, 

‘હું સદીઓથી 
ધરામાં ખદબદતું બી 
મળશે સ્હેજ અવકાશ 
તો તુર્ત વૃક્ષ' 

ઊગવા માટે અવકાશ શોધતા, ધરામાં ધરબાયેલા બી સાથે પોતાની ઓળખ વ્યક્ત કરે છે. બીમાં રહેલી ક્ષમતા, સર્જકતા અને પ્રગટ હોવાપણાની સજીવી શક્તિ અસીમ છે. અહીં આકાશી વાત નવી, ધરતી પરની વાત છે. બી વૃક્ષ નથી બની શકતું, કારણ, તેને અવકાશ નથી મળ્યો. 'ઐતેરેય ઉપનિષદ’ના ઋષિ ઐતેરેયમુનિ માતાને પૂછે છે, ‘બીજા બાળકોની-ભાઈઓની જેમ મને મારા પિતા વહાલ નવી કરતા?’ ત્યારે ઈતરા કહે છે, ‘બેટા, આપણે ધરતીપુત્ર છીએ.’ ધરતીમાં રહેલી ફળદ્રૂપતા સર્જનત્વ અને બીમાં રહેલી વૃક્ષ પ્રગટવાની ક્ષમતા આ બધું ય હોવા છતાં કવિ કહે છે, ‘મળશે સ્હેજ અવકાશ …' અને આ અવકાશ સાથે કવિ કહે છે ‘સદીઓથી’, અહીં કવિ નિજી સમસ્યાના તમામ સંદર્ભ વ્યકત કરે છે, દલિતોમાં રહેલી ક્ષમતા અપાર છે, પરંતુ દલિતોને વિકસવા માટે, પ્રગટ થવા માટે અવકાશ મળ્યો નથી અને તે ય સદોઓથી … બીનું પ્રતીક લઈ કવિ અનેક ગર્ભિત સૂચિતાર્થો કલાત્મક રીતે અભિવ્યક્ત કરે છે. 

બીજી ટૂંકમાં કવિ કહે છે, 

‘હશે મને અઠ્ઠાવીસ ડાળ 
બધી ડાળમાં મોકળી હળવાશ
બધ્ધાં પાનમાં વ્હાલ નીતરતી ભીનાશ' 

અહીં અઠ્ઠાવીસ ડાળનો ઉલ્લેખ કરીને દેશનાં અઠ્ઠાવીસ રાજ્યોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આમ, આ વૃક્ષને રાષ્ટ્રીય ફલક મોકળી હળવાશ હશે પછી તો બધાં જ પાનમાં વહાલ નીતરતી ભીનાશ હશે. વૃક્ષ તેનાં ડાળે-ડાળે અને પાંદડે-પાંદડે ખીલી ઊઠશે. સમગ્ર રાષ્ટ્રમાં તે ફેલાયેલું હશે. રાષ્ટ્ર દેવો ભવ:! 

રાષ્ટ્રદેવતાને નમસ્કાર કરનાર નાગરિક બાબાસાહેબના શબ્દોમાં કહીએ તો, ‘હું પ્રથમ ભારતીય છું અને પછી પણ ભારતીય છું.' આમ, ભારત-રાષ્ટ્રની ભાવનાથી ભીંજાયેલો નાગરિક સોળે કળાએ ખીલી ઊઠ્યો હશે. સ્વામી વિવેકાનંદ કહે છે, ‘આવનાર યુગ દલિતશક્તિનો હશે'. કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર તેમની ‘રથયાત્રા' રચનામાં કહે છે, ‘રાષ્ટ્રીય રથના કર્ણધાર શૂદ્રો હશે’ આવી કંઈક જીજીવિષાનાં કારણોસર બીમાંથી વટવૃક્ષ બનવાનાં સ્વપનાં સેવે છે અને ત્યારે કવિ કહે છે, 

‘છાંયડે મારા આવીશ તું 
તો હું, 
નહીં પૂછું 
તું છે કોણ?’ 

આજે દલિતો તરફ તિરસ્કારની ભાવનાથી પૂછવામાં આવે છે તે રીતે દલિતો નહીં પૂછે કે,

‘તું કોણ છે?’ 

અહીં સમભાવ, સદ્ભાવ મને સમરસતા (?) વ્યક્ત થાય છે. ‘ગીતાંજલિ’માં રવીન્દ્રનાથ કહે છે, ‘હે મારા દેશ, તેં જેમને તિરસ્કાર્યા છે, અપમાન કર્યા છે તે તારે ભોગવવા ૫ડશે.’ દલિતસાહિત્ય વિદ્રોહ, અને પ્રતિશોધની ભાવનાથી પ્રગટ થયું છે એવું આ કવિ માનવાનું ના પાડે છે. ગુજરાતી દલિતકવિતાના આજે ચાર દાયકા પછી નવાં દર્શન થાય છે પ્રતિશોધ નહીં પણ બંધુતા, સમાનતા અને સ્વતંત્રતા સૌ માટે હોવાનું કવિ અહીં પ્રગટ કરે છે. તું મને હુંના કારણે તો ‘સાબાર ઉ૫૨ માનુષ સત્ય' (ચંડીદાસ) જેવું સનાતન સત્ય ભુલાઈ ગયું છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે યથાર્થ જ કહ્યું છે, ‘આપણી સંસ્કૃતિ ત્યારે જ એની પૂર્ણતાને પામે છે જ્યારે માનવતાને પ્રગટ કરે છે … માનવજગતને યાતના સહન કરવી પડે છે કારણ કે અનેકવિધ ગતિ તાલબદ્વ નથી.’ આમ, કવિ ઈચ્છે છે કે હું સદીઓથી ધરામાં ખદબદું છું તેમ અન્યને નસીબે ના હો! તેમ છતાં સદીઓની યાતના કોઈ એક રાતમાં પૂર્ણ ના થાય, 

આમ જો કહેવા બેસું તો યુગો વીતી જશે
આમ જો તું સાંભળે, તો એક ક્ષણની વાત છે
એક રાતાચોળ ગુલમહોરે જે આરંભી હતી
હવે અનાદિકાળથી મ્હોરેલ વ્રણની વાત છે

                                                   – ભગવતીકુમાર શર્મા

આ વ્રણને વર્ણવવા બેસીએ તો યુગો વીતી જાય, પરંતુ ક્ષણમાં પૂર્ણ કરવી હોય તો માનવતા, બંધુતા અને પ્રેમ પૂરતો છે. આ ભાવનાથી બંધાયેલી પ્રજાની નાતો છે પરિણામે રાષ્ટ્ર પ્રગતિના પંથે આગળ વધી રહ્યું છે. કવિ કરસનદાસ માણેક્ના શબ્દોમાં કહીએ તો, 

‘નથી ગમતું ઘણું, પણ કૈંક તો એવું ગમે છે, 
બસ એને કારણે આ ઘરતીમાં રહેવું ગમે છે.’

આમ, કવિ સમગ્ર કવિતામાં દલિતોમાં રહેલી ‘વૃક્ષ' બનવાની અમાપ ક્ષમતાને વ્યક્ત કરે છે, જેમાં રાષ્ટ્રભાવના, માનવતા અને બંધુતાની વાત કરીને દલિતકવિતા એ પ્રતિશોધની નથી, પરંતુ રાષ્ટીય ભાવનાથી રંગાયેલી માનવીય સમરસતાની (?) કવિતા છે તે અહીં ‘બી'ના કલ્પન દ્વારા કવિએ સુપેરે વ્યક્ત કરી છે.

(પ્રગટ : 'દિશા' 15 સપ્ટેમ્બર, 2009)