રાજ ગોસ્વામી
રાજેશ ખન્નાની ફિલ્મોની વાત થાય ત્યારે સામાન્ય રીતે તેની પહેલી ફિલ્મ ‘આખરી ખત’નો ઉલ્લેખ થતો નથી. એનાં બે કારણ છે; એક તો હિન્દી સિનેમાના તારા નહીં પણ સૂરજ જેવી તેની કારકિર્દીમાં એવી એવી ઝળહળતી ફિલ્મો આવી કે ‘આખરી ખત’ જેવી ઘણી ‘સાધારણ’ ફિલ્મો ઝંખવાઈ ગઈ અને બીજું, 1966માં આ ફિલ્મ આવી ત્યારે પણ તેની પાસેથી કોઈ ખાસ અપેક્ષા નહોતી. આનંદ બંધુઓમાં જ્યેષ્ઠ ચેતન આનંદે, 1964ની તેમની ખર્ચાળ યુદ્ધ-ફિલ્મ ‘હકીકત’ પછી, લો-બજેટમાં એક પ્રયોગાત્મક ફિલ્મ તરીકે ‘આખરી ખત’ હાથમાં લીધી હતી. 1967ના ઓસ્કાર એવોર્ડ માટે ‘આખરી ખત’ને શ્રેષ્ઠ વિદેશી ફિલ્મની કેટેગરીમાં નોમિનેટ પણ કરવામાં આવી હતી. એને કેમ એવોર્ડ ના મળ્યો તે ખબર નથી. વિચાર કરો, રાજેશ ખન્નાની પહેલી ફિલ્મ ઓસ્કાર માટે ગઈ હતી!
ફિલ્મની સ્ક્રિપ્ટ એકદમ પાતળી હતી; 15 મહિનાનું એક અનાથ શિશુ મુંબઈની સડકો પર ભૂલું પડી જાય છે અને સિનેમેટોગ્રાફર જાલ મિસ્ત્રીનો હાથેથી પકડેલો કેમેરા તેની પાછળ-પાછળ ફરે છે. બ્લેક-એન્ડ વ્હાઈટ ફિલ્મોના એ જમાનામાં આવા મૂવિંગ કેમેરાનો પ્રયોગ કદાચ પહેલીવાર થયો હતો. જાલ અને તેમના ભાઈ ફાલી મિસ્ત્રીએ એ જમનામાં સિનેમેટોગ્રાફીમાં બહુ નામ કાઢ્યું હતું.
ચેતન આનંદ મૂળ તો ઇન્ડિયન પીપલ્સ થિયેટર એસોસિયેશન(ઇપ્ટા)ની પેદાઈશ હતા. તે હિન્દી સિનેમાની સ્ટાર-સિસ્ટમમાં માનતા નહોતા. એટલા માટે, 1965માં, નિર્માતાઓના એક સંગઠન યુનાઇટેડ પ્રોડ્યુસર એન્ડ ફિલ્મફેરની પ્રતિભા-શોધ સ્પર્ધામાં વિજેતા નીવડેલા જતીન ખન્નાને તેમણે ‘આખરી ખત’ માટે અને એ સંગઠનના અધ્યક્ષ જી.પી. સિપ્પીએ ‘રાઝ’ ફિલ્મ માટે સાઈન કર્યો હતો. જો કે ‘આખરી ખત’ તેના પહેલાં રિલીઝ થઇ હતી.
આ સ્પર્ધામાં 10,000 ઉમેદવારોમાંથી 8 જણા ફાઈનલમાં આવ્યા હતા અને તેમાંથી ખન્ના, સુભાષ ઘાઈ અને ફરીદા જલાલ વિજેતા જાહેર થયા હતા. એ વર્ષે જ, શશી કપૂર-નંદાની બ્લોકબસ્ટર ફિલ્મ ‘જબ જબ ફૂલ ખીલે’માં જતીન ખન્ના નામનો એક એક્ટર હતો, એટલે ખન્નાએ તેનું નામ બદલીને રાજેશ રાખ્યું હતું. ચેતન આનંદને ત્યારે અંદાજ પણ નહોતો કે 15 વર્ષ પછી તેઓ તેની સાથે ‘કુદરત’ ફિલ્મ બનાવશે, ત્યારે એ નવોદિત ખન્ના હિન્દી સિનેમાના ઇતિહાસનો સૌથી મોટો સુપરસ્ટાર બની ગયો હશે.
અમિતાબ બચ્ચનની ડેબ્યુ ફિલ્મ ‘સાત હિન્દુસ્તાની’વાળા કે.એ. અબ્બાસે, 1954માં ‘મુન્ના’ નામની એક ફિલ્મ બનાવી હતી. તેમાં છ વર્ષના એક છોકરાને તેની વિધવા માતા અનાથાલયમાં મૂકી દે છે. ત્યાંથી એ છોકરો ભાગી છૂટે છે અને માતાની શોધમાં શહેરમાં ફરે છે એવી વાર્તા હતી. ‘મુન્ના’ હિન્દી સિનેમાની પહેલી ગીત વગરની ફિલ્મ કહેવાય છે. તત્કાલીન વડા પ્રધાન નહેરુને આ ફિલ્મ બહુ ગમી હતી અને ફિલ્મના યુનિટને જમવા માટે ઘરે બોલાવ્યું હતું.
‘આખરી ખત’ની પ્રેરણા અબ્બાસની ફિલ્મ હતી. તેમાં કુલ્લુ ગામમાં રહેતો શિલ્પકાર ગોવિંદ (ખન્ના) ગામની છોકરી લજ્જો (‘ધરમ વીર’માં મહારાણી મીનાક્ષીની ભૂમિકા કરનાર ઇન્દ્રાણી મુખરજી) મંદિરમાં જઈને ખાનગીમાં લગ્ન કરે છે. એ પછી ગોવિંદ વધુ ભણવા માટે શહેર જાય છે. ગામમાં લજ્જોને ખબર પડે છે કે તે પેટથી છે, એટલે તે ગોવિંદની તલાશમાં શહેર આવે છે. ગોવિંદ હવે ફરી જાય છે અને લજ્જો ગોવિંદના દરવાજે એક કાગળ મૂકીને જતી રહે છે. લજ્જો એંઠું વીણીને બાળકને ખવડાવે છે અને એક દિવસ તેને અનાથ મૂકીને મરી જાય છે. બાળક શહેરમાં રઝળી પડે છે. બીજી બાજુ, લજ્જોનો કાગળ વાંચ્યા પછી ગોવિંદને તેની ભૂલ સમજાય છે અને તે તેના દીકરાની શોધમાં નીકળે છે.
લગ્ન વગરના માતૃત્વ પર વર્ષો પછી અનેક ફિલ્મો બની હતી, પરંતુ ‘આખરી ખત’ની વિશેષતા એ હતી કે તેનો ‘હિરો’ 15 મહિનાનું બાળક બુન્ટુ હતું. બાળક શહેરમાં ભટકતું હોય તેવાં દૃશ્યોને સહજ રીતે કેપ્ચર કરવા માટે ચેતન આનંદે તેને સડકો પર છોડી મુકતા હતા અને એક માણસને સંતાડી રાખેલો કેમેરા સાથે તેની પાછળ ફરવાનું કહેતા હતા. આટલા મોટા શહેરમાં માતા વગર રઝળી જવાની તેની વ્યથા અને નિર્દોષતા આબાદ રીતે પડદા પર ઉભરી આવી હતી. એ રસ્તા પર પડેલો ખોરાક ખાય છે, મંદિરમાંથી ભગવાનનો પ્રસાદ લઇ લે છે અને કચરામાં પડેલી ઊંઘવાની ગોળીઓ ખાઈને રેલવે સ્ટેશન પર સૂઈ જાય છે.
ફિલ્મમાં મુંબઈ જેવા મોટા શહેરની નિર્દયતા પર પણ એક ટીપ્પણી હતી. જેમ કે, ગોવિંદ અને પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર એક બાળક પાસે રડતા માણસને રડવાનું કારણ પૂછે છે તો પેલો વળતો સવાલ કરે છે, “યહાં રોના મના હૈ? પીના તો મના હૈ, ખાના ભી મના હો રહા હૈ, હંસના તો અપને આપ હી મના હો જાયેગા, પર રોના કયું મના હૈ?”
એ બાળ કલાકારનું નામ માસ્ટર બંટી હતું. એક જમાનામાં ઇન્દ્ર કુમાર બહેલ નામના એક ભાઈ હેમા માલિનીના સેક્રેટરી હતા. આ આઈ.કે. બહેલે 1978માં, વિજય આનંદના નિર્દેશન તળે ધર્મેન્દ્ર, હેમા, દેવ આનંદ, પરવીન બાબી, શશી કપૂર, ટીના મુનિમ અને ઋષિ કપૂરને લઈને એક મલ્ટી-સ્ટારર ફિલ્મ બનાવાની ઘોષણા કરી હતી, પણ એમાં પૈસાના ગોટાળાને લઈને હેમાએ બહેલને કાઢી મુક્યા હતા. માસ્ટર બંટી આ આઈ. કે. બહેલનો દીકરો હતો. 18 વર્ષ પછી, ચેતન આનંદના લઘુ બંધુ દેવ આનંદે ‘હમ નવજવાન’ ફિલ્મમાં તેને બંટી બહેલ નામથી (સંજય દત્તની પહેલી પત્ની) રિચા શર્મા સામે હિરો તરીકે પેશ કર્યો હતો.
‘આખરી ખત’નું બીજું એક આકર્ષણ તેનું સંગીત છે. કૈફી આઝમી અને ખય્યામની જોડીએ તેમાં સુમધુર ગીતો આપ્યાં હતાં. કુલ પાંચ ગીતો હતાં. તેમાંથી બે ગીતો આજે પણ એટલાં જ લોકપ્રિય છે; ‘બહારો મેરા જીવન ભી સંવારો’ લતા મંગેશકર અને ખય્યામની કારકિર્દીનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોમાંથી એક છે. પ્રેમાતુર યુવતીના દિલની વાત કહેતું તેનું હ્રદયસ્પર્શી કમ્પોઝિશન અને કૈફીની શુદ્ધ કવિતા યાદગાર છે. કૈફી એમાં લખે છે;
રચાઓ કોઈ કજરા લાઓ ગજરા, લચકતી ડાલિયોં તુમ ફૂલ વારો
લગાઓ મેરે ઇન હાથો મેં મહેંદી, સજાઓ માંગ મેરી યા સિધારો બહારો
બીજું રોમેન્ટિક ગીત ‘રૂત જવાન રાત મહેરબાન’ ભુપેન્દર સિંહના અવાજમાં છે. ચેતન આનંદે ‘હકીકત’માં તેમના અભિનયથી ખુશ થઈને ગોવિંદનો રોલ ભુપિન્દરને ઓફર કર્યો હતો. એ વાત ના બની એટલે તેમણે સંજય ખાનનો સંપર્ક કર્યો હતો અને એમાં પણ કંઈ ન ગોઠવાયું એટલે તેમણે નવોદિત ખન્નાને આ રોલ આપ્યો હતો. ખન્ના માટે આ ફિલ્મ લોટરી સાબિત થઇ.
2009માં, ખન્નાને લાઈફ ટાઈમ એચીવમેન્ટ એવોર્ડ આપવામાં આવ્યો, ત્યારે મીડિયા સાથે વાત કરતાં તેણે કહ્યું હતું, “આખરી ખત નિર્દેશકની ફિલ્મ હતી. ચેતન આનંદ બહુ સંવેદનશીલ અને કલ્પનાશીલ નિર્દેશક હતા. ફિલ્મમાં મારા માટે છેલ્લું દૃશ્ય બહુ પડકારભર્યું હતું જેમાં મારે ગમગીન મૂડ બતાવાનો હતો. ચેતન આનંદ મને મોડી રાતે ઊંઘમાંથી ઉઠાડીને શૂટ કરાવતા હતા જેથી ચહેરા પર દુઃખી ભાવ દેખાય.”
‘આખરી ખત’ને બોક્સ ઓફિસ પર બહુ ધાર્યો પ્રતિસાદ ન મળ્યો પણ ફિલ્મ વિવેચકોએ તેને ખૂબ વખાણી હતી. એમાં ખન્નાની નોંધ લેવાઈ હતી. એટલે જ, નાસિર હુસેને 1967માં તેમની બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ ફિલ્મ ‘બહારોં કે સપને’ માટે ખન્નાની પસંદગી કરી હતી. હુસેન સાથે ખન્નાની એ એક માત્ર ફિલ્મ છે. આર.ડી. બર્મન સાથે પણ આ તેની પહેલી ફિલ્મ. પાછળથી, ખન્ના અને બર્મન (કિશોર કુમાર સાથે મળીને) એક પછી એક હિટ ગીતો આપવાના હતા. એ જ વર્ષે, ‘રાઝ’ પણ આવી (જેની વાત ફરી ક્યારેક) અને અંગ્રેજીમાં કહે તેમ, રેસ્ટ ઈઝ હિસ્ટરી.
પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 10 મે 2023
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
