આ વારની અમેરિકી પ્રમુખપદની ચૂંટણી-પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ત્યારે, ઑગસ્ટ ૨૦૧૫માં રિપબ્લિકન પાર્ટીની પ્રથમ સત્તાવાર ડિબેટમાં મંચ પર ૧૦ ઉમેદવારો હતા. મૂળ ઉમેદવાર તો સોળ હતા, પણ તેમાંના છ જણ પાસે ચર્ચામાં ભાગ લેવા જેટલો લોકમતનો ટેકો નહોતો. છ માંહેલા એક ઉમેદવાર એવા હતા જેને ૨૦૧૨ની રિપબ્લિકન પાર્ટીની પ્રાઇમરીમાં ૧૧ રાજ્યોમાં વિજય મળેલો, એક સેનેટર હતા જેની પાસે વીસ વર્ષનો સેનેટનો અનુભવ હતો, અને એક ગવર્નર હતા જેના રાજ્યમાં જ આ ડિબેટ યોજાયેલી. મંચ પર જે હતાં તેમાં એક રિયાલિટી ટીવીનો અનુભવ ધરાવતાં લક્ષાધિપતિ હતા. એક કોઈ પણ જાતના વહીવટી અનુભવ વગરના ન્યૂરો સર્જન હતા અને એક કમ્પૂટર કંપની ચલાવવાનો અનુભવ ધરાવતાં મહિલા હતાં. બાકીના ઉમેદવારોમાં ગવર્નર, સેનેટર કે નીચલા ગૃહના સભ્યો હતા. જેમજેમ ચૂંટણી-પ્રક્રિયા આગળ ચાલી તેમતેમ એક પછી એક ઉમેદવાર ખરતા ગયા અને છેલ્લે જે ઉમેદવાર રહ્યા તે એવા હતા કે જેને કોઈ રીતે રિપબ્લિકન ના લેખી શકાય. તે હતા ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ. તે ૧૯૮૭માં રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં જોડાયા. પછી નિર્દલીય બન્યા, પછી ડેમોક્રેટિક પાર્ટીમાં જોડાયા, પછી બંને પક્ષોના ઉમેદવારોને ચૂંટણીભંડોળમાં નાણાં આપતા રહ્યા અને છેલ્લે રિપબ્લિકન બન્યા. તે બધે આંટા મારી આવેલા. ટ્રમ્પ સામે પ્રાઈમરીમાં જે છેલ્લા હરીફ હતા તે રિપબ્લિકન સેનેટર ખરા, પણ પક્ષમાં તે હંમેશાં બહારના – આઉટસાઇડર ગણાતા. બંનેમાંથી કોઈને રિપબ્લિકન પાર્ટીની વરિષ્ઠ નેતાગીરીનો કે પૂરા પક્ષનો સાથ નહીં.
ડેમોક્રેટિક પાર્ટીમાં ઉમેદવારોની યાદી રિપબ્લિક પાર્ટી જેટલી લાંબી નહોતી, પણ હિલેરી ક્લિન્ટન સામે ઠેઠ કન્વેન્શન સુધી લડનાર બર્ની સેન્ડર્સને પણ લગીરે ‘ડેમોક્રેટ’ ના ગણી શકાય. સેન્ડર્સ ન્યૂ હેમ્પશાયર પ્રાઇમરીના ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના ઉમેદવાર થયા તેના એક દિવસ પહેલાં જ ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના સભ્ય બનેલા. છેલ્લાં વીસ વર્ષથી તે વર્મોન્ટથી અપક્ષ તરીકે ચૂંટાતા અને સેનેટમાં ડેમોક્રેટિક પાર્ટીને સહયોગ આપતા. ડેમોક્રેટિક પાર્ટીની પ્રાઇમરીમાં સેન્ડર્સને કુલ ૧૩૦ લાખ મળ્યા અને હિલેરીના ૨૮૧૧ સામે ૧૮૭૯ ઇલેક્ટોરલ ડેલિગેટ્સ સાથે પોતાને ફેબિયન સોશિયાલિસ્ટ તરીકે ઓળખાવતા સેન્ડર્સને અપક્ષ અને યુવાવર્ગનો ભારે મોટો ટેકો મળ્યો.
ટ્રમ્પ, ક્રુઝ અને સેન્ડર્સની ઉમેદવારીની આંખે ઊડીને વળગે વાત તેવી એ છે કે અમેરિકી રાજકીય પક્ષો પરથી પક્ષના એસ્ટાબ્લિશમૅન્ટની પકડ પણ સાવ ઢીલી પડી ગઈ છે. આપણે જેને રાજકીય પક્ષ માનીએ છીએ, તે સંસ્થા છે પણ તેની અસર ક્રમશઃ સાવ ઘટી ગઈ છે. એક રાજકીય સંસ્થા તરીકે પક્ષની અસરકારકતા ઘણી ઓછી થઈ ગઈ છે.
આપણે ત્યાં અવિભક્ત કૉંગ્રેસને રજની કોઠારીએ ‘પ્લૅટફૉર્મ પાર્ટી’ કહેલી જેમાં બધા વાડાના, ચીલાના, ફિરકાના લોકો આવી શકતા. પણ આ બધું છતાં પક્ષ પર વરિષ્ઠ નેતાઓની પકડ હતી. આ નેતાઓ ચૂંટણીની ટિકિટ વહેંચતા. કોણ મુખ્યમંત્રી બને તે પણ નક્કી કરતા. અમેરિકાના પક્ષો પ્લૅટફૉર્મ પાર્ટીઝ છે, પણ પક્ષના વરિષ્ઠ નેતાઓની તેના પરની પકડ નબળી છે. આપણે ત્યાં એવું બને કે ક્યારેક કોઈ યુવા નેતા કોઈ વરિષ્ઠ નેતાએ ટપીને આગળ નીકળી જાય, પણ તે પક્ષકારણની અંદર રહીને, પક્ષને બાજુએ મૂકી દઈને નહીં.
ગઈ ચૂંટણી દરમિયાન રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં જો પાર્ટી બૉસીસનું ચાલ્યું હોત, તો જેબ બુશ ક્યારના ઉમેદવાર ઘોષિત થઈ ગયા હોત અને ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના વરિષ્ઠ નેતાઓનું ચાલ્યું હોત તો હિલેરીને લાંબી પ્રાઇમરીમાંથી પસાર તો થવું ના પડ્યું હોત, રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં મુખપત્ર જેવા ગણાતાં વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલમાં ત્રણેક વર્ષ પહેલાં બે પાનાં ભરીને લેખ હતો કે ઓબામા પછીના અમેરિકી પ્રમુખ જેબ બુશ બનશે અને તેમાં વિગતે બુશના કન્ઝર્વેટિવ મુસદ્દાની ચર્ચા હતી. નોંધવું જોઈએ કે જેબ બુશને સમ ખાવા એકેય ઇલેક્ટોરલ ડેલિગેટ ના મળ્યો અને બહુ વહેલી ઉમેદવારી સમેટી લીધી.
પાર્ટી ઍસ્ટાબ્લિશમૅન્ટનું વિઘટન અને પક્ષની ઓછી અસરકારકતા કેવળ પ્રમુખપદની ચૂંટણી પૂરતી નથી, કૉંગ્રેસમાં આ જ દશા છે. દેડકાની પાંચ શેરીથી કંટાળેલા ગૃહના અધ્યક્ષ જોન બેનરે રાજીનામું આપ્યું. ત્યારે તે પહેલાં એવાં અધ્યક્ષ હતા જેણે કોઈ પણ જાતના ભ્રષ્ટાચારના આરોપ વગર, કેવળ હારીથાકીને પદત્યાગ કર્યો હોય. રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં એક દબાવજૂથ, પ્રેસરગ્રૂપ, તરીકે કામ કરતી ટી-પાર્ટીના સભ્યોની આત્યંતિકતા અને અસામાધાનકારી વલણોને કારણે બીજું કોઈ સ્પીકર બનવા તૈયાર નહોતું. વર્તમાન સ્પીકર પોલ રાયે અનેક વિનવણીઓ પછી પદ સંભાળેલું તે પણ અનેક બાંયધરીઓ મેળવીને. એક સમય એવો હતો કે ઓબામા સાથે મળીને, સમાધાનકારી ફૉર્મ્યુલા ઘડીને બૅનર ગૃહ સમક્ષ આવે ત્યારે ટીપાર્ટી એ વિષય પર ચર્ચા કરવા જ તૈયાર ના થાય. નવા સ્પીકરનું પણ આવું નહિ થાય તેવું માનવાને કોઈ કારણ નથી. હવે તો દશા એવી છે કે પ્રમુખ તરીકે રિપબ્લિકન છે જેનો એજન્ડા પોતાનો છે. સેનેટમાં રિપબ્લિકન બહુમતી છે અને નીચલા ગૃહમાં પણ રિપબ્લિકન બહુમતી છે. પ્રમુખની જેમ સેનેટના સભ્યોનો અને ગૃહનો પોતપોતાનો એજન્ડા છે.
‘પક્ષની વરિષ્ઠ નેતાગીરી’ એ એક કાલભ્રમ છે. હવે કેવળ વ્યક્તિગત રાજકીય અદાકારો-ઇન્ડિવિજ્યુઅલ પોલિટિકલ ઍક્ટર્સ છે, જે પોતપોતાનાં અંગત રાજકીય હિતો અને વિચારસરણીઓ પાછળ દોડ્યા કરે છે.
બ્રિટિશ સંસદીય અને અમેરિકાના પ્રમુખીય લોકતંત્ર વચ્ચે એક નોંધપાત્ર ફેર છે. પક્ષીય નિયમોથી આડા ચાલતા સાંસદને બ્રિટન કે ભારતમાં પક્ષ કાઢી મૂકી શકે. અમેરિકી સાંસદને તેમ ના કરી શકાય. તેવી જ રીતે અવિશ્વાસની દરખાસ્તથી પ્રધાનમંત્રીને કાઢી શકાય, અમેરિકી પ્રમુખને પક્ષ કાઢી શકતો નથી. અમેરિકી બંધારણમાં એવી કોઈ જોગવાઈ જ નથી. અમેરિકી બંધારણમાં ક્યાં ય રાજકીય પક્ષનો ઉલ્લેખ નથી.
સેનેટ અને ગૃહની બિનઅસરકારકતા એ અમેરિકી રાજકારણની મોટી દુર્બળતા છે. વિવિધ મોજણીઓ પ્રમાણે અમેરિકાના ૬૦થી ૭૦ ટકા લોકો માને છે કે કૉંગ્રેસની કામગીરી કંગાળ છે. છોંતેર ટકા રિપબ્લિકન મતદારો માને છે કે કૉંગ્રેસને પ્રજાની પડી નથી. અસરકારક પક્ષો અને પક્ષીય નેતાગીરીના અભાવને કારણે એક મોટો રાજકીય શૂન્યાવકાશ ઊભો થયો છે. એક શિસ્તવિહીન, દિશાવિહીન ‘અરાજક’ સ્થિતિનું નિર્માણ થયું છે. ટ્રમ્પની ઉમેદવારી અને વિજય આ અરાજક સ્થિતિનું સર્જન છે. આ કોઈ અલ્પકાલીન સ્થિતિ નથી; એક ‘અરાજક સંલક્ષણ (સિન્ડ્રોમ)’ છે. આ સિન્ડ્રોમને કારણે કૉંગ્રેસમાં એક ગ્રીડલોક ઊભો થયો છે. આ કારણસર જ અમેરિકાની ૬૦ ટકા પ્રજા માને છે કે કૉંગ્રેસની કામગીરી કંગાળ છે. બ્રૅનરે રાજીનામું આપ્યું ત્યારે તો ૭૦ ટકા લોકો માનતા હતા કે કૉંગ્રેસ પોતાનું કામ નથી કરતી. રિપબ્લિકન પાર્ટીના ૭૬ ટકા મતદારો ચૂંટણીપૂર્વે માનતા હતા કે પોતાના પક્ષના સાંસદોને પ્રજા સાથે કોઈ સંપર્ક નથી રહ્યો. ટ્રમ્પે પોતાના ચૂંટણીપ્રચારમાં આ અરાજક સ્થિતિનો પૂરતો લાભ લીધો. તેમના પ્રચારની મુખ્ય વાત એ હતી કે હું વૉશિંગ્ટન બહારનો – ‘આઉટસાઇડર’ છું. મારું કામ રિપબ્લિકન ઍસ્ટાબ્લિશમૅન્ટ અને અન્ય સ્થાપિત હિતો સામે લડવાનું છે. હું વૉશિંગ્ટનનો ગંદવાડ દૂર કરીશ. અને ‘આઈ વિલ ડ્રેઇન ધ સ્વામ્પ.’ (અત્યાર સુધી ટ્રમ્પે પોતાની કૅબિનેટની જે જાહેરાત કરી છે, તેમાં સ્થાપિત હિતો જ છે, તે ચર્ચા ફરી ક્યારેક !)
થોડા સમય પહેલાં જાણીતા રાજકીય વિશ્લેષક, જોનાથન રોશે ‘એટલાન્ટિક’ સામયિકમાં ‘હાઉ અમેરિકન પોલિટિક્સ વેન્ટ ઇન્સેઇન’ના મથાળા હેઠળના એક નિબંધમાં આ અરાજક સિન્ડ્રોમનાં કારણોનું વિગતે નિરૂપણ કર્યું છે.
કોઈ પણ લોકતંત્રમાં રાજકીય પક્ષો, રાજકીય આગેવાન, સંસદીય નેતાગણ, સંસદીય સમિતિઓ વગેરે સત્તાધીશો પર અંકુશ રાખતા હોય છે. પક્ષના સભ્યોને સખણાં રાખે. લાઇનમાં રાખે. કોઈ આડુંઅવળું થાય તો તેને સીધું કરે. શિસ્તમાં રાખે. માર્ગદર્શન આપે. આ બધી સંસ્થાઓ લોકતાંત્રિક વ્યવસ્થામાં ‘વચેટ-માધ્યમો’ (ઇન્ટરમિડિયરીઝ) જ ગણાય. અમેરિકામાં આ વચેટ માધ્યમોની અસરકારકતા ઘટતી ગઈ અને તેને પરિણામે ચૂંટાયેલા સાંસદો, રાજકીય નેતાઓ અને મતદારો સૌ વ્યક્તિવાદી બની ગયા. સૌ પોતપોતાના મનના રાજા. સૌનો પોતપોતાનો એજન્ડા. ‘અરાજક સિન્ડ્રોમ’નું આ મુખ્ય લક્ષણ છે.’
કોઈ પણ લોકતંત્રમાં આવાં વચેટ માધ્યમો, માળખાઓ ઊભાં કરતાં લાંબો સમય લાગે છે. અમેરિકાની ‘પરિપક્વ લોકશાહી’ને આ માળખાં ઘડતાં બસ્સો વર્ષ લાગ્યાં. અમેરિકામાં પક્ષીય પ્રથા ૧૭૯૦થી શરૂ થઈ, પણ જેને આપણે આજના સંદર્ભમાં રાજકીય પક્ષ ગણી શકીએ, તે પ્રથા તો ૧૮૩૦થી આરંભાઈ. ધીમે ધીમે રાજકીય પક્ષપ્રથા મજબૂત બનતી ગઈ. મુખ્યત્વે બે પક્ષો ઊભરતા ગયા. રાજકીય વિચારધારાઓ વિકસતી ગઈ. પોલિટિકલ મશિનરી ઊભી થઈ. મતાધિકારના વ્યાપ સાથે રાજકીય પક્ષોનું સ્વરૂપ પણ બદલાતું ગયું. આર્થિક, સામાજિક, ભૌગોલિક, રાજકીય માંગો સાથે અનેક હિતજૂથો, દબાવજૂથો પક્ષો સાથે જોડાયાં, પણ આ બધાંની સાથે નવી મુશ્કેલીઓ, સમસ્યાઓ અને પડકારો પણ આવ્યા.
છેલ્લાં ત્રીસેક વર્ષથી એક એવી છાપ પ્રબળ બનતી ગઈ કે આ વચેટ માધ્યમો જ ભ્રષ્ટ, બિનલોકતાંત્રિક અને બિનજરૂરી છે. ધીરેધીરે આ માધ્યમોની વિશ્વસનીયતા એટલી હદે નીચે ગઈ કે તે અસરકારકતા જ ગુમાવી બેઠાં. આ માધ્યમોની અવિશ્વસનીયતાને કારણે પ્રજામાં રાજકારણ પ્રત્યે ઉદાસીનતા વધી. બધા રાજકારણીઓ સરખા ભ્રષ્ટ છે એવી વ્યાપક લાગણીને પરિણામે મતદાનની ટકાવારી ઘટતી ગઈ. એક દાખલો લો. ગઈ પ્રમુખપદની ચૂંટણીમાં શરૂઆતમાં ૧૨ રિપબ્લિકન પ્રાઇમરીમાં કેવળ ૧૭ ટકા રિપબ્લિકન મતદારોએ મતદાન કર્યું. એનો અર્થ એમ થયો કે ટ્રમ્પને રિપબ્લિકન મતદારોના એક બહુ જ નાના જૂથે સમર્થન આપેલું. (આ જૂથ કેવું અને કયું હતું તેની ચર્ચામાં મેં ગયા અંકમાં કરી છે.)
અરાજકતા સિન્ડ્રોમ પાછળનું અન્ય મહત્ત્વનું પરિબળ વિચારધારાકીય ધ્રુવીકરણ આઇડિયોલૉજિકલ પોલરાઇઝેશન છે. બંને પક્ષે, વિશેષ કરીને રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં ૧૯૯૦ના ગિંગરીચ રેવોલ્યુશન પછી જે ‘ટી-પાર્ટી’ નામનું દબાવજૂથ ઊભુ થયું છે, તેની આત્યંતિકતાએ રાજકીય નેતાગીરીની પકડને હલબલાવી મૂકી છે. આગળ આપણે સ્પીકર બ્રેનરની બિનઅસરકારકતાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ જૂથ માને છે કે નેતાગીરી સમાધાનને નામે આપણાં હિતો અને વિચારસરણી(કન્ઝર્વેટિવ વિચારધારા)ને નુકસાન પહોંચાડે છે. માટે રાષ્ટ્રને નુકસાન થાય, તો વાંધો નહીં, પરંતુ વિચારધારા બચવી જોઈએ. રાષ્ટ્ર પછી, વિચારધારા પહેલાં. પરિણામે બજેટ મંજૂર ના કરવું. ઓબામાની રાજકીય નિમણૂકોને મંજૂરી ના આપવી, સરકારી કામગીરી ઠપ્પ કરી દેવી, આવા વિકારો જન્મ્યા.
આ વિકારની એક સીધી અસર એ થઈ કે જો તમે અમારી સાથે નહીં તો અમારી સામે. પરિણામે રિપબ્લિકન પાર્ટીમાં મૉડરેટ હોવું એક ગેરલાયકાત જેવું બની ગયું. પરિણામ એ આવ્યું કે કાં તો મૉડેરેટ વિચારધારાઓએ ધીમે-ધીમે નિવૃત્તિ લઈ લીધી યા તો મૌન સેવી લીધું. જે રહ્યાં તેમને ઘરઆંગણે પોતાનાં જ મતક્ષેત્રોમાં જિતવું મુશ્કેલ બની ગયું. રિપબ્લિકન પાર્ટીના વર્તમાન સેનેટ-અધ્યક્ષ મિચ મેક્કોલેનને કન્ટકીની પોતાની સેનેટસીટ બચાવવી મુશ્કેલ પડેલ. કેન્ટર નામના ગૃહના બહુમતી નેતા તો પ્રાઇમરીમાં ટી-પાર્ટીમાં એક ઉમેદવાર સામે હારી ગયા. હવે ચાલુ સભ્યોને ભય છે કે સંસદમાં તે કોઈ એવું મતદાન ના કરે કે જેથી પોતાને ફરીથી ચૂંટાવું મુશ્કેલ બની જાય. ટ્રમ્પના વિજયથી આ સ્થિતિ વધુ ભયાનક બનશે.
વ્યક્તિવાદી રાજકારણનું અન્ય આકર્ષતું પાસું ચૂંટણીભંડોળ છે. અમેરિકી લોકતંત્ર પર ધનતંત્રનું વર્ચસ્વ સર્વવિદિત છે. હિલેરી ક્લિન્ટને આ ચૂંટણીમાં ૧.૨ બિલિયન ડોલર્સ વાપર્યાં. ૨૦૧૨ની ચૂંટણીમાં ઓબામા અને રોમની બંનેએ મળી બે બિલિયન ડોલર્સ ખર્ચેલા. જેબ બુશે બ્યુરો પ્રાયમરીમાં ૧૫૦ મિલિયન ડોલર્સ વાપર્યા અને એક પણ રાજ્યમાં ના જીત્યા. ૧૯૭૦થી ચૂંટણીમાં ધનતંત્રનો પ્રભાવ નાથવા કાયદાઓ કરવાની માંગ વધી. કાયદાઓ થયા પણ ખરાં. પરંતુ છટકબારીઓ એટલી નીકળી કે ધનતંત્રનો પ્રભાવ ઘટવાને બદલે કાંઈ ગણો વધ્યો. સહિત જૂથો, દબાવ જૂથો અને સ્થાપિત હિતોએ ઉમેદવારો સાથે મળી સુપર પોલિટિકલ એક્શન કમિટીઓ ઊભી કરી જે ‘સુપરપેક’ના નામે ઓળખાય છે. ઉપર જે આંકડાઓ આપ્યા છે તેમાં આ સુપરપેકની રકમના અહમ ભાગ છે. આ સુપરપેક પર પક્ષોનો કોઈ અંકુશ નથી. પક્ષો પોતાનું ભંડોળ ઊભું કરે છે. પરંતુ મુખ્યત્વે સુપરપેક ઉમેદવાર સાથે સીધો વ્યવહાર કરે છે. સુપરપેકને કારણે પક્ષો મજબૂત થવાના બદલે નબળા બન્યા છે. બંને પક્ષના કેટલાક નેતોઓએ જાહેરમાં કહ્યું છે કે સુપરપેકને કારણે તેમની કામગીરી વધુ મુશ્કેલ બની છે. સુપરપેક પ્રાયમરીમાં જ પોતાના ઉમેદવારને જીતાડવા લાખો કરોડો ખર્ચે છે. જેબ બુશના ૧૫૦ મિલિયન ડૉલર્સ ને હિલેરીના ૬૦૦ મિલિયન તેનાં ઉદાહરણ છે.
એક સમયે રાજકીય પક્ષો સંસદીય કામગીરીમાં અસરકારી ભાગ ભજવતાં સિનિયર નેતાઓને સમિતિઓના અધ્યક્ષ બનાવતા. મહત્ત્વની સમિતિઓમાં નિમાતા. સાંસદો સાથે બેસીને અરસ-પરસ કામો પતાવી લેતા. અમેરિકામાં આ પ્રથાથી જે દૂષણ પેદા થયું તે ‘પોર્ક બેરેલ’ નામે જાણીતું છે. તેમાં તારુંમારું સહિયારું ચાલતું. સાંસદો પોતપોતાના મતક્ષેત્રમાં રસ્તાઓ બનાવવા ઉદ્યોગો બનાવવા વિધેયકોમાં પોર્ક બેરેલને સામેલ કરી દેતા. અલાસ્કામાં બનેલો ‘રોડ્સ ટુ નો વ્હેર’ તેનું ઉદાહરણ છે. ગિંગરીચ રેવોલ્યૂશન પછી આ પોર્ક બેરેલને નાથવાના આશયથી સુધારાઓ થયા પરંતુ આ સુધારાઓએ પક્ષોને કૉંગ્રેસમાં વધુ નબળા બનાવ્યા એક સમયે સાથે મળીને કામ કરતાં જૂથોમાં મધ્યસ્થહીનતા આવી ગઈ.
આમ પક્ષોની અને પક્ષીય નેતાગીરીની ઘટેલી અસરકારકતાને કારણે લોકરંજક ઉમેદવારો ઊભા થવા માંડ્યા. વ્યક્તિવાદી લઘુકેન્દ્રી રાજકારણ ઊભું થયું. હવે પ્રજા અને ઉમેદવારની વચ્ચે કોઈ અસરકારી પરિબળ નથી.
અમેરિકાના રાજકીય પક્ષોના ભવિષ્ય વિશેની આગળની ચર્ચા હવે પછી.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2016; પૃ. 03, 04 અને 15
