1.
કુર્માવતાર • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
જેમ જેમ વર્ષો ગયાં
તેમ મારી ઉપરનું કઠ્ઠણ કવચ
મજબૂત થતું ગયું
હવે કોઈ ભાલો ભોંકી જાય
પીઠ પર
તો ઘસરકો સરખો પડતો નથી.
હોય મૂશળ ધાર વરસાદની
કે દાવાનળ
કે કૂતુહલે ફંગોળાતા
ભૂખ્યા વાઘ વરુ
હું હંમેશ સુરક્ષિત કવચની અંદર.
મારી મજબૂત પીઠ પર
મંદર પર્વત લઇ હું બેઠી ના હોઉં
ક્ષીરસાગરની વચમાં જાણે
જાતને સંકોરી કવચની અંદર.
એમને મારી ઈર્ષા થાય છે
ક્યારેક અહોભાવ પણ
ક્યારેક કુતૂહલ.
થાય છે એમને હું ઘણું શીખી ગઈ છું.
હું ઘણું ખમી શકું છું.
મારી પીઠ પર રમત રમાય છે
કંઈ ને કંઈ પામવા
એમને ક્યાં ખબર છે
કે કવચની નીચે હું દબાઈ રહી છું
એટલી કે સત્ય ના ઉચરી શકું
ડર ના હોવા વિષે,
ના ખોલી ને આંખો જોઈ શકું સપનાં
પ્રવાલદ્વીપના હોવા વિષે.
મારી પીઠ પર રમાતી રમતથી
હું ડરું છું.
કવચની બહારનાં
અજાણ્યા દેવ, દાનવોથી
હું ડરું છું.
વાસુકીની ફેણોથી ડરું છું.
કવચની અંદર રહી ને ય હું ડરું છું.
ડરું છું બહારથી આવતા
ક્ષીરસાગરના ખળભળાટથી,
મારા ખુદના હૃદયમાં ચાલતાં મંથનથી
એમાંથી નીકળી આવ્યું જો હળાહલ –
એ વિચાર માત્રથી ડરું છું.
મારી અંદર ખદબદતા
એકાંતથી હું ડરું છું.
મારા જ કવચની ભીસી દેતી
દીવાલોથી હું ડરું છું.
કવચમાં રહી રહી ને
કદાચ હું મરું છું,
પણ એ લોકો મને છે
હું કેવી નિશ્ચિંત ફરું છું.
(“શબ્દસૃષ્ટિ”માં પ્રગટ)
++++++
2.
જરાસંઘ • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
બપોરના નકલી અંધકારમાં
મારા શ્વાસોને સર કરવા મથતા તારા શ્વાસ
આનંદના અવનવા પ્રદેશો પાર
ફતેહ કરતા તારા હાથ
જીતેલી ધરતી પાર
વિજયપતાકા રોપતા તારા હોઠ
અને આ ધસમસતા લશ્કર સાથે
ચડાઈ કરતો તારો ઉન્માદ
મારા શરીર પાર
આમાંથી કોઈ કેમ
છટકી શકે?
ને છતાં ય
બચીને ભાગતા રણવૈયા જેવું
મારું મન
દોડી રહ્યું છે પૂરપાટ
સૌ અણખેડાયેલા રસ્તા ઉપર
વહેંચાઈ ગઈ છું હું
જરાસંઘના વિછિન્ન શરીરના
બે ફાડચાંની જેમ
એક ફાડચું દોડે છે — હાંફતું, થાકતું
નહિ લીધેલા રસ્તાઓ પર
ને બીજું
તરફડતું તારી નીચે
મથતું એક થવા
પેલા બીજા અસ્તિત્વના
અવળાં પડેલાં ફાડચાં સાથે
ને દૂર ઊભી હું
કેમની જોઈ રહી
આ જરાસંઘના અસ્તિત્વની લડાઈ
(પ્રગટ : “એતદ્દ”, ડિસેમ્બર 2012)
++++++
3.
ત્રિશંકુ • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
શરીરને પોતાની ઈચ્છાઓ છે
પોતાનું મન છે
પોતાનું તદ્દન અલાયદું એક અસ્તિત્વ છે
શરીરની પોતાની, મારાથી જુદી
એક દુનિયા છે
કોણ કહે છે એ મારા કહ્યામાં છે?
એક-મેકને ઊલટી દિશામાં ખેંચાતા
પૂંઠથી જોડાયેલા
સિયામીઝ ટ્વિન્સ જેવાં અમે
એકમેકની પ્રતિકૃતિ સમાં અમે
પ્રકૃતિમાં સાવ અલગ
એ જિદ્દી, સ્વચ્છંદ, ઉછાંછળું
ને હું સમજું, કહ્યાગરી, ઠરેલ
હું એની આંખોમાં આંખ મેળવવા મથું
કે વાત કરી શકું
હું એને વાતોમાં વાળવા મથું
કે રસ્તો કરી શકું
હું રસ્તે એના હાથ ઝાલી દોરવા મથું
કે આગળ વધી શકું
હું શરીરને છોડી જો આગળ વધવા મથું
તો કદાચ જીવી જાણી શકું
હું ત્રિશંકુ, અધવચ ઊલટી ન લટકું
જો શરીરનો, સ્વર્ગનો, મોહ તજી શકું.
(પ્રગટ : “એતદ્દ”, ડિસેમ્બર 2012)
+++++
4.
ડોલ • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
ખાલી એક કૂવાનો કાંઠો
ને ડોલ લોખંડની કોઈ
સદીઓ વહી
ખખડતી ડોલ મહીં ઊતારી
ઉલેચ્યા કરે
ઘસી ઘસીને તળિયે
રહી ગઈ જે નીચે ઠરીને
તે જિજીવિષા ટીપે ટીપે
કટાયેલી ડોલના તળિયે
એક ઝીણી નાની ફાટ છે
ઉપર આવતા લાગી
સરકી જાય છે ટીપાં તહીં
ને છતાં ય ડોલનો આ કઈ ભાર છે!
કે પછી મારા બાવડાં જ હતાશ છે?
સદીઓથી સમેટયાં કરે
આ એક જૂની કંઈ ડોલ
હાથ લાગે એટલી
ભીનાશ સૌ
ને તો ય લોખંડની આ ડોલ
સાવ કોરી ધાકોર છે.
+++++++
5.
અગ્નિદાહ • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
મોઢે બુકાની બાંધેલો
એ માણસ
અવારનવાર
ઇલેકટ્રીકની ભઠ્ઠીનું
ઢાંકણું ખોલી
કઢાઈમાં ધાણીની જેમ
હલાવે છે પપ્પાના શરીરને
હમણાં છેલ્લે હલાવ્યું
ત્યારે સળગતી, લાવા જેવી
જ્વાળાઓની વચમાં દેખાઈ હતી
પપ્પાની કરોડરજ્જુ
ને એની સાથે હજુ ય
જોડાયેલી ખોપરી
બહાર આવી વીંટળાઈ ગઈ'તી સજ્જડ
એમના બળતા શરીરની વાસ
સ્મશાનથી પાછી આવી
માથું ઘસી નહાઈ
હવે શરીર મહેકે છે
વાળમાં ચોંટેલી સ્મશાનની રાખ
ગટરમાં વહી ગઈ હશે
સુંવાળા, હજુ ય નીતરતા વાળને
સુગંધિત, સ્વચ્છ વસ્ત્રોમાં સજ્જ મને
લાકડાના ખાટલા પર સુવાડી
હવે દાહ દેવાય છે
મોં પર બુકાની બાંધેલા
આ જલ્લાદને હું ઓળખતી નથી
નથી ઓળખતી આ આગને
એમાં એ આમથી તેમ ફેરવે તો છે મારું શરીર
પણ પપ્પાના શરીરની જેમ
આ શરીર ભસ્મ થતું જ નથી!
++++++
6.
મંદોદરી • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
સાંજના હતાશ, ઝાંખા અજવાળામાં
પરદેશના અજાણ્યા રસ્તા ઉપર
એક જાણીતી દક્ષિણ ભારતીય દુકાન સામે
ગાડી ઊભી કરી
તેના કરેલા સૌ રાવણદહન યાદ કરી
તારી આંખમાં ફૂટી આવેલી
નારંગી ટશરો શમે
એની રાહ જોયા વગર
દરવાજો બંધ કરીને
સડસડાટ નીકળી ગયેલી તું, મંદોદરી
વર્તમાન તરફ
દુકાનમાં એવાં જ નારંગી રંગનાં અજવાળાં તળે
ચળકતી જલેબીઓ જોતાં
વધુ ઘેરી થઇ આવેલી એ ટશરો
નારંગીમાંથી લાલ ને લાલમાંથી રાતી
તારી જ દોરેલી લક્ષ્મણરેખાઓની વચમાં
ગુંચવાયેલી તું
તને એક ક્ષણ તો લાગેલું
કે હમણાં ફૂટશે આ જલેબીઓ ને ધસી આવશે બહાર
રાતોચોળ લાવા
લાહ્ય, લાહ્ય
પણ પછી રાત્રે ટેબલ પર એ જ રાવણની સામે બેસી
જલેબી ખાતાં
એ જ ચીકણી, ઘટ્ટ, મીઠ્ઠી ચાસણીમાં
ઝબોળી, ઝબોળીને ઠારેલી
તેં ફરી એક વાર
એ નારંગી ટશરો, ખરુંને મંદોદરી?
(પ્રગટ : “એતદ્દ”, જૂન 2016)
++++++
7.
ગાંધારી • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
આંખે પાટા બાંધે
કંઈ દેખ્યાં ના દેખ્યાં થોડાં થાય છે
એને તો લાગતું એને રૂવે રૂવે આંખો ફૂટી છે.
ઘરમાં બિલાડી પેસે
ને એની પાની તળેની જમીન જ્યાં થથરે
કે એ પામી ગઈ હોય.
ક્યારેક ધતૂરાની વાસથી
ઓરડો ભરાઈ ગયો હોય
એની ભાળ એને બહાર પાડોશીના આંગણામાં
બેઠાં બેઠાં મળી જાય
એક બીજાના કાનમાં ઘૂસૂર પૂસૂર કરતી
હવાના પડઘા એના કાનમાં ઝીલાઈ જાય.
એની જીભ ઉપર જીભ ફેરવી એ ચાખી લઇ શકતી
એ એનો મિજાજ
કદીક તીખો કદીક સુક્કો
ઘણું ખરું સાવ ફિક્કો, ઊખડ્યો, ઉખાડ્યો.
એની ગીચ છાતી પર હાથે ય ના ફેરવ્યો હોય
ને છતાં ય એ તળેના બધા ગબડાળા છતાં થઇ જાય
એની બંધ આંખ આગળ.
એને ઘણી વાર થતું
ફટ કરી ખોલી નાખી આંખ આડેના પાટા
ધારીને જોઈ લેવું છે એની આંખોમાં
પણ એ ડરતી
આંખ સામે ટોળે વળતાં અંધારાથી
અંધારામાં ય ના ઓગાળતી એ છાયાઓથી
જો એક વાર નરી આંખે જોઈ લીધું એણે
પેલી પટ્ટીની આરપાર
એક અગાધ ઊંડી ખાઈમાં
તો શું એ જાતને ભરમાવી શકશે?
શંકાને નામ શ્રદ્ધાનું દઈ જીવી શકશે?
વાંક અંધારનો કે વાંક પાટાનો કાઢી શકશે?
શું એ ખુલ્લી આંખે જીવી શકશે?
શું શક્ય હશે ફરી ગાંધારી બની ને જીવવું?
(પ્રગટ : “એતદ્દ”, જૂન 2016)
++++++++
8.
એલિસબ્રિજ • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
બપોરથી નદીની રેતમાં
પડ્યો પાથર્યો સૂરજ
સાંજે અચાનક ઘર યાદ આવતાં
ફટાફટ ઊઠી
હાથ ખંખેરી
ચાલી નીકળે છે
ને પછી ધીમે ધીમે ડૂબે છે
ત્રણ દરવાજા
જૂની નગીનાવાડી
ભૂલાયેલી સિદી સૈયદની જાળી
રાતની કાળી કાળી રેતમાં
વિખરાય છે નદી કાંઠે
ઉમટેલી ગુજરી
ને ભદ્રના કિલ્લાની જામેલી ભીડ
અંધારું ઓઢેલી
શહેરની સાંકડી શેરીઓ હવે સૂની
સિવાય એકલ દોકલ
આંટા મારતી ભીખારાની બૂમો
"કંઈ ખાવાનું આલો, બા!"
હજુ ય રખડતાં
છૂટાછવાયાં ઢોર ને
લાલ બસોની ઘેરાયેલી આંખો
ત્યાં આ ઊંઘરેટા શહેર પર
ઊગે છે
ટમટમતાં સોડિયમ લાઈટના આગિયા લઇ
આ એલિસબ્રિજ
અને બ્રિજની પેલે પા'
ચળક ચળક રૂપેરી રણ અફાટ
ઝળહળતાં બિલબોર્ડ ને
મસમોટી મોલ-દૂકાનો
એ સૌ ફરતે પથરાયેલા
વિશાળ રેસ ટ્રેક જેવા રસ્તા
એ પર ધસમસતી
ફોર્મ્યુલા વનની ગાડીઓની
ચિચિયારીઓ ડરાવતી રાતને.
છેડો ફાડી ચાલ્યાં ગયેલાં
સાગા જેવા શહેરના પરાં
અટવાય છે
ઝગારા મારતી લાઇટોનાં
આંજી નાખતા અંધકારમાં.
અહીં શોધવા પડે એમ છે અત્યારે
સરખેજના રોજા, એક જૂનો ટાઉન હોલ
કો' વાચનાલય.
છેદાઈ ગયેલાં પૂરબ ને પશ્ચિમ વચ્ચે
આ એલિસબ્રિજ
બે બાજુ નવી નકોર ઘોડીઓના સહારે ઊભા
કોઈ વડીલ જેવો
ઝાંખું ઝાંખું અજવાળું વેરતો
સમયને સમય સાથે ગૂંથતો
મોળસોતી ઉખડીને ઊડી જતી
ડાળીઓ ફરી પાછી
ધરતી મહીં રોપતો
તૂટેલા શહેરના મબલખ કંઈ ટૂકડાઓ
એક સાથે એક હજી જોડતો
ઝાંખું ઝાંખું અજવાળું કંઈ વેરતો
એલિસબ્રિજ
++++++++
9.
સીદીસૈયદની જાળી • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
આ શહેર હથેળીમાં
બે સોનેરી કલ્પતરુ ધરે
નમણી, ઝૂકી જતી ડાળીઓ
લયમાં વીંટળાય ખજૂરી પરે.
અચરજ શાં ફૂટ્યાં
કો ઝીણાં લજામણીનાં પાન.
નકશીદાર પારિજાત
મોગરો, જૂઈ-જાઈ
સૌ પર રાતની ઝાકળભીની
ધીમી આંગળીઓ ફરે.
રૂપેરી ચાંદાનાં કિરણો
જાળી મહીં થઇ મસ્જિદમાં ઝરે.
જાણે કુદરતનો નકશીગર
અલ્લાતાલાની ચાદર ભરે.
હથેળીમાં લઇ કલ્પવૃક્ષ બે
આ નગર મુજ મનને હરે.
+++++++
10.
નૃસિંહાવતાર • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
કોઈ થાંભલો
લાલચોળ થાય તપીને
ફાડી નીકળે
ગ્રસે મને
કોઈ ઘેરી વેદના
સતત લબકતી
ના જીવતી
ના મરેલી
સૂઈ જઉં તો શમે જરી
કામે વળગું તો ભૂલું જરી
પણ આ વેદના
ના સૂતી
ના જાગી
સાંજે સાંજે સળગતી
ના દિવસે
ના રાતે પજવતી
ઉગામે શસ્ત્ર એ
તો ફરિયાદ હું કરું
ભીડે જો બાથ એ
તો સૌ હું ય લડું
પણ ના આભે ઉછાળી
ના ભોંયે પછાડી
લઇ એણે ખોળે
મને ચીરી કાઢી.
બહાર જઉં તો ય શું?
અંદર વહું તો ય શું?
આ વેદનાએ મને
ઉંબરની વચોવચ હણેલી.
+++++++
11.
મત્સ્યાવતાર • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
ડ્રોઈંગરૂમના
લેધરના સોફાની બાજુમાં
આરસની ટિપોઈ પર
કાચના પારદર્શક ઘડામાં
રંગરંગીન પથરાઓ
ને અદ્રશ્ય પાણીની વચમાં
મૂકી તેં મને
માપી માપીને ફરવા.
પણ મારા મનમાં વિસ્તરતી ક્ષિતિજોને
નાનો પાડવા લાગ્યો તારો ઘડો
ને હું ચાલી નીકળી
તોડીને ઘડો
તરછોડીને જળાશયો
મૂકી વહેતી બાંધેલી નદીઓ
ભૂલીને મનુની હોડી
હું ચાલી નીકળી
બની એક વિશાળકાય માછલી
ધસમસતી
બાંધીને શીંગ પરે
મારી આંખે આખી દુનિયા
વીણી વીણીને સાથે લીધી
કાચાં સપનાંની એક એક ક્યારી
તૂટીફૂટી જાળ સંબંધોની
ક્ષણો પાતળી, ઝીણી, સુંવાળી
ઈચ્છાઓ ધગધગતી, પ્રલયકારી
હિંમતનો પહાડ મલય લઇ ભારી
વહું હું
માછલી વિશાલકાયી!
+++++++++
12.
સાવિત્રી • પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા
સાવિત્રીની નાઇટી તળે
અડધી રાતે
હંમેશની જેમ
એ હાથ ફરી રહ્યો હતો
સ્નાયુઓમાં ચાસ પાડતો
અંધકારની દુનિયામાં રખડતો
વીણતો
ઓળખીતી, અજાણી, પડોશની, ઑફિસની
સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ
કોઈનાં ઉન્નત સ્તન
કોઈનાં વિશાળ નિતંબ
કોઈની કમરનો માદક વલય
કોઈનું રૂપ
કોઈનો રંગ
આંધળી કલ્પનાનાં ટાંકણે
એ ટીપી રહ્યો હતો
આજ રાતની સાવિત્રીને
સર્વગુણ સંપન્ન સાવિત્રીને
એને ગમે એવી સાવિત્રીને
પણ એ તો નીકળીને ચાલી ગઈ હતી દૂર
છટકીને ટાંકણાથી
પાડાની પીઠ પર નાખી ને શરીર
જીવતું ને છતાં નિર્બળ
એ સડસડાટ પહોંચી ગઈ હતી
યમરાજને દરવાજે
રાહ જોતી
એ કોણ હતી?
યમરાજને પૂછતી પ્રશ્નો એ કોણ હતી?
શું એ નચિકેતા હતી?
કે એ હતી સાવિત્રી?
એને કોઈએ યમરાજને દાનમાં દીધેલી હતી?
કે એ કોઈને યમરાજને સોંપવા આવેલી?
કે પછી પાછું માંગવા આવી હતી કોઈને યમરાજ પાસેથી?
શું એ સાવિત્રી હતી?
એ કોણ હતી?
‘Parvati Bunglow’, opposite New Alaknanda Society, near Azad Society, AHMEDABAD – 380 015
