વો સુબહ કભી આયેગી ક્યા?

સમગ્ર વિશ્વમાં આદિવાસીઓ ભૂતકાળમાં ઉપનિવેશી સત્તાઓથી અને હવે મૂડીવાદી તાકાતોથી પીડિત છે. મબલખ કુદરતી સંસાધનો અને વિશાળ જમીનો પર વસતાં આદિવાસીઓને હંમેશાં ભોગવવાનું આવ્યું છે. સાંપ્રત સમયમાં વિશ્વભરમાં આદિવાસીઓનાં પારંપરિક રહેઠાણ સ્થળો અને જીવનરીતિ પર હલ્લો બોલાયો છે એ સર્વવિદિત બાબત છે. આ અઠવાડિયે ન્યુઝીલૅન્ડની સંસદમાં બનેલી ઘટનાથી વિશ્વમાં એના પડઘા પડ્યાં અને આદિવાસીઓ અને એમના હકની ચર્ચાએ જોર પક્ડયું છે.

ન્યુઝીલૅન્ડની સંસદમાં ડિબેટીંગ ચેમ્બરમાં પુરુષ સંસદ સભ્યએ પ્રશ્ન પૂછવા માટે ટાઈ પહેરેલી હોવી ફરજિયાત છે. આ પ્રથા ન્યુઝીલૅન્ડમાં બ્રિટિશ રાજ વખતની છે. આવો જ કાયદો બ્રિટનમાં ૨૦૧૭માં રદ્દ કરવામાં આવેલો. ૯ ફૅબ્રુઆરી, ૨૦૨૧ના રોજ રાવિરી વાઈટિટીને પ્રશ્નો પૂછવાથી સ્પીકર ટ્રૅવર મલાર્ડે બે વખત રોક્યા. “આ બાબત ટાઈને લગતી નથી, સાંસ્કૃતિક ઓળખને લગતી છે”, વાઈટિટીએ ચેમ્બરમાંથી બહાર નીકળતા કહ્યું એમ સ્થાનિક સમૂહ માધ્યમોએ જણાવ્યું. આદિવાસી પ્રતિકારના ભાગરૂપે વાઈટિટીએ ટાઈ પહેરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. ટાઈને “ઉપનિવેશક ગાળિયો” કહી  એને બદલે એમણે ગળામાં “હેઇ-ટીકી” (પારંપારિક ગ્રીનસ્ટોનનું માઓરી પૅન્ડન્ટ) ધારણ કર્યું. પાંચ રાજકીય પક્ષોમાં કુલ ૧૨૦ સાંસદોના ૨૧% સાંસદો માઓરી છે. મિસ્ટર વાઈટિટી એમની લાક્ષણિક કાઉબૉય હૅટ અને આખા ચહેરા પરના ટૅટૂમાં સજ્જ (છૂંદણું, જેને માઓરી પરંપરામાં ‘ટા મોકો’ કહે છે) હોઈ પોતાની માઓરી હાજરી નોંધાવ્યા વિના રહેતા નથી.

બીજી વખત રોકવામાં આવ્યા બાદ, મિસ્ટર વાઈટિટીએ પ્રશ્ન પૂછવાનું ચાલુ રાખ્યું અને છેવટે મિસ્ટર મલાર્ડે એમને ચેમ્બર છોડીને બહાર નીકળી જવા ફરમાવ્યું. મિસ્ટર વાઈટિટીએ આ ફરમાનને “અયોગ્ય” ગણાવ્યું અને ઉમેર્યું કે એ માઓરી બિઝનસ વેશમાં સજ્જ છે. પોતે ટાઈમાં સજ્જ માઓરી પાર્ટીના સહઆગેવાન ડૅબી ગારેવા-પૅકરે એમના સાથીદારની તરફેણ કરી પરંતુ કંઈ કરી ન શક્યાં.

સાંસદ અને સ્પીકર વચ્ચે ટાઈ મામલે આ સૌથી તાજી બોલાચાલી છે. ગયા વર્ષે પણ મિસ્ટર વાઈટિટીને કહેવામાં આવેલું કે જો એ ટાઈ નહીં પહેરે તો એમને બહાર કાઢી મુકવામાં આવશે. સંસદમાં એમના પ્રથમ ભાષણમાં એમણે કહેલું, “મારા ગળામાંથી આ ગાળિયો કાઢી લો જેથી હું મારું ગીત ગાઈ શકું.” ‘ધ ન્યુઝીલૅન્ડ હૅરલ્ડ’માં મિસ્ટર વાઈટિટીએ લખ્યું છે કે મેં આવું પ્રતિરોધના ચિહ્નરૂપે કર્યું છે. “મેં ઉપનિવેશી ટાઈ એટલા માટે ફગાવી દીધી કે એ ઉપનિવેશક ગુલામી, ગૂંગળામણ અને દબાણનું ચિહ્ન છે.”

મોટા ભાગના દેશોમાં આદિવાસીઓ અને દેશના બિન-આદિવાસી સત્તાધીશો વચ્ચે ‘કૉન્ફ્લિક્ટ ઑફ ઇન્ટ્રૅસ્ટ’ને કારણે ઘર્ષણ થતું રહેતું હોય છે. ન્યુઝીલૅન્ડનો કિસ્સો પણ આવો જ છે. ન્યુઝીલૅન્ડના માઓરી આદિવાસી પૉલિનીસિયન આઇલૅન્ડ પરથી સદીઓ પહેલાં સ્થળાંતર કરીને ન્યુઝીલૅન્ડ આવેલાં. ૮ ઑક્ટોબર, ૧૭૬૯ના દિવસે યુરોપિયનોએ ન્યુઝીલૅન્ડ પર પ્રથમ ડગ માંડેલો. બ્રિટિશ ટૂકડી સાથે કૅપ્ટન કૂક ઘણાં પાછળથી આવેલા. કૅપ્ટન કૂક અને એમની ટૂકડી સાથે માઓરી આદિવાસીઓની લડાઈ થયેલી જેમાં કેટલાં ય માઓરીઓની કતલ થયેલી.

ટીના ગાટા જેવાં માઓરી આદિવાસી કર્મશીલો મુજબ આજે પણ માઓરી આદિવાસીઓ ઉપનિવેશક વારસાથી પીડિત છે. “અમારા લોકોની કતલ કરનારનો, અને હજુ પણ ચાલુ હોય એવી અનુભૂતિનો પ્રારંભ જેણે કર્યો હોય એનો ઉત્સવ મનાવવામાં આવે તે અમારા માટે ખૂબ અપમાનજનક છે. આ તો એક આક્રમણની અને સામ્રાજ્યના વિસ્તરણની ઘટનાનો સ્મારક-ઉત્સવ છે. માઓરી આદિવાસીઓ દયનીય સ્થિતિમાં જીવી રહ્યાં છે. આત્મહત્યાનું પ્રમાણ ખૂબ ઊંચું છે, રહેણાક વ્યવસ્થા નબળી છે, બાળ મૃત્યુદર ઊંચો છે, કેદમાં બંધ માઓરી વ્યક્તિઓનો આંકડો પણ દુનિયામાં સૌથી ઊંચો છે,” ટીના ગાટા વધુમાં કહે છે કે, “ઉપનિવેશક પ્રક્રિયા દ્વારા અમારું આત્મનિર્ધારણ છીનવી લેવામાં આવ્યું છે. આ બધા મુદ્દાઓ માટે જવાબદાર કારણોનો ઉત્સવ મનાવવા માટે લખલૂટ ડૉલર ખર્ચવામાં આવી રહ્યા છે. આ જોઈને લાગણી દુભાય છે અને ખૂબ માઠું લાગે છે.”

ન્યુઝીલૅન્ડનાં અમલદારોનું માનવું છે કે આ તિથિ દેશ માટે ખૂબ મહત્ત્વની છે. સાથે માઓરી અને અન્ય દરિયા ખેડનારાઓનો ઉત્સવ પણ મનાવવામાં આવી રહ્યો છે. Te Ha Trustના ગ્લૅનિસ ફિલિપ-બાર્બરા જણાવે છે, “ભૂતકાળમાં બન્ને પક્ષોને અનુકૂળ લાગે એવી રીતે માઓરી આદિવાસીઓ અને પાકેહા લોકો (ન્યુઝીલૅન્ડના શ્વેત નાગરિકો) વચ્ચે અવકાશ સર્જવામાં અમે બહુ સફળ નથી રહ્યાં. પોતાની કહાણીઓ એકબીજા સાથે વહેંચવા માટે લોકો તત્પર છે. બધાંને સારું લાગે અને બધાંને આદર મળે, આગામી દિવસોમાં અમારા એ જ પ્રયાસો રહેશે.”  પ્રત્યુત્તરમાં ટીના ગાટા કહે છે, “કૂકની કહાણી અને એની કહાણીની બર્બરતાને આટલો લાંબો સમય દબાવી રાખી છે એ હકીકતનો સંબંધ ન્યુઝીલૅન્ડે જે વધુ મોટો મુદ્દો આગળ કર્યો છે કે અમે સાચે બિન-માઓરીઓ સાથે સુસંગત છીએ એની સાથે છે. વળી, અમે જ એ વાતને સ્વીકારી છે એટલે અમારા ઉપનિવેશને નકારવાને લીધે અપરાધની તીવ્ર લાગણી અનુભવીએ છીએ. આઓટેરોઆમાં (ન્યુઝીલૅન્ડનું મૂળ નામ) ઉપનિવેશક વંશવાદના પાયા પર અન્ય વંશવાદના પ્રકારો આધારિત છે.

વડા પ્રધાન જૅસિન્દા આર્ડેને આખા મામલાથી દૂર રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. એમણે કહ્યું “આ એવી બાબત નથી જેના અંગે મારો કડક મત હોય. બીજા ઘણા મહત્ત્વના મુદ્દા છે. આ મામલાને નિપટાવી શકાય એમ છે. ન્યુઝીલૅન્ડના મોટા ભાગના નાગરિકોને ટાઈની પડી હોય એવું હું માનતી નથી.”

મિસ્ટર મલાર્ડે પોતાની લાચારી વ્યક્ત કરતા જણાવ્યું કે અંગત રીતે એ ફરજિયાત ટાઈ પહેરવાના નિયમમાં ફેરફારના પક્ષમાં છે, પરંતુ અન્ય સાંસદો સાથે વાત કર્યા બાદ એમને જાણવા મળ્યું કે મોટા ભાગના સાંસદો ફરજિયાત ટાઈની તરફેણમાં છે એટલે એમણે નિયમ કબૂલ રાખ્યો.

રસપ્રદ બાબત એવી બની કે બીજા જ દિવસે હંગામી સમાધાનના ભાગરૂપે મિસ્ટર મલાર્ડે મિસ્ટર વાઈટિટીને ગળામાં ટાઈ પહેર્યાં વિના પ્રશ્ન પૂછવાની અનુમતિ આપી અને મોડી સાંજે જાહેરાત કરી કે હવે ફરજિયાત ટાઈનો નિયમ સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવામાં આવે છે. એમણે કહ્યું કે સર્વસંમતિ ન થઈ શકી, પરંતુ બહુમતી આ નિયમ નાબૂદ કરવાની તરફેણમાં હોઈ આ નિર્ણય લેવાયો છે.

બીજા ઘણાં દેશો આદિવાસીને લગતાં પ્રશ્નોનો સામનો કરી રહ્યાં છે. એમાંના અમુક નીતિ સુધારના માર્ગો અથવા પોતાના કાયદાઓ અને પરંપરાઓમાં ભેદભાવયુક્ત વલણો દૂર કરવાની પેરવીમાં છે. આદિવાસીઓ સાથેના બદવ્યવહાર અને શરમજનક ભૂતકાળ સાથે સંઘર્ષ કરતા ઑસ્ટ્રેલિયાએ દેશની સ્થાપના પૂર્વેથી વસતાં આદિવાસીઓની હાજરીનું સમર્થન કરવા પોતાના રાષ્ટ્રગીતમાંથી “for we are young and free” (કે અમે યુવાન અને સ્વતંત્ર છીએ) એવી લીટીમાંથી ‘young’ (યુવાન) શબ્દ દૂર કરી દીધો છે. આમ છતાં ૧૭૮૮માં ઑસ્ટ્રેલિયા પહોંચેલા બ્રિટિશની સ્મૃતિમાં ‘ઑસ્ટ્રેલિયા ડૅ’ મનાવવામાં આવે છે જેને ત્યાંના આદિવાસીઓ ‘ઇન્વેઝન ડૅ’ (આક્રમણ દિવસ) ગણે છે.

૨૦૧૬માં નાનાઈઆ મહુટા ન્યુઝીલૅન્ડની સંસદમાં સમગ્ર ચહેરાનું પવિત્ર ટૅટૂ, મૉકૉ કૌએ, ધારણ કરનાર પ્રથમ મહિલા સાંસદ હતાં. ગયા વર્ષે જ્યારે તેઓ વિદેશ મંત્રી બન્યાં ત્યારે એક રૂઢિવાદી ન્યુઝીલૅન્ડ લેખિકા ઓલિવ્યા પિયરસને ટૅટૂને “કદરૂપા, અસંસ્કૃત વોકડમ*ની (પરાકાષ્ટા” ગણાવી કહ્યું કે રાજદૂત માટે ટૅટૂ ધારણ કરવું અયોગ્ય ગણાય. જો કે લેખિકાની આ ટીપ્પણી વખોડી કાઢવામાં આવી અને એક પુસ્તકની દુકાનમાંથી એમના પુસ્તકો દૂર કરવાની ફરજ પડી.

ન્યુઝીલૅન્ડમાં આદિવાસીઓને પોતાની પરંપરાઓ જાળવવાથી રોકવામાં આવતાં હતાં. જો કે હાલ, માઓરી ભાષા, જેને ન્યુઝીલૅન્ડના આદિવાસીઓને બોલવાની મનાઈ હતી, એમાં પુન:જાગરણ થઈ રહ્યું છે. સમૂહમાધ્યમોમાં માઓરી અભિવાદનોનું ચલણ વધ્યું છે, માર્ગો પર સૂચનાઓ બેઉ ભાષાઓમાં મુકાય છે અને ઘણાં માઓરી યુવાનો પોતાનો વારસો પાછો મેળવવા સરકારી સહાયથી ચાલતાં માઓરી ભાષાના વર્ગોમાં પ્રવેશ મેળવી રહ્યાં છે.

ઑસ્ટ્રલિયાની સૌથી વિખ્યાત મોનાશ યુનિવર્સિટીના મોનાશ એશિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ઑસ્ટ્રેલિયા અને ગુજરાતના આદિવાસીઓની કવિતાના પ્રૉજૅક્ટ દરમ્યાન જાણવા મળ્યું કે મૂળનિવાસીઓની જમીન પર સંસ્થા ઊભી કરી એના બદલામાં દરેક જગ્યાએ નીચે મુજબ ઋણસ્વીકાર કરવામાં છે — ઈમેલના તળિયે, વૅબસાઈટ પર, વગેરે.

We acknowledge the Traditional Owners, and Elders past and present, of all the lands on which Monash University operates.

મોનાશ યુનિવર્સિટી જ્યાં સ્થિત છે તે તમામ જમીનોનાં પારંપરિક માલિકો અને પૂર્વેના અને વર્તમાનના વડવાઓનો ઋણસ્વીકાર કરીએ છીએ.

……………….

We acknowledge and pay respects to the Elders and Traditional Owners of the land on which our four Australian campuses stand.

અમારા ચાર ઑસ્ટ્રૅલિયન કેમ્પસ જે જમીનો પર ઊભા છે એનાં પારંપરિક માલિકો અને વડવાઓને અમારો આદર અને ઋણસ્વીકાર વ્યક્ત કરીએ છીએ.

* વોકડમ / wokedom – વોક / wokeનો અર્થ હતો જરૂરી સઘળી બાબતો પ્રત્યે સભાન, ત્યારબાદ અર્થમાં વધારો થયો  — વંશવાદ સંબંધી અથવા સામાજિક ભેદભાવ અને અન્યાય પ્રત્યે સભાન. ૨૦મી સદીની મધ્યથી અર્થમાં હજુ વધારો થયો છે — રાજકીય કે સાંસ્કૃતિક રીતે સભાન કે જાગૃત.

~

સંદર્ભ :

1. bbc.com

2. nytimes.com

(ગઈ કાલે – ૭ ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૧ – ઉત્તરાખંડમાં જે આપદા આવી, જેમાં ૧૦૦થી વધારે લોકોનાં મોત થયાં, તેને કુદરતી ન ગણતા સરકારની બેદરકારી ગણવી જોઈએ. કારણ કે અનેક પર્યાવરણવિદોએ પહોળા રસ્તા અને વીજમથકો બાંધવા માટે પહાડો અને જંગલો ન કાપવાની સલાહ આપેલી, તેને કારણે ભૂસ્ખલન, અતિવર્ષા, નદીઓમાં પૂર જેવી શક્યતાઓની આગાહીઓ પણ કરેલી, તેમ છતાં બન્ને પક્ષની સરકારોએ વિકાસના નામે આ કામો ચાલુ રાખ્યાં. સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશોને પણ અવગણેલા. તે નિમિત્તે આ લેખ પ્રાસ્તવિક લાગે છે. ક્યાંક તો સરકારની જવાબદેહી નક્કી થાય અને જવાબદાર રાજકારણીઓને સજા થાય. − અનુવાદક)

•••

૨૦૧૯ના જૂન મહિનામાં બિહારના મુઝફ્‌ફરપુરની શ્રી ક્રિષ્ના મેડિકલ કૉલેજ અને હૉસ્પિટલમાં ૨૪ કલાકમાં ૧૦૦થી વધારે બાળકોનાં આરોગ્યસંભાળની સિસ્ટમની નિષ્ફળતાને કારણે મૃત્યુ થયાં, આ નિમિત્તે મારા મનમાં ત્રણ વિચાર આવ્યા. (આવું જ નજીકનાં વર્ષોમાં યુ.પી., મધ્ય પ્રદેશ અને ગુજરાતમાં પણ બન્યું.)

પહેલા તો, જેમ સંવિધાનમાં મૂળભૂત ઢાંચા વિષે સિદ્ધાન્તો છે, તેવી રીતે પાયાના (basic) હકો વિષે પણ એટલી જ સ્પષ્ટતા સાથે વ્યાખ્યા થવી જોઈએ એ સમય હવે પાકી ગયો છે. બીજું આ પાયાના હકો પ્રત્યે રાજ્યએ હકારાત્મક દૃષ્ટિ રાખવી પડશે, તે રાજ્ય સામે અવરોધરૂપ (નકારાત્મક હકો) છે, તેમ માનવા કરતાં તે માટે કોઈ વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડશે તેમ માનવું. ત્રીજું, કાયદાકીય કલમોની અવગણના માટે જેમ કોઈ વ્યક્તિને સજા થઈ શકે છે તેવી જ રીતે સરકારોને પણ નાગરિકોના પાયાના હકોની અવગણના કરવા માટે સજા થવી જોઈએ. આ સજા માટે હવે પછીની ચૂંટણીની રાહ જોયા વગર ત્વરિત સજા થવી જોઈએ. ટૂંકમાં, આ બાબતે નિષ્ફળ ગયેલી સરકારને કાયદાની રૂએ ગુનેગાર ગણવી જોઈએ. નાગરિકોના પાયાના હકોની નિયમસરની અવગણનાને સંવિધાનિક બાબતોની અવગણના સમકક્ષ ગણવી જોઈએ.

તાતી જરૂરિયાત

પણ પાયાના હકો કયા છે? તે અન્ય મૂળભૂત હકો (Fundamental Rights) કરતાં કેવી રીતે જુદા છે? પાયાના હકો પાયાની જરૂરિયાતોમાંથી આવે છે, જેવા કે, શારીરિક સલામતી અથવા જીવન ટકાવી રાખવું કે ગુજરાન કરવું. જરૂરિયાતો ઇચ્છાઓ કરતાં જુદી છે. તમારી ઇચ્છા હોય કે રોજ સવારે તમને ચૉકલેટ મળવી જોઈએ, પણ એ તમારી જરૂરિયાત નથી. તેના વગર કંઈ તમારી ઉપર આકાશ તૂટી પડવાનું નથી. પાયાની જરૂરિયાતો જુદી છે. તેમની અપૂરતી તમારા સ્વાસ્થ્યને મોટુ નુકસાન કરી શકે, તમારું મૃત્યુ પણ લાવી શકે. જો તમને બૅક્ટેરિયાનો ચેપ હોય અને જો તમને ઍન્ટિબાયોટિક ના મળે તો એ તમને બહુ ખરાબ અસર કરી શકે. તો તમારી પર સાચ્ચે જ આકાશ તૂટી પડે. વધારામાં, ઇચ્છાઓ વ્યક્તિગત છે. તમારી ચૉકલેટની ઇચ્છા એ તમારી ભૂલ નથી, પણ તમારી ગેરસમજ છે, કદાચ તમે તમારી પાયાની જરૂરિયાતથી અજાણ છો. તમે એ કહી શકવા સક્ષમ નથી કે ઍન્ટિબાયોટિક તમારી જરૂરિયાત છે, કારણ કે તમારું મન તમને બૅક્ટેરિયા અને વાઇરલ ચેપને સમજી શકતું નથી. આ નક્કી થાય છે કોઈ વાસ્તવિક કસોટીથી.

માનવશરીરોની રચનાને કારણે જરૂરિયાતો બની છે. તે સ્થૂળ આવશ્યકતાઓ છે; તેના વગર કોઈ આગળ વધી ન શકે. તેવી જ રીતે તે અન્ય કોઈ ઉપાયોથી પૂરી ન થઈ શકે. આપણા માટે પાણી, ખોરાક અને હવાની જગ્યા અન્ય કોઈ પદાર્થ ન લઈ શકે.

અલબત્ત, એ વાત સાચી છે કે, પાયાની જરૂરિયાતો અતિ આવશ્યક હોવા છતાં, આપણે માત્ર તેના માટે જીવતા નથી. તે આપણા જીવનને જીવવા જેવું નથી બનાવતી. પણ ખરેખર એવું કશુંક કે જેના માટે આપણે જીવીએ છીએ, તેનો આધાર તો આ પાયાની જરૂરિયાતો પૂરી થાય તેના પર જ છે. જો આપણે સતત તરસ્યા, ભૂખ્યા, બિમાર, ઠંડીમાં કે અસહાય પરિસ્થિતિમાં રહેતાં હોઈએ, ત્યારે આપણે શેના માટે જીવીએ છીએ તે નક્કી કરવા અક્ષમ હોઈશું, જે ઇચ્છીએ છીએ તે પામવાના પ્રયત્નોની તો વાત જ ન આવે. એવા લોકોની સ્થિતિનો વિચાર કરો, જે પાણીની એક ડોલ ભરવા કે નહાવા કે સંડાસ જવા માટે કતારમાં કલાકો સુધી ઊભાં રહેતાં હોય છે. જો પાયાની જરૂરિયાતો અપૂરતી હોય કે તેમાં મોડું થતું હોય, તો લોકો દુ:ખી થતાં હોય છે. આને કારણે તેઓ થોડીક પણ સુઘડ જિંદગી જીવી શકતાં નથી.

જ્યારે પાયાની જરૂરિયાતો પૂરી નથી થતી, ત્યારે આપણે નિર્બળતા અને અસહાયતા અનુભવીએ છીએ. તે વખતે આપણે માનસિક તાપ અનુભવીએ છીએ, કોઈ મદદ કરે તે માટે રડીએ છીએ. આપણે આપણા સમાજ પાસે, ખાસ તો રાજ્ય પાસે પ્રાથમિક ન્યાય મળે તે માટે માટે ફરિયાદ કરીએ. પ્રાથમિક ન્યાય આપવા માટે બીજું કશું કરતાં પહેલાં સરકારે પોતાની ક્ષમતા અનુસાર જે કંઈ હોય તે પાયાની જરૂરિયાત માટે નાગરિકોને આપવું પડે, ખાસ કરીને એવાં લોકોને, જે આપ મેળે તે મેળવી શકતાં નથી. જ્યારે સરકાર પોતાની આ જવાબદારી સ્વીકારતી નથી, ત્યારે આપણે દુ:ખી થઈએ છીએ.

સલામતી અને જીવન ટકાવી રાખવાની જહેમત

પાયાની જરૂરિયાતોના આ વિચારને સ્પષ્ટ કરવા કયા શબ્દો ઉમેરવા પડે ?

પહેલું, જરૂરિયાત એવી બાબત છે જે આપણા અસ્તિત્વ સાથે જોડાયેલી છે. તે દૈવી કે કોઈ કૃપા કરવાની બાબત નથી. તો, જરૂરિયાતો એ બાબતોને ઓળખવામાં મદદ કરે છે, જે વ્યક્તિનું જીવન ટકાવી રાખવાની પાયાની બાબત છે. સરકાર આપણને એ પદાર્થો અને સેવાઓ પૂરી પાડે, જે આપણા પાયાના હકો છે અને તે માગવાનો આપણને અધિકાર છે.

બીજું, જ્યારે કોઈ બાબત પાયાના હક તરીકે નક્કી થાય છે, ત્યારે સરકારને તે પૂરી પાડવાની જવાબદારી સોંપે છે. સરકાર તે આપવાની બાહેંધરી આપનાર બને છે. દા.ત., શારીરિક સલામતીનો હક, પહેલો પાયાનો હક, એ સામાજિક બાહેંધરી બને છે, જ્યારે સરકાર તાલીમ પામેલું, વ્યાવસાયિક પોલીસદળ આપે છે. જ્યારે સમાજ અને તેની સરકાર આ નિશ્ચયને નકારે છે, ત્યારે આપણે તેને જવાબદાર માનીએ છીએ. આ પાયાનો હક, તે મોટાં જોખમો, જેવા કે ભૂખમરો, બિમારી અને ચેપીરોગ સામે અસહાય લોકો માટે કવચ છે. ફિલોસૉફર હેન્રી શ્યુ કહે છે કે “આ હક શક્તિહીન લોકો માટે વિટો (કાયદાને નામંજૂર કરવાનો અધિકાર) છે જેને તેઓ તેમને હાનિ પહોંચાડતાં આર્થિક, સામાજિક અને રાજકીય બળો સામે વાપરી શકે છે.”

આ હકો પાયાના એટલા માટે પણ છે કે એક વાર આ હક માન્ય થઈ જાય પછી જ બાકીના તેને અંતર્ગત મહત્ત્વના અન્ય હકો ભોગવી શકાય. વિચારો કે આપણી પાસે સમાજમાં છૂટથી એકઠા થવાનો હક છે, પણ આ હક વાપરવાની શરૂઆત કરતા જ કોઈ એકલદોકલ વ્યક્તિ પર હુમલો કે બળાત્કાર કે હત્યા થવાનો ભય ઊભો થાય છે. આની સામે મોટા ભાગના લોકો પીછેહઠ કરે છે. તેનો સામનો કરવા અસમર્થ છે. શું આ શારીરિક સલામતિ સામે ખતરો નથી, જે સામાન્યપણે ગુંડાઓ, રાજકીય ઠગો અને દમનકારી સરકારોનું હાથવગું સામાન્ય હથિયાર છે ?

બીજો મહત્ત્વનો પાયાનો હક છે લઘુતમ આર્થિક સલામતી અને ગુજરાન ચલાવવાનો. તેમાં સામેલ છે ચોખ્ખી હવા, અપ્રદૂષિત પાણી, આરોગ્યપ્રદ ખોરાક, વસ્ત્રો અને રહેઠાણ. તેની ગેરહાજરીને કારણે મુઝફ્‌ફરપુરની કરુણાંતિકા સર્જાઈ. આ બાબત સારી રીતે સાબિત કરે છે કે પ્રાથમિક આરોગ્ય સારવાર પણ અસ્તિત્વ જાળવણીનો પાયાનો હક છે. કુપોષણ અને બિમારી વચ્ચે સીધો જ સંબંધ છે. ડૉ. ટી. જેકોબનો જૂન ૧૯, ૨૦૧૯ના ‘ધ હિંદુસ્તાન’માં લેખ છે કે આ બાયોકૅમિકલ રોગ છે, જેનું કારણ છે લીચી ફળનો આહાર, જે ખાસ કરીને કુપોષિત બાળકોમાં આ રોગ જન્માવે છે. એ તો સામાન્ય જ્ઞાન છે કે અલ્પપોષણ રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટાડે છે. આમ રોગ, બેરોજગારી અને ગરીબી વચ્ચેનો સીધો સંબંધ પ્રસ્થાપિત થાય છે.

આ પાયાના હકો સામે રહેલાં આ વિશ્વસનીય જોખમો સામે સરકાર આવા અસહાય લોકોને મદદ કરવા માટે સંસ્થાઓ અને પ્રક્રિયાઓની સ્થાપના કરીને નિવારી શકે, દા.ત., પૂરતાં ડૉક્ટરો, નર્સો, પથારીઓ, મેડિકલ સાધનો અને સઘન સારવારકેંદ્રો, જરૂરી દવાઓ અને તાત્કાલિક સારવારની સગવડતા સાથેની હૉસ્પિટલોની સ્થાપના કરે. આને માટે રાજકીય પ્રાથમિકતા અને પ્રતિબદ્ધતા અનુસાર જરૂરી આયોજનો કરી શકે. જ્યારે સરકાર આ નબળા વર્ગો, જે એ માટે ખર્ચ કરવા સક્ષમ નથી, તેમને પ્રાથમિક આરોગ્યસંભાળ દેવામાં નિષ્ફળ જાય, ત્યારે તે નાગરિકના પાયાના હકને અવગણે છે. 

અસહાય, ઉત્તરદાયી

આ બે પાયાના હકો ઉપરાંત હું ત્રીજો હક ઉમેરું છું – જો લોકો પાયાના હકોથી વંચિત રહેતા હોય, તો તેમને પોતાની અસહાયતા અને નિરાશાને જાહેર કરવાની આઝાદીનો હક. અભિવ્યક્તિની આઝાદીના હકનો વ્યાપ બહુ વિશાળ છે અને હું નથી માનતો કે બધા જ પ્રકારની અભિવ્યક્તિને તેમાં સમાવાય, પણ લાગુ પડતા ભાગોને સમાવી શકાય. પોતાની અસહાયતાને જાહેર કરવાના હકમાં સામેલ હોય : સરકાર દ્વારા કરાતાં કામોને ઉમેરી કે બાદ કરીને તેની યાદી નક્કી થાય, તેનું ચોકસાઈપૂર્વક પરીક્ષણ થાય અને પછી સરકાર દ્વારા નિયુક્ત અધિકારીને આ હકોનું ધ્યાન રાખવા જવાબદાર બનાવાય, જે શારીરિક સલામતી અને જીવન ટકાવી રાખવાના હક વિષયે કામ થાય તે સાથે સંકળાયેલો હોય.

ત્યાર પછી સરકાર તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવે, જેથી લોકો પોતાના પાયાના હકો સંતોષાય તેના વિષે માંગણી કરી શકે, જો ન સંતોષાય તો ફરિયાદ કરી શકે, તેમાં જે ખામી રહી હોય કે જેને સરકાર દ્વારા અવગણવામાં આવ્યા હોય, તેની જાણ કરી શકે, અસંવેદન અધિકારીઓ તરફ આંગળી ચીંધી શકે, આ કરવામાં નિષ્ફળ ગયેલી સરકારની કોઈ ભય વગર ટીકા કરી શકે.

આ ત્રણ પાયાના હકોને એક વાક્યમાં કહી શકાય : લઘુતમ સુઘડતા સાથે જીવવાનો હક. આ હકની એક સીમા હોય. સમાજ તેના માટે ઘસાય, તેને પામવા માટે સહિયારો ભવ્ય પુરુષાર્થ કરે. જો કે વધુ સારું જીવન જીવવાની આકાંક્ષાની કોઈ સીમા ન હોઈ શકે. પણ લઘુતમ સુઘડતાની એક હદ નક્કી થાય કે જેની નીચે માનવીના અસ્તિત્વનું સ્તર ન ઊતરે. આ લઘુતમ સીમાની નીચેનું સ્તર ક્યારે ય સ્વીકાર્ય ન હોઈ શકે. મુઝફ્‌ફરપુરમાં બરાબર આ બાબતે જ બિહારસરકારની અને તે સાથે ભારતસરકારની અસંવેદનશીલતા આપણને થથરાવી મૂકે છે. તેઓ લોકોની પીડાના સીધાં કે આડકતરાં કારણોમાં પોતાની જવાબદારીમાંથી હાથ ખંખેરી નાખે છે, એટલા માટે આપણે પૂછવું જોઈએ કે લોકોના પાયાના હકો સંતોષવામાં નિષ્ફળ ગયેલી સરકારને શા માટે તાત્કાલિક અને સખત સજા ન થાય?

લેખક જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીમાં રાજ્યશાસ્ત્રના, વિકસતા સમાજના અભ્યાસ કેન્દ્રના પ્રોફેસર છે. તેમનો ૨૫ જૂન, ૨૦૧૯નો આ લેખ પ્રાસંગિક જણાતાં ઈન્ટરનેટ પરથી અહીં સાભાર ઉતાર્યો છે.

– મુનિ દવે, અનુવાદક

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2021; પૃ. 05-06

કોરોનાની મહામારી દુનિયાના દરેક દેશમાં વ્યાપી વળી અને ભારતમાં પણ તેણે પગપેસારો કર્યો. એને ખાળી શકાય એ હેતુથી આપણે ત્યાં વડા પ્રધાને લગભગ તાત્કાલિક કહી શકાય એ અસરથી લૉકડાઉન જાહેર કર્યું. ઉપરાછાપરી ત્રણ લૉકડાઉન આવ્યાં. આ સંજોગોમાં દેશના તમામ વર્ગના લોકોને બે પ્રકારે ગંભીર પરિસ્થિતિનો સામનો અચાનક જ કરવાનો આવ્યો. કોરોનાનો અને લૉકડાઉનનો. પોતે જ્યાં હતાં ત્યાં સ્થગિત થઈ ગયેલાં લોકો હતપ્રભ બની ગયાં? કોરોનાનો ડર અને લૉકડાઉનની ઘરના અર્થતંત્ર પર અસર ઘણાંને માટે જીવલેણ નીવડ્યાં. મૃત્યુ દર અને આપઘાત દરમાં ધરખમ વધારો હજી પણ થોભવાનું નામ નથી લેતો.

આટલી વાત પરથી કોરોનાની વ્યક્તિગત, પારિવારિક, સામાજિક, આર્થિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક અસર કેટલી ઐતિહાસિક છે, તેનો ખ્યાલ આવશે. બહારથી સ્થગિત કહી શકાય એવા આ સમયમાં આપણી ગતિ વિલક્ષણ પ્રકારે વિપરીત દિશામાં થઈ. એક તો એ કે માણસોનું ઘરની બહાર જવાનું સદંતર બંધ થઈ ગયું, પણ ટેક્નોલૉજીના વ્યાપક વપરાશને કારણે માણસોએ આભાસી રીતે બહારની દુનિયા સાથે સંપર્ક રાખવાનું વધારે જોરશોરથી શરૂ કર્યું. આની ઘણી સારી-માઠી અસરો થઈ. તો કેટલાકને જેને ખૂબ ઝંખતા હતા તે અવકાશ મળ્યો, કહો કે નવરાશનો સમય મળ્યો જેનો તેમણે હકારાત્મક ઉપયોગ કર્યો. પણ આ નવરાશનો સમય જેઓ ન જીરવી શક્યા તેમને અથવા તો જેમને કામ વગર રહેવું અનેક રીતે પોષાય તેમ નહોતું એ વર્ગના વ્યક્તિગત અને સામાજિક જીવન પર વિઘાતક અસરો પડી.

પોતાની આસપાસ અને પોતાની ભીતર અમીબાની જેમ જેમતેમ આકાર લઈ રહેલી આ પરિસ્થિતિને પોતાના લખાણોમાં ઝીલવાનું કામ લેખકોએ કર્યું. આમાંનું કેટલુંક સાહિત્યની વ્યાખ્યામાં આવે અને કેટલુંક ન પણ આવે. પરંતુ એક વાત તો સાચી કે આ બધું કામ સ્વયંપ્રતીતિમાંથી આવ્યું છે. આ સમયમાં લેખન સાથે કામ પાડનારા સમુદાયને પણ એક અવકાશ મળ્યો અને તેનો લેખન-વાચન-વક્તવ્ય માટે ઉપયોગ થઈ શક્યો. કોઈ પણ કલા દ્વારા અભિવ્યક્તિ એ સંવેદનશીલ સર્જકજીવની જરૂરિયાત છે. એટલું જ નહીં લેખન એ લખી શકે એવા દરેકને માટે ઉપચાર છે. Expression has a therapeutic value? એરિસ્ટોટલે પણ કેથાર્સિસની વાત કરી જ છે. તો આ વિશેષ સંજોગોમાં લેખકો અને કલાકારોને સર્જનાત્મક હોવાનો લાભ રહ્યો.

આ સંદર્ભે ગુજરાતી ભાષાના લેખકોએ જુદા જુદા સ્વરૂપમાં સર્જન કર્યું. કવિતા, લઘુકથા, વાર્તા, નવલકથા, નાટ્યસ્વરૂપ અને નિબંધો (જેમાં હાસ્યનિબંધ પણ આવી જાય) દ્વારા સ્વાનુભૂતિની વાત સામયિકોમાં, પુસ્તકોમાં, ઇ-સામયિકોમાં, બ્લૉગ પર, વેબસાઇટ પર તેમ જ ફેસબુક અને ઇન્સ્ટાગ્રામ પર એમ  કોરોનાની અસર રૂપે પુષ્કળ લેખન થયું. તેની અસરકારકતા, સર્જકતા અને સાહિત્યિક તત્ત્વ વિષે મતમતાંતર હોઈ શકે, પણ આ અંગે પોતપોતાના મિજાજને અનુકૂળ વિધામાં લખાયું છે ! આ લખાણોમાંથી પસાર થઈએ તો ખબર પડે છે કે દરેક રસની અનુભૂતિ થાય એ પ્રકારે લખાયું છે. એવું બની શકે કે હજી કેટલીક કૃતિ કેટલાક લેખકોની કલમે આ દિવસોમાં ચર્વણામાંથી પસાર થતી હોય … કોરોનાની પશ્ચાદ્‌ અસર લોકજીવનમાં તેમ લેખન પર લાંબા અરસા સુધી ચાલશે જ.

આ ક્ષણે, આ ઉપક્રમમાં આપણે આ દિવસોમાં શું લખાયું અને પ્રગટ થયું તે અંગે વિહંગાવલોકન કરવાના છીએ. કેટલાંક સામયિકોએ ખૂબ સુંદર કામ કર્યું. ‘એતદ્‌’ એ સુરેશ જોશીના સમયથી ચાલતું આપણું સ્તરીય સામયિક છે. હાલ તેના સંપાદકો કમલ વોરા, નૌશિલ મહેતા અને કિરીટ દૂધાત છે. તેમણે કોરોના વિશેષાંક પ્રગટ કર્યો, જેમાં પ્રકાશિત કવિતા અને વાર્તામાં કોરોના સમયની વાત સૂક્ષ્મ સ્તરે થઈ. સંપાદકીયમાં લખાયું છે, ‘મનુષ્યમાત્રને કોરોના મહામારીની ભયાનકતા સ્પર્શી છે અને એની સંવેદનામાં, વાસ્તવને આકલન કરવાની વિચારશક્તિમાં અભૂતપૂર્વ અને ભારે ઊથલપાથલ થઈ છે. અમે એતદ્‌: ૨૨૫માં સાહિત્યકારમિત્રોને અનુરોધ કર્યો હતો કે તેઓ આ વિશિષ્ટ સમયથી પ્રેરિત અને પ્રભાવિત થઈ લખાયેલી રચનાઓ અંકના એક વિશેષ કોરોના – વિભાગ માટે અમને મોકલે.’ નોંધવું જોઈએ કે આ માગણીના ત્રણેક મહિનામાં જ આ અંક પ્રકાશિત થયો અને સંતર્પક કૃતિઓ આપણને સાંપડી. હરીશ મીનાશ્રુ દ્વારા સન્નિપાતના ઢાળમાં ‘મુમૂર્ષુની વિલાપિકાઓ’ શીર્ષકથી ૯થી ૩૦ મે દરમિયાન લખાયેલું દીર્ઘકાવ્ય સુરેશ જોશીને શતાબ્દીવંદના રૂપે અર્પણ કરાયું છે, જે વાંચીને સુરેશ જોશીનાં ‘તથાપિ’નાં દીર્ઘકાવ્યો યાદ આવે. કોરોનાના નિમિત્તે જાત સાથેની વાત જુઓ :

‘પ્રબુદ્ધ હું

હું તજ્‌જ્ઞ તતનો, રહસ્યવેત્તા, રમ્ય કલાધર
સ્કૉલર લગભગ સતનો
પ્રકાણ્ડપંડિત, વિદગ્ધ હું જ્ઞાનીવિજ્ઞાની
તદપિ કેવળ ક્ષણભંગુર ને દગ્ધ 
નિરુપાય હું સદાસર્વદા રોગી
મરણપ્રેયસીનો ભવભવનો ભોગી’

ભગવદ્‌ગીતા અને ઉપનિષદના અદ્વૈતના અધ્યાસ સાથે એકવીસમી સદીમાં ટી.વી. પર દેખાતી હનુમાનની સિરિયલની સહોપસ્થિતિ ((juxtaposition) આ કવિતામાં છે. ક્રીડાંગણો કૅરમબોર્ડમાં અને સ્ટેડિયમ સાપસીડીના ચોખંડા પૂંઠામાં સંકોચાઈ ગયા છે અને રેડ ઝોનમાં ઘર આખું નજરબંદ થયેલું કવિની નજર જોઈ શકે છે. ઝૂલણા અને ગઝલને એક શીર્ષક તળે પ્રયોજતા કવિ વાસ્તવની સેળભેળનો જાણે કે કાવ્ય રૂપે ચાર્ટ દોરે છે ! તેઓ લખે છે,

‘જીર્ણ વસ્ત્રો તજીને
મનુષ્ય જે રીતે નવાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે એ રીતે
મેં ધારણ કરી છે પીપીઈ કિટ
ને અશ્વિનીકુમારોનું આવાહન કરીને
મારી લાલાયિત જિહવા પરથી શબ્દ ઉપાડીને 
કર્યો છે સ્વેબટેસ્ટ :
હું સંક્રમિત છું આશાથી, સંભ્રમિત છું
ભાષાથી.’

અજય સરવૈયાનાં ગદ્યકાવ્યોમાં રશિયન લેખક અને ફિલ્મમેકર તાર્કોવસ્કીની ફિલ્મો સાથે સંલગ્ન કવિનું સંવેદન પ્રગટ થયું છે. તેઓ લખે છે,

‘મારા મનમાં ચાલતું હતું, પહેલો તબક્કો ‘નોસ્ટાલ્જિયા’નો,
પરિવારને ઘરમાં ગોંધી રાખવાનો. બીજો ‘સેક્રિફાઇસ’નો,
પરિવારને બચાવવા ઘરમાં આહુતિ આપવાનો. ‘નોસ્ટલ્જિયા’નો,
નાયક મીણબત્તી પ્રગટાવે છે, ‘સેક્રિફાઇસ’નો ઘર, ત્રીજો
તબક્કો ‘સ્ટોકર’નો, ઝોનની શોધનો, ઝોનમાંથી રૂમની શોધનો,
ને એમ જાતની શોધનો.’

અહીં, નોસ્ટાલ્જિયા, સેક્રિફાઇસ અને સ્ટોકર એ તાર્કોવસ્કીની ફિલ્મનાં નામ છે … ચૉમ્સ્કી અને બુદ્ધની સાથે લૉકડાઉનને મૂકીને તેઓ માનવજાતની મૂળ સમસ્યા પર આંગળી મૂકે છે. ‘લૉકડાઉનઃ ચૉમ્સ્કી અને બુદ્ધ’ શીર્ષક તળે તેઓ લખે છે,

‘અને પછી તો આટલી પણ વાત નહિ થઈ શકે, આ રીતે પણ
વાત નહિ થઈ શકે. હાલમાં એક મુલાકાતમાં ચૉમ્સ્કી જણાવે
છે : વાઇરસ એ સમસ્યા નથી, આપણા વ્યવસાયનું મૉડેલ
સમસ્યા છે. બેફામ, બેસુમાર, બેહદ નફો, કોઈ પણ ભોગે
નફો. એટલે કોઈ પણ ભોગે. આ ગ્રહના ભોગે પણ. બીજું બધું
તો શું ગણાવું? કે કેટલું ગણાવું? તમે એ બધું જાણો જ છો.
આ લોભ ક્યાં જઈ અટકશે ? અટકશે ? લગભગ અઢી હજાર
વર્ષ પહેલાં ગૌતમ બુદ્ધે કહેલું કે આપણી મોટા ભાગની
પ્રવૃત્તિઓ અને આપણા મોટા ભાગના સંબંધો વ્યાવસાયિક
પ્રવૃત્તિના મૉડેલને આધારે ઘડાયેલા છે. એટલે વ્યવહાર કે
લેવડદેવડનું મૉડેલ. એમણે મૉડેલ એવો શબ્દ નહોતો વાપર્યો.
આ તો ચૉમ્સ્કીની વાત સાથે પ્રાસ બેસાડવા.’….

કાવ્યાન્તે લખે છે,

‘આમ જુઓ તો આ વાઇરસ છે, બહાર, ને અંદર. તેમ જુઓ
તો મેટાફર. આ ચૉમ્સ્કી અને બુદ્ધ તો આ કવિતાનાં પાત્રો છે,
કહો ને ડિવાઇસ. બુદ્ધ હવે નથી, ચૉમ્સ્કી નહિ રહે, આ
વાઇરસ હમણાં છે, ભલે, પણ નહિ રહે. ફળિયાં, શેરી, ચોક 
આમ સૂનાં નહિ રહે. જોતજોતામાં બધું પહેલાં જેવું, સમુંસૂતરું
થઈ જશે. પણ પેલા મૉડેલનું શું ?’

કાનજી પટેલ કહે છે, ‘પ્રલય અલગથી નહીં આવે.’ કવિ રમણીક સોમેશ્વર સ્તબ્ધતાનો તાગ પુરાકલ્પનો દ્વારા મેળવવાની કોશિશ કરે છે અને વિપાશા લખે છે,

‘જન્મીશ હું
આવતી કાલે
આજે તો લાવ
જરા
મરી જઈ જોઉં
પૂરેપૂરું’.

રાકેશ દેસાઇ લૉકડાઉન અષ્ટકમાં ગલી, ઘર, કુટુંબ, ટોળું, સ્પર્શ, પીળી ચકલી, મંદિર અને હું શીર્ષકથી સન્નાટ્ટાના, સૂનકારના કે ચાલીસ-પચાસનાં ટોળાં સંદર્ભે અછાંદસ રીતિએ લખે છે. તેઓ કહે છે,

‘માણસ
ટેરવું થઈ ગયો છે,
ને દરેક ટેરવું
હજી અડધી જ વંચાયેલી કોઈ ક્રાઇમ થ્રીલરનાં દરેક પાત્રની જેમ
શંકાસ્પદ ખૂની છે.
વારંવાર હાથ ધોતી શેક્સપિયરની લેડી મેકબેથ
હવે લોકહિતાર્થે સરકારી જાહેરાત જેવી લાગે છે.’

આ સંવેદનમાં સીધાં સનનન જતાં તીરની વેધકતા છે.

કોરોના નામની ઘટનાએ પશ્ચિમ અને પૂર્વને એક રેખા પર ઊભા કરી દીધાં છે. પૂર્વે એમ હતું કે આપણે ત્યાંની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે આધુનિક અને અનુઆધુનિક વલણ પશ્ચિમની રીતે જ આપણે ત્યાંના સાહિત્યમાં ન લાગુ પડે એવું યથાર્થ મનાયેલું’ પણ કોરોનાકાળના વૈશ્વિક અનુભવો સંદર્ભે જુદી રીતે વિચારવું પડે એમ છે. મેહુલ દેવકલા લખે છે,

‘દિવસ અને રાત્રિ જાણે
ભેળસેળ થઈ ગયાં છે.’

આ સંવેદનની હવે સમજૂતી આપવી પડે એમ નથી. શ્રમિકોની સ્થિતિ સંદર્ભે પ્રતિષ્ઠા પંડ્યાનું આલેખન કેટલું યથાર્થ છે !

‘રસોડાના પ્લૅટફૉર્મ પર
ખાંડ ઢોળાય ત્યારે
કે પછી કોઈ વંદો મારી ગયો હોય ત્યારે
બારસાખના નીચેના ખૂણામાંના
દરમાંથી નીકળી 
ઊભી-સીધી … જમણે …. નીચે …
ને પછી એક લાંબી લીટીમાં
થઈ આવી પહોંચતી
એક પાછળ એક
શિસ્તબદ્ધ હરોળમાં ચાલતી
કામદારો જેવી
ઝીણી લાલ કીડીઓ’

અને તે પછી કવિતામાં આગળ

‘બારીઓની ફાટમાંથી
દરવાજા નીચેની સાવ સાંકડી
ન દેખાય એવી જગામાંથી
ચાવીના નાના કાણાંમાથી
બારસાખની તિરાડમાથી
બાથરૂમના ખાળની જાળીનાં
એકેક ઝીણાં કાણાંમાથી
……
ઊભરાઈ, ઊભરાઈને આવી રહ્યાં
બેબાકળી કીડીઓનાં
ટોળેટોળાં
કોઈએ વેરવિખેર કરેલાં
તોડેલાં, ખતમ કરી નાખેલાં
એમનાં ઘર શોધતી
કોઈની ચપટીમાં
કોઈના ચંપલ તળે
ગૂંગળાઈ ગયેલાં
જીવન શોધતી
પોતાનાં દર શોધતી
ભૂખી, તરસી 
ભરીને અંદર
ભારોભાર ચટકા
તરફડતી લાલ કીડીઓ.’

સંવેદનશીલ સર્જકચેતનાનું શ્રમિકોની કતારો માટેનું આ સાદૃશ્ય તંતોતંત ! પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા અછાંદસ દ્વારા તો પારૂલ ખખ્ખર ગઝલમાં આ દારુણ સ્થિતિને હદયદ્રાવક રીતે મૂકે છે. પ્લૅટફૉર્મ પર પડેલા માના શબ પાસે અબુધ બાળકને જોઈને પારૂલ લખે છે,

‘સનસનીખેજ થઈ ખબર સૂતી, છીનવી બાળનું છતર સૂતી
આભ ઓઢી ધરાના પાથરણે, જીવતીજાગતી કબર સૂતી
પીળ કાઢો ને ચીર ઓઢાડો, એક નારી લઘરવઘર સૂતી.’

‘નિરીક્ષક’ એ આપણું વિચારપત્ર છે અને તેનું નામ સૂચવે છે તે પ્રમાણે, અને ખાસ તો કોરોનાકાળમાં આપદ્‌ ધર્મ તરીકે દરરોજ ડિજિટલ આવૃત્તિ ૨ એપ્રિલ, ૨૦૨૦થી શરૂ કરી ૫ જૂન,૨૦૨૦ સુધી પ્રકાશિત કરીને રોજબરોજની સ્થિતિનાં અહેવાલો અને નિરીક્ષણો આપ્યાં. ઉર્વીશ કોઠારી અને ચંદુ મહેરિયાએ તેનું સંપાદન કર્યું. તે પછી સાપ્તાહિક ધોરણે પ્રકાશિત થયું તે હમણાં ઑક્ટોબર સુધી. રોજ ઓછામાં ઓછી એક વાસ્તવને વ્યક્ત કરતી કવિતા અહીં પ્રગટ થઈ જેમાં જનસામાન્ય પ્રત્યેની ચિંતા વ્યક્ત થઈ. મધુસૂદન પટેલ ‘મધુ’ લખે છે,

તાવડી પર ધૂળ ચડતી જાય છે, ઝૂંપડી માટીમાં ભળતી જાય છે.
સૂર્ય સાથે ભૂખ ઊગતી જાય છે ને અમર આશા ય મરતી જાય છે.
એક વિધવા મા બીજું તો શું કરે, ધીમેધીમે બાપ બનતી જાય છે.

રાજ ગોસ્વામી લખે છે,

‘એ મહારાષ્ટ્રમાં મર્યા,
કારણ કે ટ્રૅક પર સૂઈ ગયા હતા,
વિશાખાપટ્ટનમમાં એટલા માટે મર્યા
કારણકે ઘર પર સૂઈ ગયા હતા
ઉત્તર પ્રદેશમાં એટલે મર્યા
કારણ કે ટ્રક પર સૂઈ ગયા હતા
એ પ્લૅટફૉર્મ પર એટલા માટે મરી ગયા
કારણ કે ટ્રેનમાં ભૂખ્યા સૂઈ ગયા હતા
તમે એટલા માટે મરી ગયા છો
કારણ કે તમને મરતા લોકો દેખાતા બંધ થઈ ગયા છે.’

પ્રવીણ ગઢવી, વજેસિંહ પારગી, નિલેષ કાથડ, આત્મારામ ડોડિયા, ભરત મહેતા, બકુલા ઘાસવાલા, સાહિલ પરમાર, રાજુ સોલંકી – આ સૌએ પોતાની લાગણી પ્રગટ કરી.

સાહિત્યિક ઇ-જર્નલ ‘સાહિત્યસેતુ’, જે પ્રા.નરેશ શુક્લ સંપાદિત કરે છે, તેમણે કોરોના-વિશેષાંક પ્રગટ કર્યો. એ માટે તેમણે વિવિધ માધ્યમો પર સૌને આમંત્રિત કર્યા હતા અને ગુજરાતી, હિન્દી અને અંગ્રેજીમાં જાણીતા અને અજાણ્યા લેખકોની કૃતિઓ પ્રગટ કરી. અહીં રક્ષા ચોટલિયાની કલમે ‘મારી દિનચર્યા’ શીર્ષક હેઠળ કોરોનામાં પતિ ગુમાવેલ સ્ત્રીનો દૈનિક ક્રમ જોવા મળે છે, તો આ અફરાતફરીના માહોલમાં કથકને અચાનક ભેટી ગયેલ એક બહેનની વાત છે, જેમના હાથનો શીરો નાનપણમાં ખૂબ ભાવતો. પ્રીતિ ભાર્ગવની કલમે આવા સુખદ અનુભવની લઘુકથા પણ મળે છે. ડાયરી, પત્ર જેવાં આપણાં પરંપરાગત લેખનસ્વરૂપો અહીં વાંચવા મળે છે. કોરોના નિમિત્તે પૂર્વે આવેલ વધુ ગંભીર મહામારી વિષે લખીને ડૉ. પ્રદ્યુમન ખાચર સૌને આશ્વસ્ત કરે છે.

સુરતની રાષ્ટ્રીય કલાકેન્દ્ર સંસ્થા ૧૯૫૫થી વિવિધ વિધામાં કલાપ્રવૃત્તિ કરે છે. પોપટભાઈ વ્યાસ, વજુભાઈ ટાંક, ચંદ્રકાંત પુરોહિત અને વાર્તાકાર સરોજ પાઠક ત્યાં એક સમયે કામ કરતાં. હાલ તેની સાહિત્ય સમિતિનાં કન્વીનર કવયિત્રી અને અભિનેત્રી યામિની વ્યાસ છે. સંસ્થાના પ્રમુખ-મંત્રીના સહકારથી કલાપ્રેમી અને સતત કાર્યરત સન્નિષ્ઠ નરેશ કાપડિયાએ ખૂબ મહેનતથી કોરોના કાવ્યના બે ઇ-સંચય પ્રગટ કર્યા. પ્રથમ સંચયમાં તેમણે નીવડેલા કવિઓને આમંત્ર્યા અને ૩૦૬ રચનાઓ પ્રગટ કરી. બીજા સંચય માટે તેમણે સ્પર્ધા જાહેર કરી, જેમાં ૩૦૩ રચનાઓ પ્રગટ થઈ. આ સંચયમાં લગભગ દરેક કવિની કૃતિ મળશે. આ પ્રકારના ઉપક્રમથી દરેકને એક મંચ મળ્યો અને લાગણીના આવિર્ભાવનું વહેણ મળ્યું. કવિની સાહિત્યિક સજ્જતા અંગે પ્રશ્ન ન ઉઠાવતા શબ્દ માટેની નિસબત અને જિકર તરફ  જ આપણી દૃષ્ટિ હોવી ઘટે. કિસન સોસાની ગઝલનું આચમન કરીએ :

‘કાગ બોલે એકલો ટગડાળમાં, આ કાળમાં, પાંદડા ફફડે હવા વિણ ફાળમાં આ કાળમાં’
નાનકો એ કોણ કૂણી પાનીએ પથ કાપતો, આટલું બળ ક્યાંથી કૌવત બાળમાં આ કાળમાં

રાષ્ટ્રીય કળાકેન્દ્રએ એક સંચય સત્યકથાઓનો પણ કર્યો છે. જેમાં સુરતના કલેક્ટર, ડી.એસ.પી., સેવાસંસ્થાઓના સૂત્રધારો, ડૉક્ટરો – આ સૌના અનુભવો – સત્યકથાઓ નરેશ કાપડિયાના સંપાદનમાં સાંપડશે.

અછાંદસ, ગઝલ તેમ સંસ્કૃત છંદોમાં પણ કોરોના કાવ્યો લખાયાં છે. મુંબઈસ્થિત સ્નેહલ મઝુમદાર ‘તીરકિટ ધા’ નામે કૉલમ ‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી’માં લખે છે. ગંભીર વિષયોની વાત હાસ્યરીતિએ લખવા માટે તેઓ જાણીતા છે. હજી થોડા દિવસો પહેલાં જ કોરોનાના દરદી તરીકે તેમને હૉસ્પિટલમાં રહેવું પડ્યું. પણ ત્યાંથી રજા લીધા પછી તેમણે લખેલ કોવિડ-કેલિ-અષ્ટકની ચાર પંક્તિ સંભળાવું …

‘કોરોના શક લાગતા જ ભરતી રુગ્ણાલયે સત્વરે,
ઇન્ટ્રાવીનસ ભોંકિયું નસ મહીં, ઊંધા કર્યા બાટલા,
સોયોની વણઝારશી તનમહીં આવી મને વીંધવા,
જાણે ભીષ્મપિતામહે રણ મધે બાણો સહ્યા કારમા’.

લતા હિરાણીએ શરૂ કરેલ ‘કાવ્યવિશ્વ’ વેબસાઇટમાં પણ કોરોના કૉર્નર હેઠળ કાવ્યો છે.

માંડવી કચ્છ સ્થિત વિવેકાનંદ રિસર્ચ ઍન્ડ ટ્રેનિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ અંતર્ગત ગોરધન પટેલ ‘કવિ’એ કોરોના કાળ પર આધારિત લઘુનવલની એક સ્પર્ધા યોજી, જેમાં ૩૬ જેટલી લઘુનવલ આવી હતી. વિજેતા કૃતિ મહેશ ‘સ્પર્શ’ની ‘લૉક્ડ’ અને મનસુખ સલ્લાની ‘નવો અવતાર’ને પ્રથમ ક્રમાંક મળ્યા. બંને લઘુનવલ નાનકડા મધ્યમવર્ગીય પરિવારની કથા છે. ‘લૉક્ડ’નો નાયક શરદ પ્રાથમિક શાળામાં શિક્ષક છે પણ હાલ તાલુકા હેલ્થ ઑફિસના કૉલસેન્ટરમાં તેણે ફરજ બજાવવાની છે. તે કવિજીવ છે, કામુ કાફકા વગેરેનાં પુસ્તકો પણ મંગાવીને વાંચે છે. પત્ની સ્મિતાને પણ નાટકફિલ્મ જોવાનો શોખ છે. પાંચ-છ વર્ષની પુત્રી દિયા છે જેના સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી માટે શરદ ખૂબ ચિંતિત છે. પુત્રીને રસી મૂકવાની હોય તો તે પણ જોઈ ન શકે એવો દીકરીની બાબતમાં અતિ લાગણીશીલ છે. એવામાં શરદને પોતાને કોરોના થાય છે, તે ક્વૉરન્ટાઈન થઈ જાય છે પણ તે પછી તે ખૂબ ડરી જાય છે, અસલામતી અનુભવે છે, વારંવાર પત્ની પર ખિજાય છે અને દીકરી પોતાની નજીક ન આવે તેમ કરે છે. વધારે પડતો સેનેટાઇઝરનો ઉપયોગ કરવાને કારણે તેના હાથ કહોવાઈ જાય છે. કોરોનાનો ઓથાર એક વ્યક્તિને કેટલો પામર, પાંગળો અને જાતમાં કેદી બનાવી દે છે, તેની રફતાર મહેશ ‘સ્પર્શ’ એ બરાબર બતાવી છે. એ સંજોગોમાં નજીકના મિત્રના મૃત્યુના સમાચાર આવે અને પત્ની સ્મિતાને પતિ અને પુત્રીને સાચવવા કેટલું સંતુલન રાખવું પડે છે તે પણ અહીં છે. ‘લૉક્ડ’ શીર્ષક નાયકના અંતરમનને વ્યક્ત કરે છે.

મનસુખ સલ્લાની લઘુનવલ પણ પરિવારકેન્દ્રી છે. અહીં દીપ્તિ, સુકેતુ અને દીકરો-દીકરી છે. લૉકડાઉનની શરૂઆતમાં તો આખો પરિવાર જાતભાતની રમત રમે છે, કિલ્લોલ કરે છે. પચાસની વયની આસપાસનાં આ દંપતીમાં ગૃહિણી દીપ્તિ સહજપણે સૂઝથી સંસાર સંભાળે છે, પણ ઑફિસના કામના ભારણે સુકેતુને ડાયાબિટીસ આપ્યો છે. સામાન્ય રીતે રેઢિયાળ ચાલતા દિવસોમાં જે વાત દીપ્તિ સુકેતુને તેના સ્વભાવ વિષે ન કહી શકી તે સંવાદ લૉકડાઉનના અવકાશમાં થઈ શક્યો. સુકેતુને અંતે થતો કોરોના જીવનનું મૂલ્યભાન કરવામાં નિમિત્ત બને છે. એક સ્પર્ધામાં પ્રથમ ક્રમે વિજેતા થયેલી બંને કૃતિ આ સમયનાં બે સામસામેનાં પરિમાણો બતાવે છે.

અન્ય નોંધપાત્ર લઘુનવલમાં પ્રજ્ઞા વશીની ‘અભિતપ્ત’માં કોરોના નિમિત્તે અમેરિકા અને ભારતની સંસ્કૃતિ તેમ જ માનવીય સંવેદનામાં જોવા મળતા ભેદની વાત છે. વિષ્ણુ પ્રજાપતિએ હાસ્યનવલનો સરસ પ્રયત્ન કર્યો છે. કોરોનાનું કમઠાણ જ તેની પાછળ છે પણ શીર્ષક કોઈ બીજું આપી શકાયું હોત. શોપિઝન નામની એક વેબસાઇટ પર પ્રગટ થયેલી મનહર ઓઝાની  ‘વુહાન ઇફેક્ટ’ લઘુનવલ ફેન્ટસીનો ઉપયોગ કરીને લખાઈ છે.

‘અમદાવાદ વાર્તાવર્તુળ’ દ્વારા કોરોના વાર્તાઓનું એક સંપાદન ‘કોરોનાકથાઓ’ શીર્ષકથી વાર્તાકાર દીવાન ઠાકોર અને મનહર ઓઝાએ કર્યું. કોરોના થયો હોય તેને સારું ખાવાનું મળે, સવલત મળે તે જાણીને શ્રમજીવીનું બાળક કહે છે, ‘ચાલને, આપડે ય ચોંકથી કોરોના લઈ આઇએ’ ! ગિરિમા ધારેખાન વંચિતોની આ વિડંબનાને વાર્તામાં વાચા આપે છે. ‘એતદ્‌’માં કોરોનાકાળના સંવેદનની બે વાર્તા છે. હર્ષદ ત્રિવેદીની ‘નિષ્ક્રમણ’ અને કોશા રાવલની વાર્તા ‘લૉકડાઉન’. પ્રથમ પુરુષના કથનકેન્દ્રથી લખાયેલી ‘નિષ્ક્રમણ’માં નાયક કોરોનાગ્રસ્ત છે. ઘરમાં ક્વૉરન્ટાઇન છે. રાત્રીનો સમય છે. પત્ની, પુત્ર-પુત્રવધૂ, વાડાનાં ફૂલોની સુગંધ, ઘરનું રાચરચીલું – આ તમામનો ઊંડેથી અનુભવ કરે છે. તેને થાય છે કે આ છેલવેલ્લો અનુભવ છે. પોતાની ગેરહાજરીમાં બધો વહીવટ-વહેવાર કેવા ચાલશે તેની ચિંતાથી વિગતવાર ચિઠ્ઠી લખે છે … નિષ્ક્રમણની … ચાલી નીકળવાની તૈયારીની વાર્તા અંતે ચોટ પણ સાધે છે.’ લૉકડાઉન’ ડાયરીની પ્રયુક્તિથી લખાયેલી લગ્નેતર સંબંધની વાર્તા છે. ભાષાની પ્રોફેસર હરિતાને પરિણીત સુજોય સાથે પ્રેમ છે, પણ તેની સાથે પોતે ઇચ્છે છે તે રીતનો સમય ગાળવા મળ્યો નથી. આ વખતે પણ સુજોય એક મિટિંગ માટે મુંબઈથી અમદાવાદ આવવાનો હતો, તેથી બપોર પછી હરિતાના ઘરે આવ્યો. સવારે નીકળવાનો જ હતો, ત્યાં લૉકડાઉન જાહેર થયું. સુજોય સાથે આમ અચાનક રહેવાનું મળતા હરિતા રોમાંચિત થઈ જાય છે. બંનેનાં મનોસંચલનો ડાયરી દ્વારા જણાય છે. શારીરિક સંબંધોથી મળતો સંતોષ ખુશી, ફરિયાદ, ઊણપો, સરખામણી, અણગમો – એમ અનેક ભાવપલટા પછી અંતે ફરી એક વાર લૉકડાઉન જાહેર થાય છે ત્યારે …..? તેમનો સંબંધ આટલા દિવસોના સહવાસ પછી કયાં ઊભો છે ? એ માટે વાર્તા વાંચવી પડે.

આપણા મહત્ત્વના વાર્તાકાર મોહન પરમાર ‘કાલપાશ’ લઘુનવલ આપે છે. પતિ-પત્ની-બે દીકરીઓ અને બા-બાપુજી એક પરિવારમાં રહે છે. કોરોનાને કારણે બધાં આખો દિવસ ઘરમાં. ગૃહિણીનું કામ વધે. પતિ-પત્નીને માંડ એકાંતની ક્ષણો મળે, પાડોશીઓ સાથે કોરોનાની વાતો, કોરોનાનું બાજુની સોસાયટી લગી આવી જવું, સગાંવહાલાંમાં મરણ – આપણે સૌએ અનુભવ્યું તે અહીં કથારૂપે છે અને વધારામાં સ્વપ્નપ્રયુક્તિથી અન્ય વર્ગની કરુણ સ્થિતિ પણ ખરી. વાસ્તવિક સ્થિતિનું બયાન કરતી આ લઘુનવલમાં કેટલીક સંવેદનશીલ ક્ષણો કાલપાશમાં સપડાયેલા લોકની દશા બતાવે છે !

ખેવના દેસાઈ અને ગૌરાંગ જાની સમાજશાસ્ત્ર સાથે સંકળાયેલાં છે અને સર્જનાત્મક સાહિત્ય તરફ પણ તેમની વાચક-લેખક તરીકેની ગતિ છે. ખેવનાએ કેટલીક એકોક્તિઓ લખી છે જે દ્વારા તે સ્ત્રીઓની સ્થિતિ બતાવે છે. ‘ઘરમાં રહો, સુરક્ષિત રહો’માં સતત ઘરમાં રહેતો પતિ કામધામ વગર અને પોતાને જેની ટેવ પડી છે, તે પીણાંની અવેજીમાં પોતાના આવેશને કેવી રીતે પત્ની પર ઉતારે છે, તેની હચમચી જવાય એવી વાત છે. આવી દશા હોય ત્યારે સતત વાગતી રહેતી જાહેરાત ‘ઘરમાં રહો, સુરક્ષિત રહો’ને કેવી રીતે મૂલવીશું ?આ દિવસોમાં પહેલી વાર નર્સની સેવાનું મૂલ્ય આપણને સમજાયું. ખેવના લખે છે,

‘સદીઓથી અમને સદી ગઈ છે
આબાલવૃદ્ધ સૌને બેઠાં કરવાની
આ કળા
એમાં તે શી નવાઈ
કાળજી લેવી એ તો કાંઈ કળા કહેવાય ?
છોકરાં જણવાં અને ધવડાવવાં
જેવું જ સહજ છે એ તો … તમે ભજતા રહ્યાં પેલાં શ્વેતવસ્ત્રા વૃતાદેવીને
પણ, અમારાં શ્વેત વસ્ત્રો તો ઝાંખાં જ રહ્યાં…’

ગૌરાંગ જાનીએ ‘કોરોના બિંબ-પ્રતિબિંબ’ નામે એક અદ્‌ભુત પુસ્તક કેતન રૂપેરાના સંપાદનમાં આપ્યું છે. સામાજિક વિશ્લેષણને પોતાનો ધર્મ માનતા આ લેખકે ‘sociological imagination’ની પાંખે આસપાસ બનતી ઘટનાઓને ઘાટ આપ્યો છે. જુદા જુદા વર્ગ અને વ્યવસાય ધરાવતા લોકોની આ સમયમાં શું સ્થિતિ થઈ – ખાસ તો આવી વખતે આપણે જેમની ક્યારે ય વાત નથી કરતાં તે વર્ગ, ડાઉન સિન્ડ્રોમ વ્યક્તિઓ, કુપોષિત બાળકો, ઘરવિહોણાં કુટુંબો સાંકડા ઘરમાં રહેતાં કુટુંબો, સેક્સવર્કર્સ – આ સૌ વિષે આંકડા સહિત વાત કરી છે. ગૌરાંગ જાનીની કવિતાઓમાં હડસેલાયેલો લોક છે. બહાદુર બાઇસિકલ ગર્લ જ્યોતિ પર તેમણે લખ્યું,

‘ખૂબ લડુંગી મરદાની
મેં તો સાઇકલવાલી જ્યોતિ !
 
એક દિવસ, બે દિવસ
દિવસ પછી દિવસ ….
રાત પછી રાત
મારા પગ ને મારો શ્વાસ !

સાઇકલ મારી સરરર જાય
ટીનટીન ટોકરી વગાડતી જાય
પણ પંક્ચર તો પડે
પડે હાથમાં છાલાં !

ગીતો ગાતી જાઉં
પાપાને જગાડતી જાઉં
જોઉં આકાશે તારા
એ જ તો ગરીબના સહારા !

ક્યાંક મળે છાંયો
તો ક્યાંક કોઈનો ઓટલો
કોઈ આપે રોટલો
કેવો મારો ચોટલો !

થાક લાગે
લાગે પેટમાં ભૂખ
સાથે પિતાનું દુઃખ
સાવ સૂકું મારું મુખ !

પણ પહોંચી હું તો
ગામ મારે
ભેટી માને, ભેટી સખીઓને
હાશ ! હવે તો પડી માને ખોળે’. (પૃ.૯૮-૯૯)

કોરોના સમયના સાહિત્યને ‘મધુરેણ સમાપયેત’ તો ન કરીએ પણ હાસ્યેન સમાપયેત કરીએ. અને તે એ કે ડૉ. કિરીટ વૈદ્યે ‘કોરોનાસંગ, હાસ્યવ્યંગ’ નામે આખો સંગ્રહ આપ્યો છે. તેઓ લખે છે, ‘મોઢે-મોઢે માસ્કનું ઉપવસ્ત્ર લાગ્યું છે … માસધોરણે માસ્ક ખરીદી લેવાં, વરસ માટેનું કરિયાણું ઘરમાં ભરી લેવું, આલ્કોહૉલયુક્ત સેનિટાઇઝર મળે એટલું અને કોઈ પણ સાઇઝની બૉટલો ઘરભેગી અને કરભેગી કરી દેવી એ ‘કોરોના સે મરોના’ જેવી બીકનું  પૅનિક છે.’

હાસ્યલેખિકા કલ્પના દેસાઈના હાસ્યલેખનો આ પતિ-પત્ની સંવાદ જુઓઃ

‘હં .. તો હું એમ પૂછું કે આ કોરોનાની જાતે કઈ હશે ?’

‘લે, હવે આવા કોઈ જીવડાની કોઈ જાત આવતી હશે?? ને એની જાત કોઈ પણ હોય, એ કંઈ હિંદુમુસ્લિમ શીખ, ઈસાઈ કે ગોરા-કાળાને જોઈને નથી કોઈની બોચી પકડતો. કોને નિશાન બનાવે તે ખબર જ ન પડે.’

‘કોરોના સાહિત્ય’ – આ સંજ્ઞા ભવિષ્યમાં ભુલાઈ જાય એવું નરવું વાતાવરણ બને એવી અપેક્ષા રાખીએ.

[‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’ના 50મા અધિવેશનમાં, 28 ડિસેમ્બર 2020ના,                                                                                                                                                                ‘મહામારીના સમયમાં સાહિત્ય’ નામક ઓનલાઈન પરિસંવાદમાંની રજૂઆત]

પી.આર.બી. આર્ટ્સ ઍન્ડ કોમર્સ કોલેજ, બારડોલી

e.mail : sandhyanbhatt@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2021; પૃ. 08-11