ઃ આજનાં પરિણામથી તમને દુઃખ તો બહુ થયું હશે, નહીં? કાઁગ્રેસ ક્યાં ય જીતી નહીં …

ભા.જ.પ.ના ટીકાકારો કાઁગ્રેસી કે ‘આપ’વાળા જ હોય, એવું સમીકરણ તમને બહુ ફાવે એવું છે. તમને ય અંદરથી ખબર છે કે એ બધે લાગુ પડતું નથી. પણ તમે ય શું કરો? તમારે તો વફાદારીપૂર્વક લાઇન ચલાવવી પડે ને.

ઃ હકીકતમાં, કાઁગ્રેસ સહિતના કોઈ પણ પક્ષની જીતથી ખુશી થાય એવો પ્રશ્ન જ નથી. દેશને સડસડાટ નીચે લઈ જતી ભા.જ.પી. નેતાગીરી જીતી તેનું દુઃખ છે. એને તો હવે જાણે દેશને વધારે નીચે લઈ જવાનો પરવાનો મળી ગયો હોય એવું લાગશે.

ઃ અને સમાજવાદી પાર્ટી જીતી હોત તો દેશ ઊંચો ચડત?

ઃ ના, વધુ નીચો ઉતરતો અટકત અને ભા.જ.પી. નેતાગીરીની બિનધાસ્ત બેશરમી પર થોડો અંકુશ આવત. હાથરસ-લખમીપુર જેવાં ઠેકાણે પણ જીતી ગયા પછી બાકી શું રહ્યું?

ઃ તમને ભા.જ.પ. અને મોદી સામે આટલો બધો વાંધો કેમ છે?

ઃ તેમની કાર્યપદ્ધતિ, બિનલોકશાહી વલણ, વહીવટી આવડતના નામે લોચાલાપશી અને સત્તાના સંપૂર્ણપણે કેન્દ્રીકરણને કારણે. પણ એ તમને અત્યાર સુધી ન સમજાયું હોય તો હવે સમજાવું મુશ્કેલ છે. કોરોનામાં બધા પ્રકારની અગવડો વેઠ્યા પછી પણ લોકોને એ ન સમજાતું હોય, તો હવે ક્યારે સમજાશે?

ઃ તો શું ભા.જ.પ.ને મત આપનારા બધા મૂરખ છે?

ઃ ના, મૂરખ શબ્દ યોગ્ય નથી. ભા.જ.પ.ને મત આપનારામાંથી ઘણા એવા હશે, જેમને ધર્મના નામે અને/અથવા મુસ્લિમો પ્રત્યે ધિક્કારના નામે ઊઠાં ભણાવી શકાય – તેમનામાં રહેલા નકારાત્મક ભાવોને સુદૃઢ કરીને તેને પક્ષના ફાયદા માટે વાળી શકાય. ભા.જ.પી. નેતાગીરીને એ કામ બરાબર ફાવે છે અને એ કામ માટે તેમની પાસે અઢળક સંસાધનો, સંગઠન, શક્તિ તથા વૃત્તિ છે.

ઃ … અને વિપક્ષોની ભૂમિકા?

ઃ બેશક, વિપક્ષો તો જવાબદાર ખરા જ. કેમ કે, હજુ તે પોતપોતાના વ્યક્તિકેન્દ્રી વર્તુળમાંથી બહાર આવી શકતા નથી. મારા જેવા ઘણા લોકોને ખેદ અને ચિંતા એ વાતનાં છે કે ભા.જ.પ. સરકાર થકી સમાજ અને દેશને લાંબા ગાળાનું નુકસાન થઈ ચૂક્યું છે – હજુ થઈ રહ્યું છે. પણ વિપક્ષોને તેમની સત્તા અને કારકિર્દી સિવાય બીજી કશી ચિંતા નથી. સમાજ અને દેશ માટે ઊભાં થયેલા જોખમોની ગંભીરતા વિપક્ષોને અડતી નથી. એટલે તે અહમ્‌ મૂકીને ભા.જ.પ. સામે એક થઈ શકતા નથી.

ઃ પણ ઘણા વિશ્લેષકો કહે છે કે ભા.જ.પ.ને ધિક્કારના રાજકારણનો નહીં, તળિયાના સ્તરે કરેલી કામગીરીનો બદલો મળ્યો છે.

ઃ આવાં કારણો જીત પછી શોધવાનું વધારે સહેલું પડે છે. પણ ઉત્તર પ્રદેશમાં અને યોગીરાજમાં દેખીતા ધિક્કાર, ભય તથા કુશાસનના વાતાવરણને ઠંડા કલેજે નજરઅંદાજ કરીને, ‘તળિયાના સ્તરે કરેલી કામગીરી’ના વખાણ કરવા જેટલી 'સ્થિતિસ્થાપકતા’ મારામાં નથી અને તેનો આનંદ છે.

ઃ તો તમે હવે શું કરશો?

એ જ, જે ૨૦૦૨થી કરતો આવ્યો છું. સાચું લાગે તે લખવાનું, તક મળ્યે તેના વિશે વાત કરવાની અને સ્વસ્થતાની સાથોસાથ જુસ્સો ટકાવી રાખતા જીવનના બીજા આનંદો માણવાનું ચાલુ રાખવાનું.

ઃ ટૂંકમાં, તમે નહીં સુધરો, એમ ને?

ઃ સુધરવું એ તો બહુ મહત્ત્વનું કામ છે. મારા જેવા સામાન્ય નાગરિકને બદલે દેશના વડા પ્રધાન એ બાબતમાં પહેલ કરે તો દેશને બહુ ફાયદો થાય.

Email : uakothari@gmail.com

(લેખકના બ્લોગ urvishkothari-gujarati.blogspot.comમાંથી સાભાર, તા. ૧૦-૦૩-૨૦૨૨)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2022; પૃ. 01-02

એક હતું પ્રજાબંધુ. પ્રજાના અવાજને એકનિષ્ઠાથી રજૂ કરતું અમદાવાદનું સાપ્તાહિક. છઠ્ઠી માર્ચ, ૧૮૯૮એ એનો જન્મ થયેલો. એ જીવ્યું ત્યાં સુધી પારકી જણીના છઠ્ઠીના જાગતલ જેવી એની ભૂમિકા રહી હતી. એની સ્મરણયાત્રા આજે સવાસોમા મુકામે પણ એટલી જ રોચક છે.

એના પહેલા અંકના તંત્રીલેખમાં, તંત્રી ભગુભાઈ ફતેહચંદ કારભારીએ લખીને પૂછેલું, પ્રેરેલું કે ‘કહો જન્મ ધરી શી કરી દેશની સેવા?’ એ જ ધ્યેય એનું અંત સુધી રહ્યું. પ્રથમ અંક બાર પાનાંનો હતો. અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીની ચૂંટણી, મુંબઈની મરકી, સ્વામી વિવેકાનંદની વ્યાખ્યાનમાળા એવું બધું સમાવિષ્ટ હતું. ભગુભાઈ દોઢ વર્ષ એના કર્તાહર્તા રહ્યા હતા. એ દિવસોમાં પાંચસો ગ્રાહક હતા.

દોઢ વર્ષ પછી સુકાન સંભાળ્યું ઠાકોરલાલ પ્રમોદરાય ઠાકોરે. ૧૯૦૫માં સાપ્તાહિકનું પોતાનું છાપખાનું–પ્રજાબંધુ પ્રિન્ટિંગ વર્ક્‌સ શરૂ કરાયું. થનગનતી ભૂમિ ખાડિયામાં. એની શાખ એવી હતી કે ૧૯૦૨માં દિલ્હી દરબાર ભરાયો એમાં ગુજરાતમાંથી એકમાત્ર આમંત્રિત અખબાર ‘પ્રજાબંધુ’ હતું! ભ્રષ્ટાચાર, ગેરરીતિઓ સામે એનો ઉપાડો કાયમ હતો. ૧૯૧૦માં દર વર્ષે પોતાના ગ્રાહકોને  પુસ્તક ભેટ આપવાની યોજના શરૂ કરેલી.

૧૯૨૭ની ૧૮ ડિસેમ્બરે, ઇન્દ્રવદન બળવંતરાય ઠાકોર તંત્રી બન્યા એ પહેલાં, એમના પુરોગામીઓ હતા જેઠાલાલ ઉમેદરાય મેવાડા (૮ વર્ષ), જગજીવનદાસ શિવશંકર ત્રિવેદી (૧૧ વર્ષ), કેસરીપ્રસાદ ઠાકોર (૬ મહિના), ચીમનલાલ મોદી (૭ વર્ષ). ૧૯૩૦માં અસહકાર આંદોલન વખતે સરકારવિરોધી ભૂમિકા મામલે અંગ્રેજ સરકારે જામીનગીરી માગી હતી. એ આપવાની ના પાડવાની સલાહ ગાંધીજીએ આપેલી અને પરિણામ ભોગવવાની તૈયારી કરી લીધી હતી. ૧૬/૧૧/૧૯૩૦થી એનું પ્રકાશન મોકૂફ રખાયું. ૧૯૩૨માં સ્વેચ્છાએ બંધ કરાયું હતું. ૧૦/૧/૧૯૩૨થી ૧૭/૬/૩૩ દરમિયાન ‘પ્રજાબંધુ’એ વિવિધ સમાચાર-પૂર્તિઓ પ્રકાશિત કરી પ્રજાકીય પ્રશ્નો, સ્વરાજની લડાઈ માટેની પોતાની નિષ્ઠા જેમની તેમ રાખેલી. લડાઈનો બૂંગિયો વાગતો જ રાખેલો.

એ પછીના દિવસોમાં, ‘ગુજરાત સમાચાર’નો જન્મ થયો. ‘પ્રજાબંધુ’ની જ્યોત એમાં ભળી, લડાઈ લડાતી રહી. ૧૯૪૦માં બધું એકાકાર થયું. પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન, ‘પ્રજાબંધુ’એ લડેલી લડાઈ, એ માટે કરેલો સંઘર્ષ એક લાંબી કહાણી છે. બંધ કરવાનો નિર્ણય થયો ત્યારે એનો ફેલાવો સાડા ચાર હજારથી વધુ હતો.

ટાંચા સંસાધનો, સરકારની કનડગત, સ્થાપિત હિતોનો રોષ એવા તમામ પડકાર છતાં પ્રજાની પડખે રહેવાનુ ‘પણ’ આજન્મ રહ્યું. જ્યોત ક્યાંક ભળી, બુઝાઈ નહીં. એની રોચક વાતો ક્યારેક .. હમણાં તો  પ્રજાબંધુને  શબ્દસલામ … એની એકસો પચીસમી સ્મરણગાંઠે!

લખ્યા તા. ૬/૩/૨૨

(માહિતી સૌજન્યઃ  ડૉ. રતન માર્શલના પુસ્તક – ‘ગુજરાતી પત્રકારિત્વનો ઇતિહાસ’, ગાંડીવ સાહિત્ય મંદિર – સુરત)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2022; પૃ. 15

‘ઇંડિયન એક્સપ્રેસ’ના જાણીતાં પત્રકાર લીના મિશ્રાએ મોટી પાનેલીની મુલાકાત લઈને મહમ્મદ અલી ઝીણાને યાદ કર્યા છે. પોરબંદરથી લગભગ 95 કિલોમીટર દૂર ઉપલેટા તાલુકામાં આવેલ મોટી પાનેલીના આઝાદ ચોકની નજીક, એક સાંકડી ગલીમાં, ઉભેલું ઝીણાબાપાનું 108 વર્ષ જૂનું  બે મજલી ઘર  હજુ આજે પણ અડીખમ ઊભું છે. જો કે એમાં થોડુંક સમારકામ – રિનોવેશન થયું હોય એવું લાગે છે. કાઠિયાવાડમાં  ત્યારે અટક બહુ ઓછી બોલાતી. ઝીણાભાઇ પૂંજાભાઈને લોકો માત્ર ઝીણા પૂંજા (એક વ્યાપારી પેઢી) તરીકે જ ઓળખતા. હા, ઝીણાભાઇ આપણાં કાયદે આઝમ મહમ્મદઅલી જીનાહના પિતાજી હતા. લોહાણા (ઠક્કર) હતા. વેપારના વિકાસ અર્થે ત્યારે કાઠિયાવાડના અનેક વેપારીઓ માતૃભૂમિ છોડીને મુંબઈ અને કરાચી જઈને વસેલા. ઝીણા બાપા એમાના એક હતા, જેઓ પણ ધંધાના વિકાસાર્થે  કરાંચી પહોંચેલા.

રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘ (RSS) દ્વારા તાજેતરમાં ‘અખિલ ભારતીય પ્રતિનિધિ સભા’ નામક એક પ્રદર્શન યોજાયેલું, જેમાં ગુજરાતની 200 મહત્ત્વની વ્યક્તિઓમાં મહમ્મદઅલી જીનાહનું નામ – છબી જોવા મળેલ. છબીની નીચે લખેલું હતું, “A Barrister who was initially a staunch patriot, later the creater of  India’s partision on basis of religion.” (પ્રારંભમાં એક દેશભક્ત, અને પછીથી ધર્મના નામે રાષ્ટ્રને બે ભાગમાં વિભાજિત કરાવનાર બેરિસ્ટર.) ‘ઇંડિયન એક્સપ્રેસ’માં આ ફોટો અને લખાણ વિશેના સમાચાર પ્રસિદ્ધ થયા બાદ આ છબી હટાવી લેવામાં આવેલી. જીનાહના ગુજરાતી મૂળ અને કૂળ એ એક માત્ર ફૂટનોટ છે, બાકી, એ સમયે ગુજરાતનાં અનેક વ્યાપારી પરિવારો મુંબઈ અને કરાચી બંદરે પહોંચેલા. એમના વ્યાપાર ધંધા માટે આ બે બંદરો ખૂબ મહત્ત્વના હતા. ઝીણાભાઇ એક સાથે ઘણી બધી વસ્તુઓના વેપારમાં માહિર હતા. કપાસ, ઊન, તેલીબિયાં, ચર્મ વ્યાપાર, વગેરે. સ્ટેનલી વોલપર્ટ એની કિતાબ ‘In Jinah of Pakistan: a biography of the leader’માં જણાવે છે, તેમ, એમનો ધંધો એટલો બધો ફૂલ્યો-ફાલ્યો કે બસ, નફો નફો જ મળતો રહ્યો, પરિણામે ઝીણબાપાએ મોટા પાયે નાણાં ધીરધારનો ધંધો શરૂ કર્યો. (જો કે ઇસ્લામમાં વ્યાજ–વટાવ નિષેધ છે).

મહમ્મદ અલીના દાદા, અને ઝીણા બાપાના પિતાજી, પૂંજા ભાઈ ઠક્કર વિષે એક વાયકા એ પણ છે કે એમણે અન્ય ચીજ વસ્તુઓના વેપાર સાથે મચ્છી વેચવાની પણ શરૂઆત કરેલી. ચુસ્ત વૈષ્ણવ સમાજનો દીકરો મત્સ્ય ઉદ્યોગમાં ઝુકાવે, એ વાત જાણીને સમગ્ર લોહાણા સમાજે એનો પ્રતિરોધ કર્યો. છેવટે સમાજના ત્રાસથી કંટાળીને પૂંજાભાઇએ ઇસ્લામ(ઇસ્લામ ધર્મના એક પેટા પંથ ખોજા)નો અંગીકાર કર્યો. આગાખાન સાહેબના અનુયાયીઓ મોટે ભાગે હિન્દુ નામો રાખતા હોય છે.

ઝીણાભાઇ અને મીઠીબાઈનાં સાત સંતાનોમાં મામદ (મહમ્મદ) પ્રથમ સંતાન હતા. પાકિસ્તાનમાં ડિસેમ્બર 25(1876)ને રાષ્ટ્ર પિતાના જન્મ દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. પરંતુ, પરંતુ મહમ્મદે જ્યાં સૌ પ્રથમ એકડો ઘૂંટેલો એ કરાચીના એક મદરેસાના રેકોર્ડ મુજબ તો મહમ્મદઅલી ઝીણભાઇનો જન્મ દિવસ ઓક્ટોબર 20, 1875 લાગે છે. અંક શાસ્ત્રીઓના મત મુજબ આ તારીખ સાચી હોવાની સંભાવના વિશેષ છે.

1893માં ઝીણાભાઈ બિઝનેસ એપ્રેન્ટીસશીપ માટે લંડન જવા તૈયાર થયા, એ સમયે જ મીઠીબાઇએ મહમ્મદને જન્મ આપ્યો. મહમ્મદનું લાડકું નામ મામદ હતું. 16 વર્ષના મામદની શાદી મોટી પાનેલીની જ 14 વર્ષીય એમીબાઈ સાથે થયેલી. એમીબાઈ પણ ખોજા જ્ઞાતિની જ હતી. એ સમયમાં શાદી વિવાહ બધુ સંતાનોનાં માતપિતા જ નક્કી કરતાં. ગાંધીજીના માતપિતાએ પણ આ રીતે જ ગાંધીજીને પરણાવેલા. વોલપર્ટ લખે છે એ મુજબ ત્યારે આ બાબત સામાન્ય હતી.

એમીબાઈને ઘરે મૂકીને મહમ્મદઅલીએ 16 વર્ષની વયે પોતાનો બાપદાદાનો ધિકતો ધંધો ત્યજીને કાયદાનો અભ્યાસ કરવા માટે લંડનની દિશા પકડી. મહમ્મદના આ નિર્ણયથી પિતા ઝીણભાઇ ક્રોધિત અને નારાજ થયા. ઝીણાભાઇના ધંધામાં પણ ખોટ નોંધાવા લાગી, એટલે ઝીણાબાપા મોટી પાનેલીના આઝાદ ચોક, ટાવર શેરીમાં આવેલ એનું ઘર છોડીને 1904માં રત્નાગિરી ચાલ્યા ગયા. અત્યારે પોપટભાઈ બેચરભાઈ પોંકિયા એમાં રહે છે. અત્યાર સુધીમાં ખાસ કઈ આ ઘરમાં બદલાયું નથી.

ત્યારે આ ગામમાં લગભગ એકસો જેટલા ખોજા પરિવારો રહેતા હતા, પરંતુ હાલ માત્ર પાંચ –સાત ખોજા  પરિવારો જ વસે છે.

બે રૂમ નીચેના ભાગે, બે રૂમ ઉપરના ભાગે અને બે રસોડાવાળું ટિપીકલ ગુજરાતી આ ઘર હજુ એવું ને એવું જ છે. જૂના ઘરોમાં જોવા મળતું આંગણું  પણ અહીં છે જ.

જીનાહ ગુજરાતમાં ક્યારે પાછા આવેલા ? એ વિષે બે નોંધ મળે છે. એક ઓક્ટોબર 1916માં, બોમ્બે પ્રોવિન્સિયલ કોન્ફરન્સમાં. આ કોન્ફરન્સના પ્રમુખ તરીકે નિમાયેલા જીનાહે ત્યારે એ વખતે એવી દરખાસ્ત મૂકેલી કે બોમ્બેની પ્રોવિન્સિયલ સરકાર જેવી સરકારને લોકશાહી ઢબે –ચૂંટી કાઢેલી સરકાર (elected autonomous administration)માં રૂપાંતરિત કરવી જેમાં મુસ્લિમ કે હિન્દુ – જે કોઈ પણ લઘુમતિમાં હોય, એ જ્ઞાતિને પૂરતું પ્રતિનિધિત્વ મળવું આવશ્યક.

ભૂતપૂર્વ ભા.જ.પા. નેતા જશવંતસિંહ દ્વારા લખાયેલ પુસ્તકમાં લેખક નોંધે છે કે 1921માં મહમ્મદઅલી જીનાહે અમદાવાદમા આયોજિત કાઁગ્રેસ અધિવેશનમાં ભાગ લીધેલો. આ અધિવેશનના પ્રમુખ ગાંધીજી હતા. આ ઐતિહાસિક અધિવેશનમાં જીનાહ એક માત્ર એવી વ્યક્તિ હતા જેમણે વિદેશી કપડાં (કોલર ટાઈ – શૂટ) પહેરેલાં, અને હા, તેઓ ચરખો તો ન જ કાંતતા હોય ! ત્યારે મોટા ભાગના નેતાઓ અધિવેશનમાં ચરખો કાંતતા જોવા મળેલા હશે એવું લાગે છે.

2009માં તત્કાલિન મુખ્ય મંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના કાર્યકાળમાં, આ કિતાબને પ્રતિબંધિત કરવામાં આવેલી. ગુજરાત સરકારને લાગ્યું કે આ કિતાબમાં સરદાર પટેલની પ્રતિભા અને એની રાષ્ટ્ર ભક્તિને ઝાંખી કરવાનો ક્યાંક પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. ભારતીય વર્તમાન સામાજિક – રાજકીય ઇતિહાસના નિષ્ણાત હરિ દેસાઇ કહે છે કે “જીનાહને ગુજરાતમાં પ્રતિનાયક (એન્ટિ હીરો) ગણવામાં આવે છે. પાઠ્યપુસ્તકાઓમાં ફક્ત એવું જ રજૂ કરવામાં આવેલું છે કે જીનાહ એક એવી વ્યક્તિ હતા, જેમણે પાકિસ્તાનની માંગણી કરેલી, પણ જીનાહ કોણ હતા એ વિષે કશું કહેવામા નથી આવ્યું.

ખેર, મોટી પાનેલી ગામના મનસુખભાઇ કહે છે કે “અમારા ગામમાં બે સુવિખ્યાત માણસો થઈ ગયા .. એક મહમ્મદઅલી જીનાહ અને બીજા હર્ષદ મહેતા !!! દિનકર જોશીની કિતાબ પ્રતિનાયક પણ વાંચવા લાયક છે. આઝાદીના અમૃત વર્ષે આપણાં ઈતિહાસમાં ક્યાંક ડોકિયું કરતાં રહેવું.

સૌજન્ય : ‘દિલીપકુમાર એન. મહેતાની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

લીના મિશ્રાના મૂળ અંગ્રેજી લેખની કડી :-

https://indianexpress.com/article/opinion/columns/looking-for-mohammed-ali-jinnah-at-azad-chowk-moti-paneli-7817147/