માતૃભાષાની આવી સૉગાદો પેઢીઓ દૂર સાવ પાછળ રહી જાય ને એક દિવસ જડે જ નહીં એ પહેલાં આપણે સૌ યાદ કરીએ ને જે કંઇ નીકળી આવે એને આમ જાહેરમાં મૂકીએ. કેમકે કાળ સર્વહારા છે
માતૃભાષા બાબતે ત્રણ નિરીક્ષણો : પ્રજાનો અમુક વર્ગ પોતાની જીવનશૈલીમાં બીજી ભાષાને પણ સમાવતો રહે છે : જાણ્યે-અજાણ્યે બરાબર વળગી રહીને સહજ બોલનારાં-સાંભળનારાંની આગલી પેઢી નથી રહી હોતી, અસ્ત પામી હોય છે : જીવતાં હોય એ કેટલાંકને એ પેઢીનું કેટલુંક યાદ રહી ગયું હોય છે : મારી વાત કરું. મારા દાદા મોટીબા પિતા અને બા હવે નથી રહ્યાં, પણ અમે એમને સાંભળીને મોટાં થયેલાં. એ દરમ્યાનનું કેટલુંક સ્મૃિતમંજૂષામાં સચવાઇ રહ્યું છે. સાભળો :
બા બોલતી – ‘મારી એક આંખ હસે છે ને બીજી રડે છે.' એની બે દીકરીઓમાં એકનું ભાગ્ય અધધધ અને બીજીનું નહીં – જેવું તે એમ બોલીને પોતાની હૈયાવરાળને વાચા આપતી. ભૂખ ખૂબ લાગી હોય ને જોઇએ કે વાર થઇ રહી છે, તો અમે બોલતાં – પેટમાં ‘કલાંવલાં' થાય છે. કોઇ ઝાઝું વિચાર્યા વિના કામમાં મચી પડ્યું હોય તો મોટીબા ક્હૅતી – ચંદુડિયાને ‘અંધાપંચક' લાગ્યાં છે.
કોઇ સાવ અલગપણે વર્તતો હોય એને પિતા ક્હૅતા – ‘મથુરાંનો પૅંડો ન્યારો'. વડોદરામાં ટાવરથી થોડે આઘે, કોઠી તરફ, દુલીરામના પૅંડા મળતા. બદામી રંગના નાના એટલે ન્યારા. હજી પણ મળતા હશે. બા ક્હૅતી, એની જોડે (મારી જોડે) ‘જીભાજોડી' ના કરો, નહીં માને. બા કેટલીયે બાબતોની આગ્રહી હતી. વારંવાર ટપારે. કંટાળી જાય એટલે ક્હૅ, કહી કહીને ‘જીભનો કૂચો' વળી ગયો. અમે ‘ગીરદી' માટે બોલતાં – ત્યાં બહુ ‘ગીસ' હતી.
બધું વેરવિખેર થઇ ગયું તો ક્હૅતાં ‘ઘમઘસ' થઇ ગઇ. અધવચ્ચે ભૂલ પડે તો ‘ડકવઇ' જવાતું. લાડુ બહુ ભાવ્યા હોય, કેમ કે ઘી એમાં ‘મશ' (વધારે) નાખ્યું હોય. અતિ શરદી થી ‘ખબખબી' જવાતું. મને ગાંડાંઘૅલાં સાહસ બહુ સૂઝે. પિતાજી ક્હૅતા – એને ‘ગુત્તો ઊઠ્યો' છે, કરી લેવા દો. પડોશી કોઇ ચાળે ચડ્યો હોય ને થનગનતો હોય તો દાદા કહેતા – રમણિયો આજકાલ બહુ ‘ચામોદીઓ' કરે છે. ત્યારે હું નાનો. મને એનો અર્થ આવડે નહીં પણ ‘ચામોદીઓ' બોલવાની મજા આવતી.
અમારી ખડકીમાં ને ફળિયામાં બોલાતું એ ય મને યાદ છે : પડોશીની કપિલાને એની ફોઇ ક્હૅતી : છોરાને વારેઘડીએ ના ધવરાવ, છોકરું ‘ધાવણવાયું' થઇ જાય. સમજદાર વડસાસુ બચી હોય તો સાસુને ક્હૅતી – વહુને કરવા દે, એને ‘ઑરિયો' પડે. સુશીલા એની માને ક્હૅતી : આ કબજો (‘બ્લાઉઝ') મને બહુ ‘મક્તો' (પ્હૉળો) પડે છે. આમ તો ‘કબજો' શું ખોટો હતો? પ્હૅરનાર ને જોનાર બન્નેની લાજશરમને કબજામાં રાખે. ‘બ્રા' હતી જ નહીં, શબ્દ ક્યાંથી હોય? કેટલીક સ્ત્રીઓ અંદર જે પ્હૅરતી, ‘બૉડિસ' ક્હૅવાતું. કચુ દરજીએ સીવી આપ્યું હોય. શાન્તિલાલ ચિન્તાળુ સ્વભાવના તે એક-ના-એક દીકરાને મદદ કરવા આગળપાછળ થયા જ કરે. પેલાને ‘મોટો' થવા જ ન દે.
શોભી મૉં બગાડીને વરને ક્હૅતી : એને એની ‘મૅતે' કરવા દો ને ભૈ ! તો જ શીખશે, ફરી ના વળો. મણિલાલ દેહૈનું ખડકીના ખૂણે ઘર. એમને ત્યાં વારસાઇ ગરીબીનો વાસ. વળી, બચરવાળ – બે છોકરીઓ ને ચાર છોકરા. બે પરણેલા. જાતભાતના કંકાસ. પણ પત્ની સમજુ. તે ક્હૅ : આ તો રોજનું લાગ્યું ! કેટલો ‘લોહીઉકાળો' કરશો? રસિકલાલનો છોકરો ‘અડબંગ' કેમ કે કશું એને ઢંગનું આવડે નહીં.
એની મોટીબેન મંજુ આખા ફળિયામાં ક્હૅતી : મૂઓ હાવ ‘અક્કારો' પડી ગ્યો છે. દીપકને એનો શેઠ ‘લબડધક્કે' લેતો. દીપકે નોકરી છોડી દીધી. મને ક્હૅ, ‘જીલબ્બે' તો કેટલું કરું? બેકાબૂ થઇને મ્હાલનારાને માટે ક્હૅતા – આજકાલ એને બહુ ‘બકરકૂદી' ચડી છે. બાજુની ખડકીનો પશો નાની ઉમ્મરથી જ વંઠી ગયેલો, છોકરી જોઇ નથી ને સીટી મારી નથી. ભાઇબંધો ક્હૅ : હાળાને ‘ખોખરો' કરવો પડશે.
ચોખવટ કરી લઉં કે આ શબ્દપ્રયોગો બીજે પણ થતા હશે. કોઇ કોઇ આજે ચાલુ પણ હશે. ગૉંડળના મહારાજાએ અને મહાત્મા ગાંધીએ કેટલાયને કોશમાં સંભરાવી લીધા હશે. મતલબ, આ પરત્વે મારા કુટુમ્બનો કે ફળિયાનો કશો ઈજારો ન્હૉતો. બસ અમે બોલતા’તા …
ભૂલો બાબતે જમુ કોઇને છોડે નહીં. બધા એને ‘કાળો કાગડો' ક્હૅતા. કોઇ પર ગુસ્સો આવે તો ક્હૅતા – એવો તો ‘કાળ ચડે' છે … ગમે એવા ભડને કહી દેતા – જાને ‘સીધીમીધી જતી હોય તો !' રૂખી કંદોયણ ગર્વથી ક્હૅતી – છોકરૉં મેં ‘ઑંતેડે ગૉંઠ્યો વાળી'ને ઉછેર્યૉં છે. છગનસેઠે ઘર પાંચ હજારમાં વેચવા કબૂલેલું, હવે ‘નામક્કર' જાય છે. હાચાખોટા ‘આઘરા' (આગ્રહ) રાખે, એવાને ક્હૅતા, ‘દીવેલિયો' છે.
હરેક બાબતે ચિકાશ કરનારાને ‘બોચાટ' ક્હૅતા. સરખો વહેવાર સમજે નહીં એને ‘ટાંચકો' ક્હૅતા. અતિચતુર વળી બનાવટો કરનારાને ‘ગીલીન્ડર' ક્હૅતા. કોઇ જૂઠડાને ક્હૅતા, ‘ગીલેટ' છે. મને એ બન્ને શબ્દો આજે પણ સમુપકારક લાગે છે. ચમ્પા અણબનાવ ભૂલે નહીં ને અડી રહૅ, એટલે ક્હૅતા, 'ખારુડી' છે. એવી કોઇને ક્હૅતા, ‘છારી' છે. એવા કોઇને ક્હૅતા, ‘છારો' છે.
સાધનો ટાંચાં હોય છતાં કામ પાર પાડ્યું હોય તો બચુભાઇ કે બચીબેન તરત ક્હૅ – ‘મમ્માબૅળે' કર્યું છે. કોઇ બ્હાનાં બતાવ્યા કરે પટાવ્યા કરે તો ક્હૅતા, ‘બાબાબચ્ચા' ના કર ! કેટલાક ‘હરામ હાડકાંના' પતિદેવો ખાધા પછી બોલે – કઢી સારી હતી પણ વેઢમીનો આજે કંઇ ‘તરાડ' ના બેઠો. વડીલો નાનાંને હમેશાં ચેતવે – પાણી ને આગની બહુ ‘અશ્નૈ' ના કરવી. હંમેશાં શરમાય ને સંકોચાય એવા માટે ક્હૅતા – એને દરેક વાતે ‘ઑહંક' બહુ. પ્રયત્નોમાં પાછો પડી ગયો હોય, તો ક્હૅતા – હવે ‘ઐયાટી' ગયો છે.
સમાજમાં કોઇ વગોવાય તો ક્હૅતા – એના તો બહુ ‘વનેખા' થયા. અમુક ઘરનાં બધાં સ્વચ્છંદી લાગે તો ક્હૅવાતું – ‘નાગું વાજું' છે. નણંદ-ભોજાઇ વારંવાર લડતી હોય; બેનપણીઓ ક્હૅ – હવે તો એમની વચ્ચે ‘પાડાખાલ' પડી ગયા છે. એક વાત અચૂક કહેવાતી – એ તો જોઇએ જ નૈં, ‘છપ્પરપગી' છે. (ચારિત્રહીન). સંસ્કૃતમાં કહેવાય, બહુવલ્લભા. એને એવી કરી મૂકનારા વલ્લભોને અંગ્રેજીમાં ‘વુમનાઇઝર' કહે છે, આપણે ‘લમ્પટ' કહીએ છીએ. પણ ત્યારે એવાને ‘કાછડીછૂટો' ક્હૅતા. ધોતિયું પ્હૅરનારને ખબર છે કે ‘કાછડી' તે શું ને એને છોડી નાખવાથી મળતી બન્ને બાજુની મૉકળાશ તે શું. ધોતિયું આમે ય ભારે સગવડિયું પુરુષવસ્ત્ર છે.
જગજીવનને બધા ‘કાછડીછૂટો' ક્હૅતા. પણ એ તો મા-સમાની સંભળાવે ને પાનની પિચકારી મારી થૂંકી કાઢે. મા-બેન સમાણી ગાળો કશા સંકોચ વગર બધાં જ બોલે – જાણે પતાસાં ચાવતા હોય. કોઇ કોઇ સ્ત્રીઓને પણ એની આદત. વાતવાતમાં બોલે. જગજીવન પાસે બાઇઓ પણ ‘લટુડીપટુડી' થઇને પ્હૉંચી જતી. ક્હૅતી હોય, ‘હારા માણસ' છે. શી ખબર, ગામ-કસબાવસી સમાજ ‘બોલ્ડ' હતો – ગાલિપ્રદાન કે આડા સમ્બન્ધો, એકેયનો છોછ નહીં.
ઇતિ અલમ્.
આમ મેં આજે સ્મૃિતમંજૂષા ઠાલવી દીધી. કેવી કેવી ભાષિક સૉગાદો નીકળી આવી. માતૃભાષાની આવી સૉગાદો પેઢીઓ દૂર સાવ પાછળ રહી જાય ને એક દિવસ જડે જ નહીં એ પહેલાં આપણે સૌ યાદ કરીએ ને જે કંઇ નીકળી આવે એને આમ જાહેરમાં મૂકીએ. કેમ કે કાળ સર્વહારા છે.
સૌજન્ય : ‘ સાહિત્ય સાહિત્ય’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 09 જૂન 2018
