દિલ્લીનામા

રાજઘાટ પર રોજના સેંકડો કે હજારો પ્રવાસીઓની ભીડ રહે છે, પણ તેમાંના બહુ ઓછા રસ્તો ઓળંગીને સામે ‘રાષ્ટ્રીય ગાંધી સંગ્રહાલય’ તરફ જતા હોય છે. આ મ્યુઝિયમને પડખે નાની એવી બંગલી છે, નામ સંન્નિધિ. કાકા કાલેલકરનું નિવાસસ્થાન. હિન્દી પ્રચાર સભા અને અન્ય સંસ્થાઓ જે કાલેલકરે સંભાળી તેનું વડું મથક. આજે કુસુમબહેન શાહ એ સંસ્થાઓની સંભાળ લે છે. ત્યાં યોગ, હિન્દી, નાટક ઈત્યાદિના વર્ગ ચાલે છે, જેને ચરખો ચલાવતા શીખવું હોય તેને અઠવાડિયે એક વાર ઈન્દુબહેન નામનાં મહિલા શીખવાડે છે. સંગ્રહાલયની પાછળ ‘ગાંધી સ્મારક નિધિ’ના સેવકોનાં રહેઠાણ છે. રિંગ રોડ(મહાત્મા ગાંધી માર્ગ)થી બે ડગલાં માંડીને અંદર તરફ આવો તો ભીડભાડમાંથી અચાનક શાંતિ ફેલાઈ જાય છે. સંગ્રહાલય મૂળે મુંબઈમાં નાના પાયે શરૂ થયું, દિલ્હીમાં પણ બે ઘર બદલ્યાં, અંતે રાજઘાટની નજરમાં રહે એટલું ઢૂંકડું આવીને ઠરીઠામ થયું.

સંગ્રહાલયમાં પ્રવેશતાં રિસેપ્શન પર પહેલાં તો વેચાણ માટે પુસ્તકો મુકેલાં છે. આગળ વધતાં જર્જરિત હાલતમાં પણ ગાંધી વિષયે ઘણો સારો સંગ્રહ ધરાવતું પુસ્તકાલય છે. ઉપરના માળે જઈએ તો બે તરફ ગૅલેરીમાં મુખ્ય પ્રદર્શન છે, એક તરફ તસવીરો અને હૃદયકુંજની પ્રતિકૃતિ, બીજી તરફ ગાંધીના રોજ ઉપયોગની ચીજોથી લઈને વિવિધ વસ્તુઓ. જમણી લોબીના છેક છેડે જઈએ તો ત્યાં છે શહાદત ગૅલેરી. આજુબાજુ બાળગોપાળના રેડિયારમણ બંધ થાય અને વિવિધભારતી પ્રવાસીઓ ના હોય ત્યારે શાંતિની બે ઘડીમાં એ તરફ જઈશું.

ત્યાં તમને જોવા મળશે એક જૂની ખદ્દડ ધોતી અને ઊની શાલ, કમર પર લટકાવવાની ઘડિયાળ અને મૂળ ત્રણમાંની એક બુલેટ. ધોતી અને શાલ પરના લોહીના ડાઘના રંગ કાળેક્રમે બદલાતા જઈને લાલમાંથી કથ્થઈ કે શ્યામ બની ગયા છે. ઘડિયાળ, સમજીને જ, બંધ જ પડેલી છે. બંદૂકની ગોળી પિત્તળ જેવા રંગની છે. એ બુલેટને પળ બે પળ ધ્યાનથી જોઈશું. એ બુલેટ ધિક્કાર, ‘હેટ’નું પ્રતીક છે એમ કહેવું હસમુખ ગાંધીની ભાષામાં હેક્નિડ (‘ક’ની નીચે હલન્ત) અને ક્લિશેડ રહેશે, પણ એ બુલેટ દુનિયામાં જે કાંઈ શુભ છે, મંગલ છે, આશામય છે તેની સામેના આસુરી પ્રતિબળોનું કામ એ નિશ્ચય છે.

આમ તો બીજી ઓક્ટોબર પ્રસંગે પોરબંદરથી લેખ શરૂ કરાય, બુલેટ તો ત્રીસમી જાન્યુઆરીએ લખવાના લેખમાં યાદ કરાય. પણ આજકાલ ભારતમાં રોજના ધોરણે એને યાદ રાખવી પડે એમ છે. ત્યારના ભા.જ.પ.પ્રમુખ લાલ કૃષ્ણ અડવાણીએ ૨૦૦૪ની ચૂંટણી અભિયાનયાત્રા પોરબંદરથી, કીર્તિમંદિરે નમન કરીને શરૂ કરેલી. નવી સરકારની શપથવિધિ પહેલાં રાજઘાટે નમન કરવાનો પણ ક્રમ છે, અને આમ આદમી જેવાં આન્દોલનો પણ રાજઘાટથી રામલીલા મેદાનની પદયાત્રાથી આરંભાયા છે. પણ કોઈકે આ લેખની જેમ ચૂંટણી અભિયાન કે પાર્ટી લોન્ચ માટે ગાંધી સંગ્રહાલયની શહાદત લોબી કે પછી તીસ જનવરી માર્ગ પર ઘટનાસ્થળની પસંદગી કરવી જોઈએ. આમે ય, એક ભા.જ.પ. ઉમેદવારે લોકસભાની ચૂંટણીના અભિયાનની શરૂઆત ગોડસેને અંજલિ આપીને કરી હતી. છાપાંની ભાષામાં જેને અત્યંત વિશ્વસનીય સૂત્રો કહેવાય તેવાઓ પાસેથી પણ સાંભળ્યું છે કે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પ્રજ્ઞા ઠાકુરની ટિપ્પણીથી વ્યથિત હતા અને હજુ છે. પણ હકીકત એ છે કે અત્યારે સુશ્રી પ્રજ્ઞા અને લાઈક-માઈન્ડેડ મહાનુભાવો સંસદમાં ટ્રેઝરી બેન્ચ પર બેસે છે, અને આપણા પ્રતિનિધિ તરીકે એ દેશનો વહીવટ કરે છે જેને આઝાદ બનાવવામાં એમની વિચારધારાનો કોઈ ફાળો નહોતો, અને જેમને ફાળો હતો તેમની એ વિચારધારાએ હત્યા કરી.

ગાંધી અલબત્ત લાંબી માંદગી પછી પથારીમાં છેલ્લા શ્વાસ લેવા માગતા પણ નહોતા, અને શહાદતને સક્રિય રીતે ઝંખી રહ્યા હતા. એક તરફ લખાણવાળા કાગળના ટુકડાને ય એળે ન જવા દે તે મહાત્મા મરણનો પણ પૂરો ઉપયોગ કરવા માગતા હતા. સોક્રેટિસ અને ઈસુ ખ્રિસ્ત વિષે જિંદગીભર મનન કરનારને એ પણ ખ્યાલ હતો કે જીવનનો અર્થ મૃત્યુમાં સમાયેલો છે. બ્રાઈસ પારાઈન નામના ફ્રેન્ચ ફિલસૂફે સોક્રેટિસના મૃત્યુના સંદર્ભમાં એવું કહેલું કે, ભાષામાં ‘સાચું’, ‘ખોટું’, ‘સારું’, ‘ખરાબ’ વગેરે ધારાઘોરણોનું સતત ધોવાણ થતું રહે છે, અને શબ્દોને ફરી એમના સાચા અર્થ સાથે જોડવા બલિદાન આપવું પડતું હોય છે. ગાંધી બાબતે પણ એમ જ છે. ફલાણાભાઈ ‘સમાજસેવા’ કરે છે, ‘સર્વધર્મસમભાવ’માં માને છે, ‘પ્રામાણિક’ છે, એવા ઉદ્દગારોમાં શબ્દોના અર્થ આજે બદલાઈને ઊભા છે, ગાંધીએ એમના મરણથી એ શબ્દોને સાચા અર્થ સાથે ફરી એક વાર જોડ્યા.

પણ એ પછીના દાયકાઓમાં ફરી શબ્દોના અર્થ બદલાઈ ગયા. જે રીતે તેમણે દેહ ત્યાગ્યો, તેને કારણે દેશભરમાં દાયકાઓ સુધી ધિક્કારની વિચારધારા અમુક હદથી વધુ સફળ ન થઈ શકી. પણ એ કાળ પૂરો થયો.

કાશ્મીરના નિર્ણયની પછીના દિવસોમાં, ગંભીર મિજાજે નહિ પણ રમૂજમાં, એક ભાઈએ કહ્યું કે દેશ કૉંગ્રેસમુક્ત તો થતાં થશે, પણ એ પહેલાં દેશ સંઘમુક્ત તો નહિ થઈ જાય ને? એમનું કહેવું હતું કે કલમ ૩૭૦નું કામ તો થઈ ગયું, મંદિરનું પણ હવે નક્કી થવા તરફ છે અને જ્યાં સુધી સિવિલ કોડનો સવાલ છે તો ટ્રિપલ તલાકથી એ દિશામાં પણ શરૂઆત થઈ ગઈ. આમ ને આમ ચાલ્યું તો ૨૦૨૪ સુધીમાં બધો એજન્ડા પૂરો થઈ જશે તો પછી સંઘની દુકાન (સિક, એમ જ) બંધ થઈ જશે. અલબત્ત, માણસના દિમાગમાં ધિક્કારવૃત્તિ જ્યાં સુધી રહેશે અથવા સાથે મળીને રહેવાની કુનેહ નહિ કેળવાય ત્યાં સુધી પોતાનાં વર્તુળો નાનાં કરતાં જવાની રમતો ચાલ્યા કરશે.

દોઢ મહિના પછી પણ કાશ્મીર દુનિયાની સૌથી મોટી ઓપન જેલ તરીકે બરકરાર છે, અને લિન્ચિંગનો દોર પણ બરકરાર છે, એ માહોલમાં આપણે ગાંધી સાર્ધશતાબ્દી ઉજવવા જઈ રહ્યા છીએ.

જો કે, એમનો શતાબ્દી ટાણે પણ આપણા કાકા-દાદાઓનો રેકર્ડ એવો જ હતો. સપ્ટેમ્બરના ત્રીજા અઠવાડિયે (શ્રાદ્ધના દિવસોમાં) આ લખતી વખતે યાદ આવે કે પચાસ વરસ પહેલાં, એકસોમી જન્મજયંતીને થોડા દિવસો બાકી હતા ત્યારે ગાંધીના અમદાવાદમાં કોમી રમખાણ થયાં હતાં, અને એનાં છાંટાં સાબરમતી આશ્રમ સુધી ઊડ્યાં હતાં.

શું કરીએ? ગાંધી રાષ્ટ્રપિતા ખરા, પણ પિતાની પસંદગીમાં આપણને ક્યાં અવકાશ હોય છે? તેમને દેશના પિતા ગણાવવામાં ભાવ એવો હોય છે, એમના સંતાન-દેશે પણ એમના નકશેકદમ પર ચાલવું. પિતાએ એવા સંસ્કાર આપ્યા, એની કેળવણી પણ આપી, પણ દરેક સંતાન પાસે એ ક્ષમતા કે અભિગમ ના પણ હોય. ગાંધી રાષ્ટ્રપિતા ખરા, પણ સંતાન તરીકે દેશ હરિલાલ સાથે વધારે સારી રીતે આઈન્ડેટીફાય કરે છે, સાયુજ્ય અનુભવે છે.

શું ભારત કે શું દુનિયા, અત્યારે ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને ક્લાઈમેટ ચેન્જના જમાનામાં જ્યારે પાણી પર રમખાણો થવાનાં છે ત્યારે હર કોઈને એ માણસની સમજની જરૂર છે, જે સાબરમતીમાંથી પણ ખપ પૂરતું જ પાણી લઈને નહાતો કારણ કે એ માનતો કે નદી કંઈ એના બાપની નથી.

આ બધી કરમકહાણી તો ઠીક છે, અહીંથી આગળ રસ્તા કયા છે? ગાંધીના એકાદશ વ્રતો તરફ વળીએ તો, આપણે સૌ મોર-ઓર-લેસ સત્ય અને અહિંસાવાળા જ છીએ અને ઘરબાર લઈને બેઠા પછી અસ્તેય, અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્યને આદર્શ એટલે કે વ્યવહારુ નહીં તેમાં માની લઈએ, પણ પાતંજલ યોગસૂત્ર ઈત્યાદિથી આગળ વધીને ગાંધીએ ઉમેરેલાં મૂલ્યોમાંનું એક ઓછું જાણીતું એક વ્રત, મોરારજી દેસાઈના સમાધિસ્થાનના યાદ રાખીને, જીવનમાં ઉતારવા જેવું ખરુંઃ સર્વત્ર ભય વર્જનમ્‌. પોપ્યુલિસ્ટ ઓટોક્રેટ્‌સને પોસતી લાગણીઓમાં નંબર એક છે ભય. માર્થા નસબોમના ગયા વર્ષના પુસ્તકના નામમાં જ એનો સાર આવી જાય છે, ‘મોનાર્કી ઓફ ફિયર’. થોડો વખત અભયની આંગળી પકડીને ચાલીએ, જોઈએ કેટલે પહોંચાય છે.

બીજું, ‘નિરીક્ષક’ના બધા સુજ્ઞ વાચકોને નહિ પણ મારા જેવા વાચક સિવાય બીજું કશું ના હોય તેવા અને કાયમ ગાંધી વિશે કે બીજા વિષયો વિશે નવી ચોપડીઓની તાલાવેલીમાં રહેતા હોય તેમણે ગાંધીના ઢગલાબંધ સુવાક્યોમાંથી આ એક ચિતરાવીને મઢાવી રાખવું ઘટે.

“આપણામાંથી ઘણા નકરું વાચન કરનારા હોય છે. તે વાંચે છે, પણ વિચારતા નથી. તેથી વાંચેલાનો અમલ તો શાને જ કરે? તેથી થોડું વાંચવું, તે વિચારવું અને તેનો અમલ કરવો. અમલ કરતાં જે યોગ્ય ન લાગે કે રદ કરવું ને પછી આગળ વધવું. આમ કરનાર ઓછા વાચનથી પોતાનો નિર્વાહ કરી શકે, અને મૌલિક કામો કરવા જવાબદારી વહોરવા લાયક થાય.”            

(ગાંધીજીનો અક્ષરદેહ  – ૫૦ : ૩૬૪-૬૫)

E-mail: ashishupendramehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑક્ટોબર 2019; પૃ. 16 તેમ જ 15

I need Gandhi today for three reasons. First and foremost I need him for self-development. The most important lesson that I have learned from him is how he was eternally vigilant about his self and went on correcting and developing his inner self. Ignorance in most and intellectual arrogance in many has rejected him on this ground and have invited disaster in personal lives. Honesty and integrity are at stake in personal and public life. The Western libertarian thesis promised that the virtue of civil society, if left to its own devices, would  include ‘Good character, honesty, duty, self-sacrifice, honour, service, self–discipline, toleration, respect, justice, civility, fortitude, courage, integrity, diligence, patriotism, consideration for others, thrift and reverence. Unfortunately, gluttony, pride, selfishness, and greed have become prominent. It has permitted permissive behaviour and left the aberrant behaviour to be corrected by systemic checks loaded with ever new technologies.

Gandhi too was a strong votary of individual liberty. But he differed from Mill and Spencer. His concept of liberty for vyakti – individual, arose from individual’s responsibility for self-regulation. He practiced and subscribed eleven vows. Satya (Truth), Ahimsa (Non-Violence), Brahmacharya (self-control), Aparigraha (non-possession), Asteya (Non-stealing), Abhaya (fearlessness), Asvaad (palate), Shareer shram (Bread Labour) were eight vows for self-regulation, and Swadeshi,(local), Sprushya bhavna (Removal of untouchability) Sarva dharma sama bhava( Tolerance or equal respect for all religion) were for bringing back rural, decentralised economy and bring harmony among castes and religion. This has to be woven in education and practice.           

The second reason I need Gandhi is to work toward peace among warring sections of humanity. Samashti or humanity as a whole is at war. Caste, race and religion are politically a façade and socio-culturally a menace.  Gandhi had sensed this well in South Africa and hence he came with Ahimsa or love force. It was not only a strategic alliance of Hindus, Muslims, Christians and Parsis, but of all castes and creed that lived in South Africa and suffered the humiliation and violation of human rights, but he earnestly wanted the humanity to live together in peace and harmony. He was ‘Gandhibhai’ for all and he was fearless to face any brute force. After his return to India in 1915, he could touch the hearts of all and identified himself with all. He carried them and led them to Swaraj, although conceding that it would only be political freedom to begin with. His message reached the world humanity and people saw new hope amidst two world wars. Toward India reaching near political freedom he was betrayed by leaders and not by people and the power hunger and hatred speared again. He was down but not out. He walked alone in Noakhali to wipe tears and apply love force which he had expressed in Hind Swaraj quoting Tulasidas.

Daya dharm kaa mool hai deh mool abhimaan,
Tulasi daya na chhandie jab lagi ghat mein pran.

Gandhi’s face in Daya or love force was so deep and he practiced it with such passion that during the communal riots before and after Independence then then Governor General Lord Mountbatten famously said, “In Punjab we have 55,000 soldiers, and large-scale rioting on our hands. In Bengal our forces consist of one man, and there is no rioting.”

Unfortunately, it is not only hatred that is back with vengeance, it is deeply tempered by control over natural resources and concentration of economic power among communities and among nation states. In our own country the newly defined nationalism has become hyper and is threatening to tear apart the finely woven socio-cultural fabric of the country Buddha, Kabir and Gandhi. It is not mere rhetoric, but the insensitive intellectuals and emotional fanatics of the country and the world need to understand that a sincere and faithful appeal has to be made from heart to heart. It is not just incidental that after struggling for more than sixty years the United Nations declared in 2007 Gandhi’s birthday as the day of non-violence. Humanity has to embrace all those who have been hurt intentionally or unintentionally and assuaged with love.       

The third reason I need Gandhi today is because his vision of non-violence society will save the humanity for ecological disaster that seems to be looming large. Our relation with Prakruti- nature has to significantly alter. Humanity in general has been optimistic and so it should be. But, business as usual approach can and has landed the humanity in deep crisis. In recent times however, many of the crises are manmade. Gandhi had sensed it and voiced in 1909 in Hind Swaraj. “Let us first consider what state of things is described by the word "civilization". Its true test lies in the fact that people living in it make bodily welfare the object of life.” He questioned whether big houses, many clothes, big cars, fanciful food, globe destructing war material and luxuriant indulgence in leisure and luxury, was modern civilisation. In 1930s he wrote that if India wanted to ape the British standard of living then, it would require resources equivalent of three earths. How prophetic! Market is not innocently responding to price signals. Manipulating tastes and preferences in favour of a particular indulgent life style and converting them into demand is the game. So Gandhi talked about local first and global later. That is Swadeshi promoting decentralised economy that was mainly rural. Relevant and useful technology for decent survival is not what Gandhi denies and humanity has also made significant headway, it is only a question of political, social will and individual behaviour that has to choose and substantially change.

Gandhi is the person of our era who practiced and offered peace and harmony with Vyakti, Samashti and Prakruti.

Former Vice Chancellor, Gujarat Vidyapith, Ahmedabad

મહાત્મા ગાંધી(૧૮૬૯-૧૯૪૮)ના સાર્ધ શતાબ્દીના સમાપન દિવસોમાં વિનોબા ભાવે(૧૮૯૫-૧૯૮૨)ની સવા શતાબ્દી વરસનો આરંભ થાય છે તે કેવળ યોગાનુયોગ નથી. ઉમરમાં ગાંધીજીથી પચીસ વરસ નાના વિનોબાનું પિતૃપદ ગાંધીજીએ સ્વીકાર્યું હતું. ૧૯૪૦માં વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહના પહેલા સત્યાગ્રહી તરીકે નહેરુ-સરદારને બદલે જ્યારે ગાંધીજીએ વિનોબાની પસંદગી કરી ત્યારે વિનોબાનો તત્ક્ષણ પ્રતિભાવ તો, ‘બાપુનું તેડું અને યમરાજનું તેડું બરાબર’નો હતો. ગાંધીમંત્રી મહાદેવભાઈએ પહેલા વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહી તરીકે વિનોબાની પસંદગી અંગે જણાવ્યું હતું કે, “વિનોબામાં કેટલાક એવા ગુણ છે જે બીજા કોઈમાં નથી.” ગાંધી-સર્વોદય વિચારધારામાં આજે પણ વિનોબા સ્કૂલનું વિદ્યમાન હોવું તેમના કાર્ય અને વિચારની પ્રસ્તુતતા દર્શાવે છે.

૧૧મી સપ્ટેમ્બર, ૧૮૯૫ના રોજ મહારાષ્ટ્રમાં જન્મેલા વિનોબાનો ગુજરાત સાથે નિકટનો નાતો હતો. મૂળ નામ તો વિનાયક નરહરિ ભાવે પણ અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમમાં સ્થાયી થયા ત્યારે આશ્રમવાસીઓએ (અને શાયદ મામાસાહેબ ફ્ડકેએ) મહારાષ્ટ્રની પરંપરા અને તેમની સંત પ્રકૃતિને સોહે એવું વિનોબા નામ દીધું હતું, જે કાયમી ઓળખ બન્યું. ગાંધીજીના બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીના ભાષણે વિનોબાને તેમનું ઘેલું લગાડયું હતું. એટલે તે કાયમ ગાંધીરંગે રંગાઈ ગયા. પિતા વડોદરાની કાપડ મિલમાં અને પછી રાજ્યની નોકરી કરતા હતા એટલે જીવનના આરંભનાં ઘણાં વરસો અહીં વીત્યાં હતાં. પ્રાથમિક શિક્ષણ ઘરે મેળવી બાર વરસની વયે વડોદરા હાઈસ્કૂલમાં દાખલ થયા. ભણવામાં અવ્વલ હતા, પરંતુ ધર્મ અધ્યાત્મ, બ્રહ્મચર્ય અને ગૃહત્યાગના વિચારો સતત ચાલતા હતા. ઈન્ટર આર્ટ્સની પરીક્ષા આપવા મુંબઈ જતા હતા ત્યારે રસ્તામાં સુરતથી મુંબઈ જવાને બદલે બનારસની વાટ પકડી. ‘જીવનમ્‌ સત્યશોધનમ્‌’ની જે લગની લાગેલી તે પૂરી કરવા ૨૧ વરસે ગૃહત્યાગ કર્યો.

બંગાળની ક્રાંતિ અને હિમાલયનો જ્ઞાનયોગ બેઉ તેમને આકર્ષતા હતા. ક્રાંતિ, શાંતિ અને જ્ઞાનનો સમન્વય તેમને ગાંધીમાં લાધ્યો. બાળપણથી જ વિનોબા ભારે વાચોડી હતા. વડોદરાવાસ દરમિયાન વડોદરાના સયાજી પુસ્તકાલયનાં અનેક પુસ્તકોનાં પાનાં એમની છરીથી જ કપાયાં અને વંચાયાં. કાશીમાં અન્યો જે ધર્મગ્રંથોના વાચન માટે બાર વરસનું તપ કરતા તે વિનોબાએ બાર માસમાં એકલકોટડીમાં પુરાઈને કર્યું. માંદલી તબિયતે જ્યારે ગાંધીના આશ્રમથી એકાદ વરસનું જુદારું કરવાનું થયું તો મહારાષ્ટ્રના વાઈની પાઠશાળામાં છ મહિના અધ્યયનમાં કાઢયા.

અનેક ભાષાના જ્ઞાતા વિનોબા એટલે પોથીપંડિત નહીં, સ્વરાજ સૈનિક પણ. વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહી તરીકે પહેલી પસંદગી પામેલા વિનોબાએ જીવનમાં કુલ છ વખત સાડા પાંચ વરસનો કારાવાસ વેઠયો છે. તેમાંનો કેટલોક તો આકરો પણ હતો. ૧૯૩૨માં તેઓ ધૂળિયા જેલમાં હતા ત્યારે સ્ત્રી કેદીઓ સહિતના સઘળા કેદીઓ સમક્ષ તેમણે રોજેરોજ ગીતાનાં પ્રવચનો આપ્યાં હતાં. એમના કેદી શ્રોતાઓમાં સાને ગુરુજી પણ હતા. જેમણે આ પ્રવચનોની નોંધ ટપકાવી રાખી, જે પાછળથી ભારતની તમામ અને વિદેશની પાંચેક ભાષામાં ગ્રંથસ્થ થઈ. ધર્મઆરાધક માતા અને વિજ્ઞાન આરાધક પિતાનું આ જયેષ્ઠ સંતાન ધાર્મિક વૃત્તિનું હોય તે સહજ હતું પણ તે કોઈ એક ધર્મમાં બદ્ધ નહોતા. એટલે જ કુરાનસાર પણ તેમની પાસેથી મળે છે. વિશ્વમાનુષ વિનોબાએ જે વિશ્વશાંતિ ઝંખી છે તેણે જ તેમની પાસે ‘જય જગત’ના નારાનું સર્જન કરાવ્યું હશે !

૧૯૨૧માં નાગપુર પાસેના વર્ધામાં ગાંધીજીએ વિનોબાની દેખરેખમાં સેવાગ્રામ આશ્રમ બનાવ્યો. ગાંધીના સ્વરાજની લગન સાથે વિનોબા રચનાત્મક કામોમાં લાગી ગયા. ૧૯૩૮માં વર્ધા નજીક પવનારમાં એમણે પરમધામની સ્થાપના કરી જ્યાં જીવનના અંત સુધી રહ્યા. ગાંધીહત્યા અને સાને ગુરુજીની આત્મહત્યાથી વિનોબા ભારે દુઃખી હતા, પરંતુ જાતને સંભાળી, આંસુ લૂછી આગળનાં કામો હાથ ધર્યાં. વિનોબા અને પદયાત્રા એ જાણે કે પર્યાયવાચી શબ્દો હોય એટલું બધું તે ચાલ્યા છે. જીવનમાં એમણે બાવન હજાર માઈલની પદયાત્રા કરી હોવાનું કહેવાય છે. આઝાદી પછી રચાયેલા પ્લાનિંગ કમિશન અને પહેલી પંચવર્ષીય યોજના વિશે વિમર્શ કરવા પંડિત નહેરુએ તેમને દિલ્હી બોલાવ્યા. તો ૮૦૦ માઈલની પદયાત્રા કરીને દિલ્હી પહોંચ્યા હતા. પહેલી પંચવર્ષીય યોજના અંગે તેમનો અભિપ્રાય હતો કે આ યોજના નેશનલ નહીં પાર્શિયલ છે. અને જો શાસને પાર્શિયાલિટી રાખવી જ હોય તો તે ગરીબો તરફ્ની રાખે. ગાંધીના છેલ્લા માણસના કલ્યાણની વાત આ રીતે તેમણે જીવંત રાખી હતી.

ભૂમિહીનો માટે જમીનનો પ્રશ્ન આઝાદી પછી તરત સપાટી પર આવ્યો. જમીનની અસમાન માલિકી દેશમાં મોટા પ્રમાણમાં હતી. તેના માટે હિંસક અહિંસક સંઘર્ષો પણ ચાલતા હતા. વિનોબાએ કાનૂન કે કતલને બદલે કરુણાનો માર્ગ લઈ ભૂદાન આંદોલન છેડયું. ભૂદાન આંદોલને પ્રગતિશીલ ડાબેરી જમીન સુધારા ચળવળને કેવી અને કેટલી પાછળ ધકેલી તે સવાલ તો છે જ. જો કે જે પચાસેક લાખ એકર જમીન ભૂદાનમાં મળી તેનાથી ત્રીજા ભાગના જ વાસ્તવિક કબજા મળ્યા.

મોટે ભાગે અતડા કે એકલજીવી રહેવા ટેવાયેલા વિનોબા કંઈક વિચિત્ર લાગે તેવા પણ હતા. ગાંધીજીએ તેમને ‘આશ્રમનાં દુલર્ભ રત્નોમાંના એક’ ગણાવી તેઓ ‘આશ્રમમાં કંઈક પામવા નહીં, આપવા આવ્યા છે’ તેમ કહ્યું હતું. વિનોબાએ પણ લખ્યું છે કે, “હું સ્વભાવે જંગલી જાનવર રહ્યો છું. હું બાપુનું પાળેલું પ્રાણી છું. જે કંઈ છું તે બાપુની આશિષનો ચમત્કાર છું.’ પરંતુ ગાંધીજીએ એક પત્રમાં ‘તમારા જેવો ઉચ્ચ આત્મા મેં ક્યાં ય જોયો નથી” એમ લખ્યું તો તેમણે તે પત્ર ફડીને ફેંકી દીધો હતો. કુલપતિ ઉમાશંકર જોશી તેમને ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ડી.લિટ કહેતાં ડોક્ટર ઓફ લિટરેચરની ઉપાધિ આપવા પવનાર ગયા તો તેમણે ડી.લિટની ઉપાધિ તો સ્વીકારી પણ એ જ દિવસે દાઢી-મૂછ મૂંડાવી નાંખ્યા. આશ્ચર્યચકિત આશ્રમવાસીઓ સમક્ષ ખુલાસો ક ર્યો, “ઉપાધિ ઉતારી નાંખી!” કટોકટી દરમિયાન ઇંદિરા ગાંધી મળવા ગયાં તો મૌનવ્રતી વિનોબાએ સત્તા માટે દેશને કેદખાનું બનાવી મૂકનાર વડાપ્રધાનને પૂછયું, “સમ્રાટ અશોકની જેમ સત્તા છોડી ક્યારે નીકળે છે?” ગૌહત્યાબંધીના ચળવળકાર વિનોબાએ ૧૯૭૫ની ઇંદિરાઈ કટોકટીને અનુશાસન પર્વ ગણ્યાનો વિવાદ પણ તેમના નામે છે.

રાજનીતિને લોકનીતિમાં પરિર્વિતત કરવા મથનારા વિનોબા જયપ્રકાશની જેમ કટોકટી વખતે ખૂલીને સામે નહોતા આવ્યા. સર્વ સેવાસંઘ અને સર્વોદય સમાજ મારફ્ત તેમણે ગાંધીને જીવંત રાખ્યા. ગાંધીવિચાર કરતાં ગાંધીઆચાર પર બળ મૂકતાં તેમણે લખ્યું છે, “સબળ ગાંધીવિચાર આવનારાં વરસોમાં વધુ પ્રસ્તુત બનવાનો છે. ગાંધીવિચાર મરવાનો નથી. સવાલ ગાંધીઆચારનો છે. એ ઝડપથી ઢીલો કે નબળો પડતો જાય છે. મારું કામ એ ગાંધીઆચારની દિશામાંનું છે.” એટલે જ છેવાડાના માણસની ખેવનાનું ગાંધી તાવીજ કે અધોળ આચરણનો ગાંધીઆગ્રહ પળાય તેમાં જ ગાંધીદોઢસો અને વિનોબાસવાસોની ઉજવણીની સાર્થકતા છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

પ્રગટ : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “સંદેશ”, 11 સપ્ટેમ્બર 2019