કોવિડ-૧૯ના કારણે જાહેર કરવામાં આવેલા ૫૦થી વધુ દિવસના લોકડાઉનમાં જે ઔધોગિક નુકશાન થયું છે, તેને ભરપાઈ કરવા માટે ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ, ગુજરાત સરકારોએ અમુક મજદૂર ધારાઓ સસ્પેન્ડ કરીને ફેક્ટરીઓમાં કામના કલાકો ૮ના બદલે ૧૨ કલાક કરી નાખ્યા છે. હરિયાણા, આસામ, પંજાબ અને હિમાચલ પ્રદેશે પણ કામના કલાકો વધાર્યા છે. લોકડાઉનના કારણે હજારો મજદૂરોની દેશના અલગ-અલગ શહેરોમાંથી હિજરત અને અનેક અકસ્માતોમાં તેમના મોતના સમાચારો વચ્ચે, ફેકટરીઓને પછી ધમધમતી કરવા માટે મજદૂર ધારાઓમાં કરાયેલા ફેરફારોનો ઘણો વિરોધ થયો છે. ગુજરાતમાં તો કામદારોને ઓવરટાઈમ આપવાનો નિયમ પણ સસ્પેન્ડ કરવામાં આવ્યો છે. ભારતીય મજદૂર સંઘે તેના વિરોધમાં દેશવ્યાપી આંદોલનની જાહેરાત કરી છે. અપેક્ષા પ્રમાણે આ નિર્ણયને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પણ પડકારવામાં આવ્યો છે.
ઘણા લોકોએ મજદૂરો પાસે ૧૨ કલાક કામ કરાવવાના નિર્ણયને ૧૯મી સદી તરફની અધોગતિ સમાન ગણાવ્યો છે. અમેરિકામાં જ્યારે ઔધોગિકરણનું મશીન ધમધમતું હતું, ત્યારે ૧૮મી સદીના મધ્યમાં કામદારોએ કામના કલાકો ઓછા કરવાની માંગણી શરૂ કરી હતી. ૧લી મે, ૧૮૮૮ના રોજ અમેરિકમાં ૧૩,૦૦૦ કારખાનાના ૩ લાખ કામદારોએ ૮ કલાક જ કામ કરવાની માંગણી સાથે હડતાળ પાડી હતી. 'મે ડે'ને દુનિયાભરમાં કામદારોના હકના દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે અને વિડમ્બના એ છે કે ભારતમાં 'મે ડે'ની ઉજવણી વચ્ચે જ મજદૂર ધારાઓ બદલવામાં આવ્યા છે.
કામદારોને ઉચિત વેતન મળે, તેમની પાસે ૮ કલાક જ કામ કરાવવામાં આવે અને ફેકટરીઓમાં તેમની માનસિક-શારીરિક તંદુરસ્તીનું ધ્યાન રાખવામાં આવે, તે માટે ૧૯મી સદીમાં અલગ-અલગ દેશોમાં આંદોલનો થયેલાં. પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ સુધી એક પણ દેશમાં મજદૂરોની તરફેણમાં પરિસ્થિતિ ન હતી. એવું લાગતું હતું, જાણે ઔધોગિક પ્રગતિનું એક રાક્ષસી યંત્ર ગોળ ફરતું હતું અને કામદારો તેની અંદર તેનો એક હિસ્સો બનીને રહી ગયા હતા.
પડદા પર બેવકૂફ ભમતારામના કિરદારથી જગમશહુર બનેલા ચાર્લી ચેપ્લિને (૧૮૮૯-૧૯૭૭), તેની કારકિર્દીને બહેતરીન ફિલ્મ, મોડર્ન ટાઈમ્સ (૧૯૩૬), આ પૃષ્ઠભૂમિ પર બનાવી હતી. કોવિડ-૧૯ના કારણે દુનિયાભરમાં આજે જે આર્થિક મંદીનો માહોલ છે, તેવો જ માહોલ ૧૯૩૦ના દાયકામાં હતો, જેને 'ગ્રેટ ડિપ્રેશન' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ સૌથી ઊંડી અને સૌથી વ્યાપક આર્થિક મંદી હતી. ઘણા દેશોમાં ફેકટરીઓ બંધ થઇ ગયેલી, ખેતરો ખાલી થઇ ગયેલાં અને દેશોમાં બાંધકામો ઠપ્પ થઇ ગયેલાં. વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થાનું પતન થાય, તો શું થાય, તેના ઉદાહરણમાં 'ગ્રેટ ડિપ્રેશન'નો ઉલ્લેખ થાય છે.
તેના પરિણામે લોકો જે રીતે નાણાકીય ભીંસમાં મુકાયા હતા અને રોજગારી માટે ગુલામ બનવા તૈયાર થઇ ગયા હતા, તેના માટે ચાર્લી ચેપ્લિને ઔધોગિકરણને જવાબદાર ઠેરવ્યું હતું. ચાર્લી ચેપ્લિન ત્યારે તેની કારકિર્દીના શિખર પર હતો. સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૧માં મહાત્મા ગાંધી લંડનમાં હતા અને ચેપ્લીન તેની 'સિટી લાઈટ' ફિલ્મના પ્રીમિયર માટે લંડનમાં હતો. તેને ગાંધીજીને મળવું હતું. ગાંધીજીને ચેપ્લિન કોણ છે તે ખબર ન હતી. કોઈએ કહ્યું કે જાણીતો એક્ટર છે, તો મહાત્માએ કહ્યું કે એને મળવાનો સમય નથી, તો કોઈકે કહ્યું કે, બાપુ, આપણે જે કામ કરીએ છીએ, તેના પ્રત્યે તેને બહુ સહાનુભૂતિ છે. તો હું મળીશ, બાપુએ કહ્યું.
બંને મળ્યા અને તેમની વચ્ચે ઔધોગિકરણની ચર્ચા થઇ હતી. ગાંધીજીને મળ્યા પહેલાં ચેપ્લિનને બજારમાં મશીનીકરણના વધતા પ્રભાવની ખબર ન હતી. મંદીમાંથી બેઠા થવા માટે દુનિયામાં તેજ ગતિએ મશીનો પર નિર્ભરતા વધી રહી હતી. જર્મની એમાં સૌથી આગળ હતું અને બ્રિટન તેમ જ અમેરિકા તેની પાછળ ઘસડાતું હતું. બ્રિટને માન્ચેસ્ટરમાં મશીન પર વસ્ત્રો બનાવવાનું શરૂ કરીને દુનિયામાં વેચવાનું ચાલુ કર્યું હતું.
ચેપ્લિને ગાંધીજીને ત્યારે પૂછ્યું હતું, “હું ઈચ્છું છું કે તમારા દેશ અને લોકોને આઝાદી મળે, પણ મને એક વાતની સમજ નથી પડતી. તમે મશીનના ઉપયોગનો વિરોધ શા માટે કરો છો? તમને નથી લાગતું કે મશીનો નહીં વપરાય, તો બહુ બધું ઠપ્પ થઇ જશે?”
ગાંધીજીએ જવાબમાં ચેપ્લિનને કહ્યું હતું, "હું મશીનનો વિરોધી નથી, પણ આ મશીનો માણસો પાસેથી તેમનું કામ લઇ લે, તે હું સહન કરી શકતો નથી. આજે અમે તમારા ગુલામ છીએ, કારણ કે અમે તમારા માલ-સામનની લાલચને રોકી શકતા નથી. અમે જ્યારે આ લાલચમાંથી મુક્ત થઈશું, ત્યારે અમને ચોક્કસ આઝાદી મળશે.”
ચેપ્લિનને માનવતા વગરના ઔધોગિકરણ પર 'મોડર્ન ટાઈમ્સ' ફિલ્મ બનાવવાની પ્રેરણા ગાંધીજી સાથેની આ મુલાકાતમાંથી અને અમેરિકામાં ફેકટરીઓમાં કામદારોના થતા શોષણની વાતોમાંથી મળી હતી. ગાંધીજી સાથેની પેલી મુલાકાતમાં ગાંધીજીના વિચારો જાણ્યા પછી ચેપ્લિને સ્વીકાર્યું હતું કે, “હું માનું છું કે માત્ર નફો રળવા માટે મશીનોના ઉપયોગથી માણસોની મુશ્કેલીઓ પેદા થઇ છે.“
'મોડર્ન ટાઈમ્સ' મશીન અને મનુષ્યની કહાની હતી. અમેરિકાના મિશિગનમાં માણસો પાસે એવી રીતે મજદુરી કરાવવામાં આવતી હતી કે તે પાગલ થઇ જતા હતા. ચેપ્લિને તેના પરથી 'મોડર્ન ટાઈમ્સ'ના મુખ્ય કિરદાર ટ્રેમ્પ(ભમતારામ)ને એવો જ બનાવ્યો હતો. ફિલ્મમાં ગરીબ ટ્રેમ્પને તેની હિરોઈન સાથે મંદી, હડતાળ અને બેરોજગારીનો માર સહન કરવો પડે છે.
એમાં એ એક ફેકટરીની એસેમ્બલી લાઈન પર નટ-બોલ્ટ ચઢાવવાનું કામ કરે છે. ફિલ્મમાં એક બેહદ યાદગાર દ્રશ્ય છે, જેમાં કોમેડી મારફતે ચેપ્લિને કામદારોની ટ્રેજેડી પેશ કરી હતી. એ દ્રશ્યમાં ચેપ્લિન એક મોટા મશીન પાસે ઊભો-ઊભો એક કન્વેયર બેલ્ટ પર નટ-બોલ્ટ ટાઈટ કરી રહ્યો છે. બેલ્ટ ધીમે-ધીમે ગતિ પકડે છે, અને ચેપ્લિનને પણ તેની સાથે તેની ગતિ વધારવી પડે છે. ચેપ્લિન પડતો-આખડતો બેલ્ટની રફતાર સાથે રહેવા પ્રયાસ કરે છે, અને એમાં એ મશીનના મોઢામાં ઘુસી જાય છે. મહા-મહેનતે એ મશીનમાંથી બહાર આવે છે, પણ ત્યાં સુધીમાં તો તે પાગલ થઇ ગયો હોય છે.
ઔધોગિકરણ એક વિરાટ મશીન છે. તે તેની ગતિએ ચાલી રહ્યું છે અને મજદૂરો તેમાં હોમાઈ રહ્યા છે, તેવો કટાક્ષ કરવા માટે ચેપ્લિને આ દ્રશ્ય બનાવ્યું હતું. ‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’ના ટાઈટલ શોટમાં ચેપ્લિને બે પ્રતીકાત્મક દ્રશ્યો સાથે મૂક્યાં હતાં, જેમાં એક દ્રશ્યમાં ઘેટાંને વાળવામાં આવી રહ્યાં છે અને બીજામાં એક ફેક્ટરીમાંથી કામદારોનાં ધાડાં બહાર નીકળી રહ્યાં છે. પેલા દ્રશ્યમાં એની ‘બેવકૂફી’થી ફેકટરીમાં અવ્યવસ્થા ફેલાઈ જાય છે અને તેને હોસ્પિટલમાં ભરતી કરી દેવામાં આવે છે. એ સાજો થઈને બહાર આવે છે પણ બેરોજગાર થઇ ગયો છે, એટલે તેને સામ્યવાદી ગણીને તેને જેલમાં મોકલવામાં આવે છે.
જેલમાં એ નમક સમજીને કોકેઇન લઇ લે છે, અને એના નશામાં જેલ તોડવાના એક કાવતરાનો પર્દાફાશ કરે છે. તેના સાહસના કારણે તેની સજા માફ કરવામાં આવે છે અને તેને મુક્ત કરવાની જાહેરાત થાય છે. ચેપ્લિન કરગરે છે કે તેને જેલમાં જ રહેવા દેવામાં આવે કારણ કે જેલ બહાર બેરોજગારી તેની રાહ જુવે છે, પણ એને બહાર મોકલી દેવામાં આવે છે. એ રઝળે છે અને એક અનાથ છોકરીને મળે છે, જે બ્રેડ ચોરીને પોલીસથી ભાગી રહી છે. છોકરીને બચવવા અને જેલમાં પછો જવા, તે ચોરીનો આરોપ પોતાના માથે લઇ લે છે, પણ કોર્ટમાં એનું નાટક ખુલ્લું પડી જાય છે. છોકરી તેને એના ઘરે લઇ જાય છે. તેવામાં એક ફેક્ટરી ખુલતાં ટ્રેમ્પને નોકરી મળે છે પણ એનો માલિક મશીનમાં પડી જતાં હંગામો થાય છે અને પોલીસ ટ્રેમ્પને પકડીને જેલમાં પૂરી દે છે.
એ બહાર આવે છે, છોકરી તેને વેઈટર અને ગાયકની નોકરી અપાવે છે, અને ત્યાં તે લોકપ્રિય થાય છે. તેવામાં પોલીસ છોકરીને એના જૂના ગુનામાં પકડવા આવે છે, અને બંને અનિશ્ચિત પરંતુ ઉમદા ભવિષ્ય તરફ નાસી છૂટે છે. ચેપ્લિને ‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’નો અંત દુઃખી બતાવ્યો હતો અને શૂટ પણ કર્યો હતો, જેમાં ટ્રેમ્પ હોસ્પિટલમાં છે અને છોકરી સાધ્વી બનવા તેને અલવિદા ફરમાવી દે છે, પણ ફિલ્મને સકારાત્મક સૂર સાથે પૂરી કરવા બન્ને એકબીજાના હાથમાં હાથ પરોવીને ‘કર ભલા તો હો ભલા’ની ભાવના સાથે ક્ષિતિજ તરફ જતાં હોય, તેવો અંત બનાવ્યો હતો.
ચાર્લી ચેપ્લિન સામાન્ય રીતે બેવકૂફી ભર્યા જોકરવેડા કરવા માટે પ્રખ્યાત હતો, પરંતુ ‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’ તેની પહેલી રાજકીય ફિલ્મ હતી, જેમાં તેણે મૂડીવાદ અને ઔદ્યોગિકરણના જોખમ સામે ગંભીર સવાલ ઉઠાવ્યા હતા. હકીકતમાં, ‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’ રિલીઝ થયા પછી ચાર્લી ચેપ્લિન પર સામ્યવાદી એજન્ટ હોવાનો આરોપ મુકવામાં આવ્યો હતો અને તેને અમેરિકન સુપ્રીમ કોર્ટે દેશનિકાલ કર્યો હતો, અને ચેપ્લિન હોલીવુડ છોડીને સ્વીત્ઝરલૅન્ડમાં સ્થાઈ થઇ ગયો હતો.
‘મોડર્ન ટાઈમ્સ’ મજદૂરોના સમય પર કારખાનેદારના નિયંત્રણની ફિલ્મ છે. ચેપ્લિન જે ફેકટરી (ઇલેક્ટ્રો સ્ટીલ કોર્પોરેશન)માં કામ કરે છે, તેનો માલિક એક ઊંચી કેબીનમાં બેઠો હોય છે, અને ત્યાંથી તે દરેક મજદૂર પર નજર રાખે છે. કોઈ વિભાગમાં જો ઉત્પાદન ઓછું થતું લાગે અથવા કામદારો આળસ કરતા દેખાય, તો તે ફોરમેનને કહીને મશીનની સ્પીડ વધારી દેવડાવે, જેથી વધુ કામ થાય. મજદૂરના સમય પર તમારો જો કાબૂ હોય, તો તમારો નફો વધુ હોય, એવા કાર્લ માર્ક્સના વિચારને ચાર્લી ચેપ્લિને આ રીતે ફિલ્મમાં પેશ કર્યો હતો. ચેપ્લિને કાર્લ માર્ક્સનો અભ્યાસ કર્યો હતો?
૧૯૫૭માં, તેની અંતિમ ફિલ્મ ‘અ કિંગ ઇન ન્યુ યોર્ક’માં ચેપ્લિને અમેરિકામાં રાજ્યાશ્રય લેનારા કિંગ ઇગોર શાહદોવની ભૂમિકા કરી હતી. ચેપ્લિને તેના મોટા દીકરા માઈકલને પણ આ ફિલ્મમાં રૂપર્ટ નામના વિધાર્થીની અગત્યની ભૂમિકા આપી હતી, જેનાં પેરેન્ટસ સામ્યવાદી છે. કિંગ સ્કૂલમાં રૂપર્ટને મળે છે, ત્યારે તેના હાથમાં કાર્લ માર્ક્સનું પુસ્તક હોય છે. તે જોઈને કિંગ પૂછે છે, “તું સામ્યવાદી છે?” ત્યારે રૂપર્ટ કહે છે, “કાર્લ માર્ક્સને વાંચવા માટે મારે સામ્યવાદી હોવું જરૂરી છે?”
રશિયા સાથે શીત યુદ્ધમાં વ્યસ્ત અમેરિકન સરકારે, ચાર્લી ચેપ્લિન પર સામ્યવાદી હોવાના મુકેલા આરોપનો જવાબ આ સંવાદમાં હતો.
પ્રગટ : ‘બ્લોક બસ્ટર’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 23 મે 2020
