ચાર વિવેચનાત્મક વિધાનો : ક્રિટિકલ સ્ટેટમૅન્ટ્સ :

પહેલાં એ જણાવું કે વિવેચન ‘પ્રત્યક્ષ’ અને ‘સિદ્ધાન્ત’ એવી બે પાંખો ધરાવે છે. વિવેચનનો દેહ એવો દ્વિદળ છે. બક્ષીની ‘આકાર’ નવલ વિશેનો વિવેચનલેખ પ્રત્યક્ષ વિવેચન કહેવાય – ઍપ્લાઈડ ક્રિટિસિઝમ. પરન્તુ ‘નવલકથામાં પાત્રાલેખન’ કે ‘ટૂંકીવાર્તામાં અન્ત’ કે ‘કાવ્યનાં પ્રયોજન’ કે ‘કલ્પન અને પ્રતીક’ કે ‘નાટકમાં કાર્યવેગ’ કે ‘નાટકમાં સ્થળ-કાળની એકતા’ વગેરે લેખો સિદ્ધાન્ત વિવેચન કહેવાય – થિયરેટિકલ ક્રિટિસિઝમ.

દાંતનો કોઈ ડૉક્ટર દવાખાનું ખોલીને બેઠો હોય, ડિગ્રી-સર્ટિફિકેટો લટકાવ્યાં હોય, પણ માંખો મારતો હોય, તો એ ડૉક્ટર ખરો પણ નામનો જ ! કૉલેજમાં થિયરી બહુ ભણ્યો હોય, પણ દર્દીઓની ખરેખરી સારવાર શરૂ કરે ત્યારે જ એને ડૉક્ટર કહેવાય છે. ત્યારે એ પોતાના ભણતરની પ્રૅક્ટિસ કરતો હોય છે. દર્દી સાજો થઈ જાય કે ન થાય પણ ત્યારે એના ડૉક્ટરી સિદ્ધાન્તોના જ્ઞાનની કસોટી થતી હોય છે. એવા જ કોઈ કારણે ઘણા વિવેચકો સિદ્ધાન્તમાં જ સ્થિર થવાનું અને ત્યાં જ રહેવાનું પસંદ કરતા હોય છે.

પ્રત્યક્ષ વિવેચનને ‘પ્રૅક્ટિકલ ક્રિટિસિઝમ’ કહેવાય છે. એ શબ્દપ્રયોગ આપ્યો હતો આઇ.એ. રીચાર્ડ્ઝે, એ જ નામના પુસ્તકમાં, છેક ૧૯૨૯માં. 

મહિમા બન્નેનો છે, જરૂરત બેયની છે. બન્ને એકબીજાંનાં પૂરક છે.

પણ આપણને કૃતિઓ અને કર્તાઓ વિશે, કહો કે, સમગ્ર સર્જન-લેખન વિશે, તોલમોલ કરીને સાહિત્યપદાર્થનું અને સરવાળે ભાષા-સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનું મૂલ્ય આંકી આપનારા પ્રૅક્ટિસિન્ગ ક્રિટિક્સની જરૂર વધારે હોય છે. આપણે ઇચ્છતા હોઇએ છીએ કે તેઓ સદા આપણને પ્રત્યક્ષ થાય.

એટલે, હમણાં તો હું પ્રત્યક્ષ વિવેચનની વાત જ ચાલુ રાખીશ.

આ અગાઉના લેખમાં કહ્યું હતું કે વિવેચન-લેખનમાં ચાર વાનાં વરતાવાં જોઈશે : વર્ણન, અર્થઘટન, સમજૂતી અને મૂલ્યાંકન. એ ચાર વાનાં હકીકતે વિવેચનાત્મક વિધાનો છે – ક્રિટિકલ સ્ટેટમૅન્ટ્સ : વર્ણનપરક, અર્થઘટનપરક, સમજૂતીપરક અને મૂલ્યાંકનપરક.

વિવેચનની પ્રત્યક્ષ-પાંખે, નાના અવલોકનલેખથી માંડીને મોટા સમીક્ષાલેખ સુધીનાં કોઇપણ વિવેચનલેખનમાં આ ચારેય વિધાનો આછાપાતળા કે એકદમના સ્પષ્ટ સ્વરૂપમાં જોવા મળશે.

વાત એમ છે કે આ ચારેય વિધાનો વિવેચનનાં અનિવાર્ય તત્ત્વો કે પરિમાણ કે પાસાં છે.

એ વિધાનોથી થાય છે શું? એથી લખાણ વિવેચન બને છે. એથી વિવેચનનું ’કૉન્ફિગરેશન’ થાય છે એમ કહેવું વધારે યોગ્ય ગણાશે. એટલે કે, એક એવું સમાયોજન રચાય છે, એક એવું સંયોજન, કે જેમાં કૃતિનું વર્ણન, અર્થઘટન, સમજૂતી અને મૂલ્યાંકન યથાસ્થાને ગોઠવાઈ ગયાં જાય છે. અટકું, શાસ્ત્રીયતામાં ન ધપી જઉં. એક વ્યવહારુ દૃષ્ટાન્ત રજૂ કરું :

ધારો કે, આપણે પિત્તળનું એક ફ્લાવરવાઝ લાવ્યા છીએ. બે વર્ષ પર મારા મિત્રને મેં એવું જ એક ભેટ આપેલું. ધારો કે, એ ફ્લાવરવાઝ વિશે હું આવું બધું કહું છું : એકાદ ફૂટ ઊંચું છે. હલકું નથી, વજનદાર છે. એમાં પાણી રેડી શકાય છે પણ એનું પિત્તળ ઊંચી ક્વૉલિટીનું છે, પ્રોસેસ્ડ્ છે, કદી કટાશે નહીં. એનું ગળું એવું માપસરનું છે કે ઘણાં બધાં ફૂલોની ડાળખીઓને એ બરાબર પકડી રાખશે.

વાઝ : Ebay

Pic courtesy : Faire

નમણું અને રૂપાળું દેખાય છે. માત્ર વાઝ નથી લાગતું, આકર્ષક કલાકૃતિ લાગે છે. મનને ગમે છે, પ્રસન્ન થવાય છે. એમાં મશીન અને માણસની સર્જકતાનો સુમેળ સધાયો છે. મૉંઘું છે પણ ભેટ તરીકે આપીએ તો વ્યક્તિ ખુશ થઈ જાય. આકર્ષક ટિપોઇ પર સજાવી રાખે. એની પૉલિશ એટલી સરસ છે કે સોનાનું લાગે છે. ઉત્પાદકોએ લખ્યું જ છે : ગોલ્ડ ફિનિશ. એમ પણ લખ્યું છે : સાથે અમે ફૂલો નથી આપતા, તેની નૉંધ લેવી. એ નૉંધ રમૂજ પમાડે છે, પણ જરાક ધંધા-બાજુની લાગે છે, ન મૂકી હોત સારું થાત.

આ મેં વાઝ વિશે કહ્યું લગભગ તેવું જ પ્રત્યક્ષ વિવેચનમાં સાહિત્યકૃતિ વિશે કહેવાતું હોય છે. ને ત્યારે એમાં ચારેય વિવેચનાત્મક વિધાનો સંભવ્યાં હોય છે. સ્વયંભૂ લાગે. વિવેચકથી જાણ્યે-અજાણ્યે પણ થઈ ગયાં હોય. જો કે સારો વિવેચક એ વિશે હમેશાં સભાન અને સતર્ક રહેતો હોય છે.

એ દરેક વિધાન વિશે, હવે પછી …

સૂચના :

1. આ લેખમાં રજૂ થયેલા વિચારો અને મુદ્દાઓ વિશેના જ પ્રતિભાવો સ્વીકારાશે, તેની મિત્રોએ નૉંધ લેવી.

2. આ FB પેજ પર રજૂ થતાં મારાં કાવ્યો, અનુવાદો કે લેખો કૉપિરાઇટથી રક્ષિત છે, તેની સૌએ નૉંધ લેવી. પોતાનું નામ જાહેર કર્યા વિના આમાંનું કશું પણ Share કરનાર સામે યોગ્ય કારવાઈ કરાશે. 

= = =

(October 11, 2021: USA)

હિન્દુત્વવાદીઓ બસ આટલું જ ઇચ્છે છે, તમે હિંદુ પરિવારમાં જન્મ્યા છો એટલે હિંદુ છો એટલું સ્વીકારો. જેમ ગુજરાતી પરિવારમાં જન્મેલો માણસ ગુજરાતી હોવાપણાને નકારતો નથી એમ તમારે હિંદુ હોવાપણાને નકારવાનું નથી. તમે આસ્તિક છો કે નાસ્તિક, શૈવ છો કે વૈષ્ણવ, કબીરપંથી છો કે નાનકપંથી, સનાતની હિંદુ છો કે બૌદ્ધ કે જૈન જેવા શ્રમણધર્મી એની સાથે અમને કોઈ લેવાદેવા નથી. તમે ઉપર કહ્યા એવા કોઈ પણ પ્રકારના હિંદુ પરિવારમાં જન્મ્યા છો અને માટે હિંદુ છો અને આ દેશમાં હિંદુઓ બહુમતીમાં છે એટલે હિન્દુસ્તાન હિંદુઓનો દેશ છે. ઉપરથી જો તમે આટલું નિષ્ઠાપૂર્વક સ્વીકારી લેશો તો હિન્દુસ્તાન હજુ વધુ મોટા પ્રમાણમાં હિંદુઓનો દેશ બનશે. દરેક રીતે હિંદુઓનો દેશ બનશે. સંખ્યાથી બનશે, વિધર્મીઓ સામે રાજકીય સરસાઈની દૃષ્ટિથી બનશે, વિધર્મીઓ સામે આર્થિક સરસાઈની દૃષ્ટિથી બનશે, વિધર્મીઓ સામે સાંસ્કૃતિક સરસાઈ મેળવીને હિન્દુસ્તાનને હિંદુઓનો દેશ બનાવી શકાશે. એમ દરેક રીતે ફાયદો જ ફાયદો છે. બસ, તમે હિંદુ હોવાની કોમી ઓળખ સ્વીકારી લો, તમારી અંગત શ્રદ્ધા સાથે બાંધછોડ કર્યા વિના!

હિન્દુત્વવાદીઓને ખરેખર એમ લાગે છે કે તેઓ સાવ સ્વાભાવિક અને હિંદુઓ માટે અત્યંત જરૂરી માગણી કરી રહ્યા છે. આમાં ખોટું શું છે? હિંદુ તેની દરેક પ્રકારની સાંપ્રદાયિક ઓળખ ફગાવીને અને જોઈએ તો રાખીને હિંદુ ઓળખ અપનાવે તો એમાં આટલો ગોકીરો શા માટે? આ તો એકતાની દિશામાં પહેલું કદમ થયું. નિર્બળ અને સબળ વચ્ચે ક્યારે ય સાચી એકતા ન સધાય. માનવીય એકતાની વાત કરનારા ગાંધીજી જેવા આ સનાતન સત્ય સમજતા નથી, એટલો જ તેમની સાથે અમારો મતભેદ છે. સાચી એકતા સ્થાપવી હોય તો નિર્બળે સબળ થવું જોઈએ અને તેને માટે એકતા જરૂરી છે. આખરે ગાંધીજી પણ તો અંગ્રેજો સામે સંગઠિત થવાની વાત કરી રહ્યા છે. તેઓ મોટો ઠેકડો મારવાની વાત કરી રહ્યા છે જે અવ્યવહારુ છે, જ્યારે અમે એક પછી એક પગલું માંડવાની વાત કરી રહ્યા છે. એક વાર બહુમતી પ્રજા પોતાનાં સપનાંનાં ભારતને વાચા અને આકાર આપે એ પછી બીજી પ્રજાને કહી શકાય કે જુઓ, પરિવારના બહુમતી સભ્યોએ જીવનની આ રીતિ અપનાવી છે જેનાં મૂળ આપણી સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસમાં છે અને તમારે થોડી બાંધછોડ કરીને તેને સ્વીકારવી જોઈએ.

આખી વાત બહુ નિર્દોષ લાગે છે, નહીં? દેશની બહુમતી પ્રજા એક ઓળખ અપનાવીને અને એક થઈને તેનાં સપનાંનાં ભારતને વાચા આપે અને આકાર આપવાનો પ્રયત્ન કરે તેમાં ખોટું શું છે? આટલો બધો વિરોધ શા માટે? રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના સભ્યોને ખરેખર પ્રામાણિકતાપૂર્વક આવું લાગે છે. હું એવા અનેક હિન્દુત્વવાદીઓને ઓળખું છું જે કહે છે કે અમારી અને તમારી વચ્ચે કોઈ મતભેદ જ ન હોવો જોઈએ. પહેલાં હિંદુઓ એક થાય અને પછી દેશની દરેક પ્રજા એક થાય.

સવાલ એ છે કે શા માટે હિન્દુત્વવાદીઓ જેને સાવ સામાન્ય, નિર્દોષ અને અનિવાર્ય સમજે છે તેને ઘણાં હિંદુઓ સ્વીકારવા તૈયાર નથી? શું તેઓ હિન્દુત્વવાદીઓ કરતાં ઓછા બુદ્ધિશાળી છે? શું તેઓ દેશને ઓછો પ્રેમ કરે છે? શું તેઓ બીકણ છે? આઝાદીની લડતમાં તો માત્ર એવા જ હિંદુઓએ ભાગ લીધો હતો જેઓ હિંદુએકતાની જગ્યાએ રાષ્ટ્રીયએકતાને મહત્ત્વ આપતા હતા અને તેમણે દરેક પ્રકારના ત્યાગ કર્યા હતા. કેટલાકે તો જાનનું બલિદાન આપ્યું હતું. બીજી બાજુએ હિન્દુત્વવાદીઓ આઝાદીની લડતથી દૂર રહ્યા હતા. શું તેઓ હિંદુ ધર્મ કરતાં પરાયા ધર્મને વધારે પ્રેમ કરે છે? શું તેઓ હિંદુ વિરોધી છે? હિન્દુત્વવાદીઓની હિંદુ એકતાની વાતનો અસ્વીકાર કરનારા બધા જ નાસ્તિક છે? એવા અનેક હિંદુઓ મળી આવશે જે ધર્મનિષ્ઠ છે અને છતાં ય હિન્દુત્વવાદીઓની આ વાત સ્વીકારવા તૈયાર નથી. શા માટે? એવું શું છે જેને હિન્દુત્વવાદીઓની દૃષ્ટિએ લાપશીની જેમ ગળે ઊતરી જવી જોઈએ એવી વાત પણ સ્વીકારવા તૈયાર નથી. હિન્દુત્વવાદીઓએ અને આજકાલ જે લોકો એકાએક દેશપ્રેમી હિંદુ બની ગયા છે તેમણે આનો ઉત્તર શોધવો જોઈએ.

મારી વાચકોને સલાહ છે કે તમે ઇતિહાસ, દર્શનશાસ્ત્ર, ધર્મશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, રાજનીતિશાસ્ત્ર, સમાજવિજ્ઞાનનાં બીજાં ક્ષેત્રો, વિદેશવ્યવહાર, ટોચના સંરક્ષણ, વિજ્ઞાનનાં ક્ષેત્રો, એન્જીનિયરીંગનાં ક્ષેત્રો, આયુર્વિજ્ઞાન, વિવિધ ભારતીય ભાષાઓના સાહિત્યકારો, ભાષાશાસ્ત્રીઓ, સંગીત, ચિત્રકલા, નૃત્ય, નાટક જેવા વિવિધ કલા પ્રકારો, મેનજમેન્ટ, આંદોલનકારીઓ, કાનૂન અને બંધારણવિદો, વગેરે વિષયોની એક યાદી બનાવો. આવા સો વિષયોની યાદી સહેજે બની શકશે. એ પછી એ ક્ષેત્રોમાં કે વિષયોમાં ટોચના દસ-દસ લોકોની યાદી બનાવો. કુલ એક હજાર એવા લોકો મળી આવશે જેમણે જે તે વિષયોમાં ટોચનું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે અને એ દ્વારા તેમણે સમાજને અને દેશને પ્રતિષ્ઠા અપાવી છે. એમાં એકલા હિંદુઓને પસંદ કરવાની જરૂર નથી. હિંદુઓને પહેલાં પસંદ કરો, પણ એ સાથે બીજા ધર્મીઓને પણ પસંદ કરો. એકલા ભારતીયોને પણ પસંદ કરવાની જરૂર નથી, વિદેશોમાં આ ક્ષેત્રોમાં યોગદાન આપનારાઓને પણ પસંદ કરો. આવા એક હજાર શું તેનાથી ઘણાં વધારે બત્રીસ લક્ષણા મેધાવીઓ દુનિયાભરમાંથી મળી આવશે.

જેમણે તેમના અનોખા યોગદાન દ્વારા સમાજને ઉપર ઉઠાવ્યો છે એવા હજારેક લોકોની યાદી (જે બનાવવી જરા ય મુશ્કેલ નથી) બનાવ્યા પછી તેમના વિશેની માહિતી એકઠી કરો અને તપાસી જુઓ કે તેમાંના કેટલા લોકો ધાર્મિક કોમી ઓળખ અને કોમી એકતાને મહત્ત્વ આપતા હતા કે આપે છે. હું ખાતરીપૂર્વક કહું છું કે ધાર્મિક કોમી ઓળખ અને કોમી એકતાને મહત્ત્વ આપનારા હજારમાંથી દસ માંડ મળશે. તમે પોતે ખાતરી કરી જુઓ. માત્ર હિંદુઓ અને ભારત નહીં, જગતના દરેક ધર્મ અને દરેક દેશમાં આ જ હકીકત નજરે પડશે. જેઓ તેજસ્વી છે, મેધાવી છે, મૌલિકતા ધરાવે છે, પુરુષાર્થી છે, જેમણે દુનિયાને નવી દિશા આપી છે અને નવી રીતે વિચારતા શીખવાડ્યું છે, અલગ કેડી કંડારી આપી છે એવા લોકોએ હિંદુ સહિતની કોઈ કોમી ઓળખ સ્વીકારી નહોતી કે સ્વીકારતા નથી.

શા માટે? વિચારવું જોઈએ!

બીજી બાજુએ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘને તેનાં અસ્તિત્વનાં સો વરસ થવાં આવ્યાં છે. ૨૦૨૫માં સંઘને સો વરસ થશે. સો વરસ એટલે ત્રણ પેઢી. સંઘના નેતાઓને પૂછવું જોઈએ કે ત્રણ ત્રણ પેઢીને તમે તમારા વિચારોનું સિંચન કરીને તૈયાર કરી છે તો હવે બતાવો કે ઉપરનાં ક્ષેત્રોમાં જેમણે અનોખું યોગદાન આપ્યું છે અને દુનિયા જેમનું ઋણ સ્વીકારતી હોય એવા કેટલા લોકો તમે આપ્યા છે? હું ખાતરીપૂર્વક કહું છું કે દસ નામ પણ નહીં મળે.

જે મૌલિક અને મેધાવી છે એ સંઘની કે એનાં જેવી અન્ય ધર્મીઓની વિચારધારા સ્વીકારતા નથી અને જે સંઘની કે એનાં જેવી અન્ય ધર્મીઓની વિચારધારા સ્વીકારે છે એ મૌલિક અને મેધાવી નીવડતા નથી.

શા માટે? આ પ્રશ્નનો જવાબ શોધવો પડશે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 10 ઑક્ટોબર 2021

સેલેબ્રિટીઝને પોતાની અંગત જિંદગી ખાનગી રહે તેમાં રસ હોય તે સ્વાભાવિક છે અને તેઓ હંમેશાં કરચોરી કરે જ છે તેવું જરૂરી પણ નથી હોતું

પેન્ડોરા પેપર્સની ચર્ચા હવે લાંબી ચાલશે. આ પહેલાં પનામા પેપર્સ વિશે પણ ખાસ્સો હોબાળો થયો અને પછી કાગળિયાનો અવાજ બંધ થઇ ગયો. પેન્ડોરા નામ જે ગ્રીક દંતકથા પરથી આવ્યું છે તેને વિશે મોટા ભાગનાંને જાણ હશે. પેન્ડોરાઝ બૉક્સમાં પેન્ડોરા જ્યારે એપિમેથિયસને પરણી, ત્યારે ઝિયસે લગ્નમાં ભેટ તરીકે એક પેટી આપીને તેને ક્યારે ય ન ખોલવાની શરત મૂકી, ઉત્સુક પેન્ડોરાથી રહેવાયું નહીં. આખરે એક દિવસ તેણે એ પેટી ખોલી નાખી. એ પેટીમાંથી ઇર્ષ્યા, ધિક્કાર, નિરાશા, યુદ્ધ, ગરીબી, ભૂખ, રોગચાળો જેવી વ્યથા અને પીડાઓ જગતમાં ફેલાઇ ગઇ અને ત્યારથી માણસ જાત આ બધાંયનો ભોગ બનીને તે પીડતી રહે છે. અત્યારે જે પેન્ડોરા પેપર્સ ચર્ચામાં છે તેમાં જે રીતે મોટાં માથાંઓનાં પૈસા ખદબદે છે તે જોતાં આ બધી દુન્યવી પીડાઓની ટીસ હ્રદયના કોઇને કોઇ ખૂણે તો આકરી બને જ. માળા, રહી ગયાની લાગણી થાય, કોઇને એમ થાય કે એટલું કમાઇએ કે એક વખત આવા કોઇ કાંડમાં આપણું ય નામ આવે. આ તો સ્વભાવગત સપાટી પર આવી જતી લાગણીઓ છે. શકીરાથી માંડીને જેકી શ્રોફ અને સચિન તેંડુલકરનું જેમાં નામ ઉછળ્યું તે પેન્ડોરા પેપર્સની પાછળનો તર્ક સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ.

પનામા પેપર્સને પાંચ વર્ષ થયા અને ઇન્ટરનેશનલ કોન્સોર્ટિયમ ઑફ ઇન્વેસ્ટિગેટિવ જર્નાલિસ્ટ્સ (આઇ.સી.આઇ.જે.) દ્વારા પેન્ડોરા પેપર્સનો ધડાકો કરાયો. રાજકારણીઓ, સેલિબ્રિટીઝ, સ્પોર્ટ સ્ટાર્સ, વર્લ્ડ લીડર્સ, ધર્મગુરુઓ જેવા કેટલાં ય લોકોએ ખરબો ડોલર્સની તેમની મિલકત ઓફશોર એકાઉન્ટ્સમાં સલામત મૂકી હોવાની વાત બહાર આવી. કોઇનાં રોકાણો મોટાં મેન્શન્સમાં છે તો કોઇએ બીચફ્રન્ટવાળી પ્રોપર્ટીઝમાં રોકાણ કર્યું છે, તો વળી યૉટ્સમાં રોકાણ છે. દુનિયા આખીમાં ફેલાયેલી થયેલી હોય તેવી ૧૪ પેઢીઓ પાસેથી ૧૨ મિલિયન ફાઇલ્સ મેળવીને તેનો રિવ્યુ કરાયો, ત્યારે આ ‘ગુપ્ત ધન’ની વિગતો બહાર આવી છે. જોર્ડનના કિંગ અબ્દુલ્લા હોય કે ચેકના વડા પ્રધાન અન્દ્રેજ બેબિસ હોય કે પછી રશિયન પ્રેસિડન્ટ અને પાકિસ્તાની વડા પ્રધાનના એસોસિએટ્સ હોય – આ બધાંના નામ આઇ.સી.આઇ.જે.ના રડારમાં આવી ગયાં છે.

ટેક્સ બચત માટે આ નાણાં ભંડાર છુપાવાયો છે અને કાળું ધન તો આર્થિક અસમાનતાની સૌથી મોટી નિશાની છે. સ્વાભાવિક છે કે આપણા જેવા વિકાસશીલ દેશમાં ટેક્સ રેવન્યુ હેલ્થકેરથી માંડીને શિક્ષણ અને ખેતી જેવા ક્ષેત્રે કામ લાગી શકે પણ ટેક્સ બચાવવા માગતા તવંગરોએ આ બધી પરવા નથી કરી. પેન્ડોરા પેપર્સ તેની જ સાબિતી છે.

આ ખૂંચે તેવી વાત ચોક્કસ છે, પણ જે લોકો મબલખ કમાય છે તેમને પણ ઘેર બેઠાં તો કલદાર મળતા નથી અને માટે જ તેમને આ પૈસા ટેક્સમાં ચાલ્યા ન જાય તેવી તરકીબ પસંદ આવે છે.  તેઓ યેનકેન પ્રકારણે જે પૈસા કમાય છે તેની પર અધધધ ટેક્સ આપવાને બદલે તેઓ પસંદ કરે છે ઑફશોર કંપની અને ટ્રસ્ટ શરૂ કરવાનું જે તેમને માટે એક સસ્તો વિકલ્પ છે. લંડનમાં કે લૉસ એન્જલસમાં રહેતી સેલિબ્રિટી માટે ‘સિક્રસી જ્યુરિસ્ડિક્શન’માં કોઇ કંપની ખડી કરીને રોકાણ કરી આપતી ફાઇન્શિયલ સર્વિસ બહુ કિંમતી સેવા પૂરી પાડે છે. આ રીતે પોતે કરચોરીમાંથી બચીને સામાન્ય નાગરિકોના ખભે ટેક્સનો બોજ નાખી દેવાનો રસ્તો તવંગરોને વર્ષોથી માફક આવેલો છે. ખરેખર આમ કરવાથી આ ધનિકોને શું ફાયદો થાય છે અને શું કરચોરી એક માત્ર કારણ છે કે તેઓ ઑફશોર રોકાણો કરવાનું પસંદ કરે છે? અને શું આ બધું ખરેખર સાવ ગેરકાયદે કહેવાય?

એક અહેવાલ અનુસાર સતત લાઇમ લાઇટમાં રહેનારાઓને બેનામી શેલ કંપનીઝમાં પૈસા રોકવાનું માફક આવે છે. શેલ કંપનીઝ માત્ર પેપર પર હોય છે તેનું કોઇ વાસ્તવિક અસ્તિત્વ નથી હોતું. જેની માલિકીની છાની રાખી શકાય તેવી આ કંપનીઓ ખડી કરવાનું સસ્તું હોય છે અને વિશેષજ્ઞો તેને મની લોન્ડરિંગનો લેયરિંગ ફેઝ કહે છે. સેલેબ્રિટીઝને પોતાની અંગત જિંદગી ખાનગી રહે તેમાં રસ હોય તે સ્વાભાવિક છે અને તેઓ હંમેશાં કરચોરી કરે જ છે તેવું જરૂરી પણ નથી હોતું. ઘણા કિસ્સાઓમાં તેમના ટેક્સ રિટર્ન્સ જોઇને જાણી શકાય કે તેઓ પોતાની જવાબદારીઓમાંથી સાવ નથી છૂટી જતા, પણ મોકો મળે તો મિલકતના તોતિંગ તગડા હિસ્સાને ઑફશોર કંપનીઝમાં રોકી દેવાનું તેમને માફક આવે છે. જેમ કે યુ.એસ.એ.ના નાગરિક ન હોય પણ ત્યાં પ્રોપર્ટી લેવી હોય તો ઑફશોર કંપની થકી તેઓ એ ખરીદી કરી શકે અને તેમને તેનો જ ફાયદો મળે કારણ કે જો તે સીધી ખરીદી કરે તો એસ્ટેટ ટેક્સમાંથી તેઓ છૂટી ન શકે. યુ.એસ.ના રહેવાસી ન હોય અને ત્યાં ઑફશોર કંપનીની મદદથી રિયલ એસ્ટેટમાં રોકાણ કરે તો તે મિલકત યુ.એસ.નું એસેટ ન ગણાય અને તેની પર એસ્ટેટ ટેક્સ ન લાગે. વળી યુ.કે.માં બિઝનેસ કરવા માટે ઑફશોર કંપની શરૂ કરાય તો તેને યુ.કે.નો કોર્પોરેટ ટેક્સ ભરવો તો પડે જ પણ છતાં ય સેલેબ્રિટીઝ આ પ્રિફર કરે કારણ.કે તેમાં ગુપ્તતા જળવાય, તેમનું નામ બહાર ન આવે. જાણીતા ચહેરાઓ તેમની ઇમેજ રાઇટ્સથી મળતા પૈસા ઑફશોર કંપનીમાં રોકવાનું પસંદ કરે છે અને તેમાંથી મળતા પૈસા પોતાની જ આ ભેદી કંપનીઓ સુધી પહોંચે એટલે ઇમેજ રાઇટ્સ પણ આ કંપનીઓને વેચે છે.

શું આ કાયદેસર ગણાય?

ધનિકો પાસે ઑફશોર ફાઇનાન્શિયલ સેન્ટર વાપરવાનાં વાજબી કારણો હોય છે જેમ કે યુ.એસ. હેજ ફંડ અને બીજા મની મેનેજર્સ કેમેન આઇલેન્ડ પર એસેસ્ટમાં રોકાણ કરીને નાણાંકીય અને વહીવટી ખર્ચ ઘટાડે છે. ઑફશોર હેવન્સનો બીજો મોટો ફાયદો એ કે પૈસા રોકનાર જે દેશની વ્યક્તિ હોય ત્યાં રાજકીય ઊથલપાથલ થાય તો તેના પૈસા સુરક્ષિત રહે. જો કે ઑફશોર ઇન્વેસ્ટમેન્ટ માટે જે સ્થળો પસંદ થાય છે તે મામલે પારદર્શિતા ન હોવાને કારણે ડ્રગ ટ્રાફિકિંગ અને મની લૉન્ડરિંગ કરનારાઓને આ સ્થળો પર પોતાના કાળાં કરતૂત કરવાનો મોકો મળી જાય છે. જેમ કે પેન્ડોરા પેપર્સમાં બહાર આવ્યું છે કે એક ઇટાલિયન માફિયાએ સ્પેનમાં જગ્યા ખરીદવા માટે આવી એક ઑફશોર કંપનીનો ઉપયોગ કર્યો.

આ રીતે રોકાણ કરનારાઓ ટેક્સ ભરતાં જ નથી એવું નથી હોતું. તેઓ ટેક્સ તો ભરે જ છે પણ જ્યારે અધધધ કમાણી હોય ત્યારે અમુક હિસ્સા પર ટેક્સ બચાવવા માટે તેઓ આવા રસ્તા અપનાવે છે.

બાય ધી વેઃ

લખીમપુર ખેરીમાં જે થઇ રહ્યું છે તેનાથી મગજ બહેર મારી જાય તેવું છે. આ લખવાનો હેતુ એટલો જ કે ધનિકોને માથે માછલાં ધોવામાં આપણે કૃષિ પ્રધાન દેશ હોવાને નાતે ધરતીનાં નક્કર પ્રશ્નો ભૂલી જઇએ છીએ. એક તરફ ડ્રગ પાર્ટીઝની હોહા છે તો બીજી તરફ કિલોના જથ્થામાં મળેલા ડ્રગ્ઝની ચર્ચા લાંબી છેડાય તેમાં કોઇને રસ નથી. પનામા, પેંડોરા જેવું તો ઘણું ય હશે પણ આ બધા ઊહાપોહ પછી થશે શું? ફેર કોની જિંદગીમાં પડશે? આ સવાલોનો બોજ વેઠવો રહ્યો અને જાતને ઢંઢોળવી રહી.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  10 ઑક્ટોબર 2021