સુરેશભાઈના સમ્પાદનકાર્ય વિશે તેમ જ ‘નવોન્મેષ’ અંગે હું મારે જે કહેવું છે તે કહું :

મેં મારા થીસિસમાં સુરેશભાઈએ કરેલા અનુવાદોને, આસ્વાદોને તેમ જ એમના સમગ્ર પત્રકારત્વને પૂરક પ્રવૃત્તિનો દરજ્જો આપેલો છે. એમનાં સર્જન વિવેચન તેમ જ અધ્યાપનમાં એ પ્રવૃત્તિઓ નૉંધપાત્રપણે પૂરક પુરવાર થઈ છે. આ વાત હું અવારનવાર કરી ગયો છું.

એમણે કરેલા સર્જક ગદ્યના સમ્પાદનને તેમ જ આજે જેની સવિશેષે વાત કરું છું તે ‘નવોન્મેષ’ને હું ખૂબ જ મહત્ત્વનાં સમ્પાદન ગણું છું. એ બન્ને સમ્પાદનો એમણે, એક કલામર્મજ્ઞ વ્યક્તિએ, કર્યાં છે એનો મહિમા છે.

‘નવોન્મેષ’ એ ગાળાના કવિઓનાં કાવ્યોનું એમણે કરેલું સમ્પાદન છે. એનો સમ્પાદકીય લેખ એથી પણ મહત્ત્વનો છે. એ ગાળામાં આપણા સાહિત્યમાં આધુનિક સંવેદનાનાં કાવ્યો વાર્તાઓ નિબન્ધો લખાયાં હતાં, તેનું તદનુસારી વિવેચન પણ થયું હતું.

એ સમગ્ર સર્જન અને વિવેચન વિશે સુરેશભાઈ શું માને છે એ જાણવાને અમે સૌ ઉત્સુક રહેતા. એક સભામાં એમણે મારો અને બીજા બેત્રણ મિત્રોનો નામનિર્દેશ કરેલો – અમે હાજર ન્હૉતા – એથી એટલો બધો પાનો ચડેલો કે ન પૂછોની વાત !

સૌ એમનાં મન્તવ્યો જાણવા માગતા, તેનું એક બીજું કારણ પણ હતું. એ કે જો એમને આપણા પરમ્પરાગત સાહિત્યથી સંતોષ ન્હૉતો, તો એમને એમની હાજરીમાં સરજાઈ રહેલા સાહિત્યથી સંતોષ હતો કે કેમ.

કાવ્યસર્જન પૂરતી વાત કરીએ, આ સમ્પાદન પૂરતી, તો એમને એટલો બધો સંતોષ ન્હૉતો. એમણે કહેલું કે આ 'કુણ્ઠિત સાહસ' છે. કુણ્ઠિત એટલે બૂઠું, ખાંડું. અલબત્ત, નવોદિતોનું એ સાહસ બૂઠું તો ન્હૉતું. ઘણા પરમ્પરાગતોને એ વાગેલું. એ ખાંડું પણ ન્હૉતું.

પણ કુણ્ઠિત એટલે રૂંધાયેલું કે અટકી પડેલું એ અર્થ લઈએ તો કહેવું રહે કે એ સાહસ ઉત્ફુલ્લ ન્હૉતું, ક્યાંક પ્હૉંચ્યા પછી શમી ગયેલું.

એ ગાળાના સર્જકો આધુનિક સંવેદનાને આકારતા હતા તે વીગતને યાદ કરું તો મને હાલ થાય છે કે એ સંવેદનાની સમજ સીમિત હતી. એ સંવેદનાનું ઍક્સપોઝર ડાયરેક્ટ ન્હૉતું એટલું ડીરાઈવ્ડ હતું. પ્રયોગશીલતા એનું સાધન ગણાય, ભાષાની એક માધ્યમ તરીકેની સભાનતા, એમાં જરૂરી ગણાય, ખાસ તો ભાષાની પોતાની મર્યાદાઓને વિશેની જાણકારી, એ બાબતો એમાં ખૂટતી ન્હૉતી પણ એને વિશેની સૂઝબૂઝ આધુનિકોમાં ઓછી હતી.

કોઈ પણ સમ્પાદન એક પ્રકારની સહભાગીતા ગણાય. સમ્પાદક પોતાને ગમેલી ચીજો આગળ કરે, તેની વકીલાત કરે, તેમ કરવા જતાં કેટલીક ન ગમતી ચીજો પણ ચીંધે. એ બધું ‘નવોન્મેષ’માં થયું છે. એવી તુલના કરવાનું પણ જરૂરી છે કે એમણે પૉંખેલા કે ટપારેલા કવિઓ આજે ક્યાં પ્હૉંચ્યા છે.

છેવટે મેં કહેલું – મને યાદ છે એ પ્રમાણે – કે સમ્પાદનો દૃષ્ટિપૂર્વક થવાં જોઈએ. આમાં આ ભાઈ છે અને આ બહેન નથી અથવા આ બહેન છે ને આ ભાઈ નથી એવી ચર્ચાઓ પાસે વાત આપણે ત્યાં અટકી જાય છે, મૂળમાંથી વિધાનો લઈને સમીક્ષા થવી જોઈએ. સુરેશભાઈએ ‘કુણ્ઠિત સાહસ’ કહીને એવો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો છે, એની પણ સમીક્ષા થવી જોઈએ. આગળના સમયમાં કેટલાક સમ્પાદકોએ તો એમ કહ્યું હતું કે – તમને ગમતી કૃતિ મોકલી આપો ! હું એને સમ્પાદનકર્મની મશ્કરી ગણું છું. આ ભૂમિકાએ ‘નવોન્મેષ’ એક આદર્શ સમ્પાદન છે.

ઉછીની લાગણીઓ વિશે મારે એમ કહેવાનું છે કે સાહિત્યમાં ઉછીનું કશું હોઈ શકે નહીં. દાખલા તરીકે, બૉદ્લેર જો પોતાના શ્હૅરની વાત કરતા હોય તો આદિલ મનસૂરી પોતાના શ્હૅરની કરે એમાં શું ખોટું છે? એ નકલ નથી, એ બૉદ્લેરથી મળેલી પ્રેરણા જરૂર છે. મહાન સાહિત્યકારોની સંગતથી જાગૃતિ આવે છે. ક્ષિતિજવિસ્તાર થાય છે. રુચિનો વિકાસ થાય છે. બધું બદલાય છે.

સુરેશભાઈએ જોયું છે કે આધુનિકતાને નામે આપણે ત્યાં શું બદલાયું. કેમ? કેવી રીતે? વગેરે. એ ગાળામાં જે પ્રયોગશીલતા અને જે માધ્યમસભાનતા જન્મેલી એની એમણે કાવ્યોનાં દૃષ્ટાન્તો લઈને સમીક્ષા કરી છે. એથી કવિઓને લાભ થયા છે. એ કવિઓ પોતાની રીતે વિકસ્યા છે. છતાં આજે એ જાણવું રસપ્રદ બને કે એ પ્રારમ્ભકાલીન સર્જકતાએ એ કવિઓને કશો લાભ સંપડાવ્યો છે કે કેમ.

આમ ‘નવોન્મેષ’ અનેક સંદર્ભોમાં ધ્યાનપાત્ર બને છે. આધુનિક ગુજરાતી કવિતાના અધ્યેતાઓ માટે એ અનિવાર્ય છે.

= = =

(February 13, 2021: USA)

રવિવારના લેખમાં કહ્યું હતું એમ વીતેલી સદીમાં થયેલી અર્થશાસ્ત્રીય ચર્ચામાં ચાર થિયરી ફેશનમાં હતી. એક પરકોલેશન થિયરી જેમાં જમણેરી અર્થશાસ્ત્રીઓ કહેતા હતા કે સંપત્તિ થોડા હાથોમાં સંગ્રહિત થઈને રહી જશે અને થોડા લોકો ધનવાન બનશે અને ગરીબ કાયમ માટે ગરીબ રહેશે એની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. રૂપિયો નીચે ગળતો ગળતો છેલ્લા માણસ સુધી પહોંચશે. બીજી થિયરી હતી કલ્યાણ રાજ્યની જેમાં શાસકો કહેતા હતા કે સંપત્તિના વિતરણની ચિંતા નહીં કરો, અમે બેઠા છીએ ને! સમાજ-કલ્યાણની અનેક યોજનાઓ રાજ્ય લાગુ કરશે જેને માટે મૂડીપતિઓ પાસેથી કરવેરા અને બીજી રીતે નાણાં ભેગા કરવામાં આવશે. ત્રીજી થિયરી લેસ્સે ફૅઅર થિયરી હતી જેમાં એમ કહેવામાં આવતું હતું કે મૂડીવાદ સ્વભાવત: લચીલો હોય છે. જો વધારે પામવા મળતું હોય તો પામવા માટે જરૂરી હોય એટલું છોડવા જેટલું લચીલાપણું મૂડીવાદ ધરાવે છે. ટૂંકમાં જીવો અને જીવવા દો અથવા ખાવ અને ખવડાવો એ મૂડીવાદના ટકાઉપણાનું લક્ષણ છે. ચોથી થિયરી હતી અ-સરકારી અસરકારી. નિયંત્રણો અને સર્જકતા સાથે ન ચાલી શકે. જો સર્જકતાને (અર્થાત્ ઉત્પાદકતાને) તેની સોળે કળાએ ખીલવા દેવી હોય તો નિયંત્રણો નહીંવત્ હોવાં જોઈએ.

માત્ર જમણેરી અર્થશાસ્ત્રીઓ જ નહીં; જગતનાં વિકસિત દેશો, વિશ્વબેંક તેમ જ આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાં નિધિ જેવી નાણાં સંસ્થાઓ અને જેને થીંક-ટેંક તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે એવી બીજી અનેક પોલિસી રિસર્ચ સંસ્થાઓ પણ આમ જ કહેતા હતા. જુઓ વિકસિત દેશો તમારી સામે છે. તેઓ વિકસિત એટલા માટે છે કે તે સમાજવાદને રવાડે ચડ્યા નહોતા. એની સામે સમાજવાદી દેશોની હાલત જોઈ જુઓ. વિક્સમાં ક્યાં ય પાછળ છે અને ઉપરથી અમલદારશાહી આગળ વધવા દેતી નથી અને ભ્રષ્ટાચાર ખદબદે છે.

સવાલ એ છે કે તેઓ શું જગતને છેતરતા હતા કે પછી પોતે જ છેતરાતા હતા? ગઈ સદીમાં જ્યારે આ થિયરીઓની જોરશોરથી વકીલાત કરવામાં આવતી હતી ત્યારે અનેક ડાબેરી અર્થશાસ્ત્રીઓ અને સમાજવાદી કર્મશીલો તેને કોર્પોરેટ કંપનીઓના તેમ જ મૂડીવાદી વિકસિત દેશોના કાવતરા તરીકે ઓળખાવતા હતા. વૈશ્વિક નાણાંસંસ્થાઓ તેમના કબજામાં છે, કહેવાતી થીંક ટેંક તેમની રચેલી છે જે પ્રોપેગેન્ડા અને લોબિંગનું કામ કરે છે અને અર્થશાસ્ત્રીઓ તેમના માટે કામ કરે છે. ‘વોશિંગ્ટન કન્સેસસ’ અને ‘મેન્યુફેક્ચરિંગ કન્સેન્ટ’ એવા બે શબ્દપ્રયોગ દ્વારા કાવતરાને ઓળખાવવામાં આવતું હતું. વોશિંગ્ટનમાં સર્વસંમતિ સાધવામાં નથી આવતી, વોશિંગ્ટનમાં સર્વસંમતિ પેદા કરવામાં આવે છે, જ્યાં મૂડીવાદના મક્કા અમેરિકન સરકાર, વિશ્વ બેંક અને આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાંનિધિ બેસે છે.  

હવે એમ લાગે છે કે જમણેરી અર્થશાસ્ત્રીઓ છેતરતા નહોતા, પણ પોતે જ છેતરાતા હતા. તેઓ દૂરનું ભવિષ્ય જોઈ શક્યા નહોતા, જ્યારે કે તેમના વર્તમાનમાં ભવિષ્યનાં સંકેતો મળતાં પણ હતાં. તેમણે તેની ઉપેક્ષા નહોતી કરી, પણ ઊલટું એ સંકેતોને પોતાની થિયરીના સમર્થનમાં વાપરતા હતા. જેમ કે ભારતમાં ૧૯૮૦ પછી જે બે-ત્રણ ઉદ્યોગપતિઓ પેદા થયા એ મહેનત કરીને સફળ થયા છે એનાથી વધુ સરકારના ખભા ઊપર બેસીને સફળ થયા છે. એને જો કોઈ ઓળખ આપવી હોય તો ‘મીડ-નાઈટ નોટિફિકેશન ઇન્ડસ્ટ્રીઆલિસ્ટ’ તરીકેની આપી શકાય. ટાટા-બિરલા જેવા આગલી પેઢીના ઉદ્યોગપતિઓ મહેનત કરીને અને જોખમ ઉઠાવીને સફળ થયા હતા જ્યારે ૧૯૮૦ના દાયકાના ઉદ્યોગપતિઓ મુખ્યત્વે શાસકો સાથેની સાંઠગાંઠ દ્વારા સફળ થયા હતા.

જમણેરી અર્થશાસ્ત્રીઓ આ સ્થિતિ માટે સરકારી નિયંત્રણોને જવાબદાર ઠેરવતા હતા અને કહેતા હતા કે ઓછામાં ઓછું શાસન કરનારી સરકારો હશે તો આ બીમારીનો આપોઆપ અંત આવી જશે. ન રહેગા બાંસ, ન રહેગી બાંસુરી. તેમને એ વાત ધ્યાનમાં નહોતી આવી કે જે લોકો શાસકોને ખરીદી શકે છે એ આખેઆખી શાસન વ્યવસ્થાને પણ ખરીદી શકે છે. જે લોકો શાસન વ્યવસ્થાને ખરીદી શકે એ લોકો સમૂળગા રાજ્યને અર્થાત્ દેશને ખરીદી શકે છે. ‘મીડ-નાઈટ નોટિફિકેશન’ દ્વારા નવશ્રીમંતોનું આખું કૂળ અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું. ‘મીડ-નાઈટ નોટિફિકેશન’ દ્વારા તેમણે કપાલ મેહરા જેવા હરીફોને ખતમ કર્યા હતા અને ‘મીડ-નાઈટ નોટિફિકેશન દ્વારા તેમણે ટાટા અને બિરલાઓને પાછળ છોડી દીધા હતા. ટૂંકમાં મૂડીની ખરીદશક્તિ, વ્યવસ્થા ઉપર પકડ જમાવવાની શક્તિ અને જમાવી રાખવાની શક્તિ જમણેરી અર્થશાસ્ત્રીઓના ધ્યાનમાં નહોતી આવી. તેઓ તો એમ જ માનતા હતા કે નિયંત્રણમુક્ત શાસન વ્યવસ્થા અસ્તિત્વમાં આવશે એટલે બધાં સારાં વાનાં થઈ જશે.

હવે તેમાંના કેટલાક અર્થાસ્ત્રીઓને સમજાવા લાગ્યું છે કે તેમનું આકલન ખોટું હતું અને તેઓ છેતરાયા હતા. ભારતની રિઝર્વ બેન્કના ગવર્નર રહી ચુકેલા રઘુરામ રાજને બે પુસ્તકો લખ્યાં છે, જેમાંના પહેલા પુસ્તકનું તો શીર્ષક જ એટલું બોલકું છે કે કોઈ ટિપ્પણીની જરૂર રહેતી નથી. પુસ્તકનું શીર્ષક છે; ‘સેવિંગ કેપિટલિઝમ ફ્રોમ કેપીટાલિસ્ટ’. મૂડીવાદને મૂડીવાદીઓથી બચાવો એવો પોકાર તેમણે તેમાં કર્યો છે. એ પુસ્તકમાં રાજને લખ્યું છે કે રાજ્યએ વિકસાવેલા ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર દ્વારા અને રાજ્યએ સ્થાપેલા ઔદ્યોગીકરણને મદદરૂપ થાય એવા મોટા ઉદ્યોગોનો લાભ લઈને ઉદ્યોગપતિઓ સફળ થયા છે. એ પછી તેઓ શાસકોને ખરીદીને વધારે મોટા થયા. વખત જતા આ બે માર્ગે તેઓ એટલા કદાવર અને વૃકોદર (મોટું પેટ ધરાવનારા ભૂખાળવા) થયા કે તેમણે સરકારી ઉદ્યોગો ઉપર નજર દોડાવી અને એ ખનાગીકરણને નામે ખરીદી લીધા. હજુ વધારે વૃકોદર થયા પછી તેમણે સરકારી સેવાઓ (તાર-ટપાલ, ટેલિકોમ્યુનિકેશન, ટ્રાન્સપોર્ટ, આરોગ્યસેવા વગેરે) ખરીદવા લાગ્યા. તેઓ હજુ વધારે વૃકોદર થયા અને હરીફોને ખતમ કરીને સમૂળગી માર્કેટ જ કબજે કરવા માગ્યા. પાંચ વરસ પહેલાં કેટલી ટેલિકોમ કંપનીઓ હતી અને આજે કેટલી છે.

ટૂંકમાં રાગદારી શરૂઆત થઈ હતી ફ્રી માર્કેટના મહિમાના આલાપથી અને તેનો અંત આવ્યો માર્કેટ પર કબજો કરીને ઈજારાશાહી સ્થાપિત કરવાના દ્રુતથી. રઘુરામ રાજન કહે છે કે આ સ્થિતિનો અંત આવવો જોઈએ. નહીં તો એક દિવસ સ્વભાવત: સર્જનશીલ મૂડીવાદને મૂડીપતિઓ ભરખી જશે. રઘુરામ રાજને ઉક્ત પુસ્તક પંદર વરસ પહેલાં લખ્યું હતું. સવાલ એ હતો કે વૃકોદર મૂડીપતિઓથી મૂડીવાદને અર્થાત્ ફ્રી માર્કેટને બચાવે કોણ? સામ્યવાદમાં સરકારની ઈજારાશાહી હતી તો અહીં મુઠ્ઠીભર ઉદ્યોગપતિઓની ઈજારાશાહી સ્થપાઈ રહી છે. વાત તો એક જ થઈ. તો સવાલ એ છે કે કોણ હસ્તક્ષેપ કરે? સરકાર? તો તો પછી જે શાસનની ઉત્પાદકતામાં અવરોધરૂપ ગણાવીને નિંદા કરી હતી તેનું સ્વાગત કરવું પડે. તો ઉપાય શું?

ઉક્ત પુસ્તક લખ્યા પછી ડૉ. રાજન ભારતમાં રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર તરીકે આવે છે. જે રાજન ભારત આવ્યા હતા એ મૂડીપતિઓથી મૂડીવાદને બચાવવા માગનારા રાજન હતા એટલે દેખીતી રીતે ભારતનાં વૃકોદર મૂડીપતિઓને તેઓ પરવડતા નહોતા. વૃકોદરોને રાજન સામે વાંધો હતો એટલે તેમને ઇશારે સરકારે એવી સ્થિતિ પેદા કરી કે રાજન ભારત છોડીને જતા રહે. ભારત છોડીને જતા રહ્યા પછી ડૉ. રાજને બીજું પુસ્તક લખ્યું છે જેનું શીર્ષક છે; ‘ધ થર્ડ પીલ્લર: હાઉ માર્કેટ્સ એન્ડ ધ સ્ટેટ્સ લીવ ધ કોમ્યુનિટી બિહાઈંન્ડ’.

એ પુસ્તકમાં રાજને હજુ વધારે ઊહાપોહ કર્યો છે, જેની વાત હવે પછી.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 25 ફેબ્રુઆરી 2021

હૈયાને દરબાર –

આ કોલમમાં ગુજરાતી ભાષાનાં વૈવિધ્યપૂર્ણ ગીતોની સર્જનપ્રક્રિયા, અનેક ગીતકાર-સંગીતકારોની રચનાઓ આપણે માણી છે, પરંતુ નયન પંચોલી એક એવું નામ છે જે પોતાનાં ગીતો વિશે જરા ય શોર કર્યા વિના ત્રણ-ચાર દાયકાથી સુગમ સંગીતની ધૂણી ધખાવીને બેઠા છે. એમનો ઘૂંટાયેલો અવાજ અને કર્ણપ્રિય સ્વરાંકનો હજુ ઘણા ગુજરાતીઓ સુધી પહોંચ્યાં નથી એ રંજ તો છે જ. નયનભાઈ માત્ર ગુજરાત, ભારતમાં જ નહીં, દેશ-વિદેશોમાં અનેક કાર્યક્રમો કરે છે, એમનાં ખૂબ સુંદર ગીતો સંભળાવે છે છતાં ગુજરાતી સુગમ સંગીતના જાહેર કાર્યક્રમો યોજાય એમાં તો ચવાઈને ચુથ્થો થઈ ગયેલાં ગીતોની જ ભરમાર હોય. ગુજરાતી ભાષામાં અદ્ભુત કાવ્યો, ગીતો રચાયાં છે, અનેક નવા-જૂના સંગીતકારો દ્વારા એ સ્વરબદ્ધ થયાં છે પણ લેવાલ કોઈ નહીં! આયોજકોને પહેલાં તો ગુજરાતી ગીતોના કાર્યક્રમ કરવામાં જ રસ નહીં. કોઈ માઈના લાલને પ્રોગ્રામ કરવાની ઈચ્છા થાય અને આપણે લિસ્ટ બનાવીએ એ પહેલાં એમની યાદી આવી જાય; આંખનો અફીણી, પંખીડાને આ પીંજરું, નયનને બંધ રાખીને, સાંવરિયો, પાન લીલું, નીલ ગગનના પંખેરું ને એવું બધું. આ ગીતોની ગુણવત્તા વિશે બેમત નથી, પણ ક્યાં સુધી એકનાં એક ગીતો સાંભળવાં? અથવા તો જે કલાકારનો કાર્યક્રમ હોય એનાં જાણીતાં થયેલાં ગીતોની ફરમાઈશ જ આવે. જેમ કે સોલી કાપડિયાએ એમના પ્રોગ્રામમાં ઉપર દર્શાવ્યાં એ ગીતો તો ગાવાનાં, સાથે પ્રેમ એટલે કે ગાવું જ પડે. પુરુષોત્તમભાઈએ દિવસો જુદાઈના … ગાવાનું જ. પણ આ બધા સંગીતકારોએ બીજાં અઢળક નવાં ગીતો રચ્યાં છે એ તો સાંભળો! અમદાવાદના નયન પંચોલીનાં ગીતો એવાં જ કર્ણપ્રિય છે, દુનિયાભરના લોકો સુધી એ પહોંચવાં જ જોઈએ.

હાર્મોનિયમ અને તબલાં બન્ને પર હથોટી ધરાવનાર નયન પંચોલીના અવાજમાં પવિત્ર ભજન હોય કે હૃદયસ્પર્શી ગઝલ, લોકસંગીત હોય, સુગમ કે ફિલ્મી ગીત – એક અલગ અંદાજ સાથે એ નીખરી ઊઠે છે. એમના અવાજમાં શ્રોતાઓને જકડી રાખતી ભાવાનુભૂતિ છે. એમના પિતા ભજનિક હતા, ‘અમુ ભગત’ને નામે ઓળખાતા હતા. સંગીતની સફળ કારકિર્દી ઘડવામાં પિતા ઉપરાંત શાસ્ત્રીય સંગીતના ગુરુ કૃષ્ણકાંત પરીખ, રાસબિહારી દેસાઈ અને અનુપ જલોટાજીનું મોટું યોગદાન છે. અનુપ જલોટા સાથે એમણે દેશ-વિદેશમાં ઘણા કાર્યક્રમો કર્યા છે. અનેક એવોર્ડ્સ મેળવી ચૂકેલા નયન પંચોલી ‘સ્વર સંગતિ’ મ્યુઝિક એકેડેમી ચલાવે છે જેમાં લગભગ ત્રણસો શિષ્યો સંગીતની તાલીમ લઈ રહ્યા છે. હમણાં જો કે ઓનલાઈન વર્ગો ચાલે છે. નયનભાઈ માને છે કે ગુરુ-શિષ્યના ગાઢ સંબંધો અને ઊંડી સાધના દ્વારા જ સંગીત પામી શકાય છે. એટલે નબળા શિષ્યને પણ પૂરી નિષ્ઠાથી એ સંગીત શીખવે છે. નયન પંચોલીનું સખી મધરાતે … અત્યંત મધુર અને પર્સનલ ફેવરિટ ગીત છે. પહેલી પંક્તિ જ કેવી સરસ છે!

આ ગીતની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે નયન પંચોલી કહે છે, ‘કવિ ભાસ્કર વોરા મારા મનગમતા કવિ છે. આ ગીત મને એમના કાવ્યસંગ્રહમાંથી મળ્યું અને પહેલી નજરે ગમી ગયું. કેટલીક વાર ગીતના શબ્દો જ કહે કે મને ઉપાડ. કવિને શબ્દનું અવતરણ થાય એમ સંગીતકારને અમુક ગીત વાંચતાં જ મનમાં ધૂન સ્ફૂરે. મને બરાબર યાદ છે એ સમય. મે મહિનો હતો, જે ‘મામાનો મહિનો’ કહેવાય. બાળકોને વેકેશન હોય એટલે પત્ની મોસાળ જાય. મારી પત્ની પણ એ વખતે વેકેશનમાં બાળકોને લઈને મામાને ઘેર ગઈ હતી. ઘરમાં હું એકલો હતો. રાત પડી અને આ ગીત મારા હાથમાં આવતાં જ સ્વરાંકન ગોઠવાતું ગયું. રાત્રે અઢી-ત્રણ વાગ્યા સુધી હું ગાતો રહ્યો અને આંખમાંથી આંસુ વહેતાં હતાં. સ્વર-શબ્દનું એવું સરસ જોડાણ થઈ ગયું હતું કે મને એ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર લાગતો હતો.’

નયનભાઈના આ ગીતે ગાયકો અને શ્રોતાઓ સાથે પણ સરસ જોડાણ કરી દીધું છે. ભાસ્કર વોરાની પૌત્રી ગાર્ગી વોરા તથા ઐશ્વર્યા મજમુદારે આ ગીતને ઘણું પ્રચલિત કર્યું છે. નયન પંચોલીનાં અન્ય બે-ત્રણ ગીતોનો ઉલ્લેખ પણ કરવો જ પડે એવાં સુંદર છે. કવિ સુંદરમ્‌નું મેરે પિયા મૈં કછુ નહીં જાનું … ગીત કંઈક જુદા જ સંદર્ભે કમ્પોઝ થઈ ગયું હતું. નયનભાઈની દીકરી સંગતિ કથક નૃત્યાંગના છે. એને ડાન્સ પ્રેક્ટિસ કરતી જોતાં જ અનાયાસે આ ગીતનું સર્જન થઈ ગયું. કથકની ટેક્નિક સાથે એવું બંધ બેસી ગયું કે એ ગીત નૃત્ય માટે સર્જાયું હોય એમ જ લાગે. ભરત નાટ્યમ્‌ના પદમ્‌ પ્રકાર સાથે પણ એ ગાઈ શકાય એવું છે. નયનભાઈએ તબલાંનો વીસ વર્ષ અભ્યાસ કર્યો છે એટલે એમના ગીતમાં તાલવૈવિધ્ય તો આવે જ. સૂર-તાલનો સરસ સમન્વય થાય પછી તો સાત્ત્વિક આનંદથી વિશેષ શું હોઈ શકે?

‘પત્ર લખું કે લખું કવિતા, સાજન તમને ગમે ખરું કે?
વાત કરું કે કહું વાર્તા, સાજન તમને ગમે ખરું કે?’

કવિ માધવ રામાનુજની આ પ્રશ્નાર્થસૂચક રચના નયનભાઈએ ગીતના ભાવને અનુરૂપ સર્જી છે. ‘નેવુંના દાયકાના આરંભમાં હું અમેરિકા ગયો હતો. સુગમ સંગીતના મારા ગુરુ રાસબિહારી દેસાઈનાં બહેન પ્રતિભાબહેન અને કશ્યપભાઈ ન્યુ જર્સીમાં રહે. એમના બન્ને દીકરા રથિન મહેતા અને પાવન મારી પાસે સંગીત શીખતા હોવાથી હું એમના ઘરે જ રહ્યો હતો. માધવભાઈને આ કુટુંબ સાથે પારિવારિક સંબંધો. એમને નવી રચનાઓ મોકલે. રાત્રે જમીપરવારીને અમે બેઠા હતા. રથિન માધવભાઈનું આ કાવ્ય વાંચતો હતો ને મને અચાનક પૂછ્યું, ‘ગુરુજી, તમે કમ્પોઝ કઈ રીતે કરો છો?’ મેં કહ્યું, ‘સૌથી પહેલાં ગીતના શબ્દો વાંચવા પડે, મનમાં ઉતારવા પડે, કાવ્યનો ભાવ પકડવો પડે. કાવ્ય છંદોબદ્ધ હોય તો મીટર આપોઆપ પકડાય. ભાવ સમજીને સૂર નક્કી થાય. એમ કહી મેં પુસ્તકમાંથી પત્ર લખું કે કવિતા … ગીત લઈને એ જ વખતે કમ્પોઝ કરી બતાવ્યું હતું. ગીતમાં જે પ્રશ્નાર્થ છે એ પણ સરસ રીતે કમ્પોઝ થઈ ગયો હતો. તાલની દૃષ્ટિએ કટ પિક અપ-માત્રામેળ વ્યવસ્થિત ગોઠવાઈ ગયા હતા. આમ સંગીતકારને પણ ગીતનું અવતરણ મોઢે સાહજિક થતું હોય છે. સિવાય કે ફિલ્મ માટે સિચ્યુએશન પ્રમાણે કરવાનું હોય તો વિચારીને કરવું પડે.’

કવિ અંકિત ત્રિવેદીએ એક લાજવાબ ગીત લખ્યું છે;

હરિ હું અડધોપડધો જાગું
તને શોધવા મારામાંથી
ક્યાં સુધી હું ભાગું …

‘પૂ. મોરારિબાપુ સામે જ્યારે પણ આ ગીત મેં ગાયું છે ત્યારે હું અને અંકિત તો રડતા જ હોઈએ, પરંતુ પૂ. બાપુની આંખોમાંથી ય અશ્રુધારા વહેતી હોય. અંકિતે એની ઉંમરને અતિક્રમીને કોઈ ગૂઢ જ્ઞાનથી લખ્યું હોય એવી સુંદર કૃતિ છે. સવારના રાગ બૈરાગી પર આધારિત આ ગીત ગાતી વખતે હું ઉપરના ‘સા’ એટલે કે ષડજ સુધી નથી જતો, કારણ કે વાત અડધાપડધાની છે. શુદ્ધ ધૈવત પર જ ઠહેરાવ આવે છે. આમ ગીતનો ભાવ સમજીને થતું સ્વરાંકન અલૌકિક બની રહે છે,’ કહે છે નયનભાઈ.

આવી તો કેટલાં ય ગીતોની સ્મરણકથાઓ છે. અનિલ ચાવડાનું દીકરી વિદાયનું ગીત સાંભળ્યું છે?

આટઆટલાં વરસો જેણે રાખ્યું ઘર હૂંફાળું,
મ્હેંદી મૂકી ચાલ્યું આજે ઘરનું એ અજવાળું
દીકરી જાતાં એમ લાગતું, ગયો ગોખથી દીવો
નૈં સંધાય હવે આ ફળિયું, ગમે એમ સીવો
જેની પગલીઓ પડતાં, સઘળે થઇ જાતું રજવાડું
મ્હેંદી મૂકી ચાલ્યું આજે ઘરનું એ અજવાળું.
જેને દીકરી હોય એને આ સંવેદના બરાબર સમજાય.

મોરારિબાપુ અનિલ ચાવડા વિશે કહેતા હોય છે કે હું આ કવિને અવારનવાર સાંભળતો રહ્યો, માણતો રહ્યો છું, કાયા કદ નાનું, પરંતુ કાવ્ય કદ ઘણું જ ઊંચું.

દીકરીની વિદાય બાદ સર્જાતા ખાલીપાની વાત કવિએ જેટલી સંવેદનશીલ રીતે કરી છે એટલું જ સંવેદનાપૂર્ણ આ ગીત નયન પંચોલીએ સ્વરબદ્ધ કર્યું છે. જેમ ગોખથી દીવો જાય અને અંધકાર વ્યાપી રહે એવું જ કંઇક અહીં ગીતમાં અનુભવાય છે. દીકરીની હાજરી એ ઘરની હૂંફ છે. હવે એ હૂંફવિહોણા ઘરની કલ્પના કરવી અસહ્ય બની રહે છે. આટલાં વર્ષો જે દીકરી ઘરમાં અજવાળાની જેમ ફરતી હતી એ મ્હેંદી મૂકીને ચાલી જાય ત્યારે સર્જાતો અવકાશ ભરવો મા-બાપ માટે દોહ્યલો હોય છે.

——————–

સખી મધરાતે એક વાર મીરાં આવી’તી
મારા મનના મંદિરિયામાં રહેવા
સપના ઢંઢોળી મુને માધવની વાતડી
એ હળું હળું લાગી’તી કહેવા.
ગોકુલ મથુરા ને દ્વારિકાની રજ એણે
હસી હસી દીધી’તી હાથમાં,
મુરલીના સૂર ગૂંથી તુલસીની માળા
એણે પહેરાવી લીધી’તી બાથમાં.
એની રે હૂંફમાં એક ઝોકું આવ્યું ને
એમ આંસુ ઝર્યાં’તાં અમી જેવાં.
સખી મધરાતે એક વાર ..

ગોરસ ગીતાનાં એણે એવાં રે પાયાં,
મારી ભવ ભવની તરસ્યું છિપાણી,
ભગવા તે રંગે હું એવી ભીંજાણી
મારાં રૂંવે રૂંવે મીરાં રંગાણી
ભગવાની છોળ ધરી મીરાંની વાત
હું તો ઘેર ઘેર ઘૂમતી રે કહેવા
સખી મધરાતે એક વાર.

•   કવિ : ભાસ્કર વોરા    •   સ્વર અને સંગીતકાર : નયન પંચોલી

https://www.youtube.com/watch?v=ZcqBfHByCL8

સૌજન્ય : ‘લાડલી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 25 ફેબ્રુઆરી 2021

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=685684