સુમન શાહ
મશીન લર્નિન્ગના એક ઑલ્ગોરીધમનો ઉલ્લેખ કરવો જ જોઈએ કેમ કે તે માનવ-મગજની રચના અને કાર્યના અધ્યયન પછી બનાવાયું છે, નામ છે, Artificial neural networks.
એમાં, નોડ્સ અથવા ન્યુરોન્સ એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે, માહિતીને એ પ્રક્રિયાગત કરે છે તેમ જ એકબીજા સાથે વાતચીત પણ કરે છે. એનો ઇમેજ રૅકગ્નિશન, સ્પીચ રૅકગ્નિશન, મશીન ટ્રાન્સલેશન, ગેમપ્લેઇન્ગ, વગેરેમાં વિનિયોગ થાય છે. એને તાલીમ આપવાનું કામ મુશ્કેલ છે, પણ આ ઑજાર ઘણું સમર્થ છે.
‘એ.આઈ.’-ના આ બહુમુખી વિકાસમાં જો કોઈ અતિ ઉપયોગી ટૅક્નિકલ ફીચર હોય, તો તે છે, મશીન લર્નિન્ગનું એક અતિ કાર્યક્ષમ ફીચર, Deep learning algorithms.
ડેટામાંથી જરૂરી બાબતો શીખવા માટે, એ, હમણાં મેં આર્ટિફિશ્યલ ન્યુરલ નેટવર્કની વાત કરી, તેનો ઉપયોગ કરે છે. અને એ નેટવર્ક તો માનવ-મગજ જેવું હોવાને કારણે ડેટાની સંકુલ પૅટર્ન્સ તેમ જ સમ્બન્ધભૂમિકાઓને તુરન્ત શીખી લે છે.
આ ઑલગોરીધમ્સને કારણે ‘એ.આઈ.’-ના ઘણા સંવિભાગોમાં ક્રાન્તિ કહી શકીએ એવાં પરિવર્તન થયાં છે. એને પ્રતાપે કમ્પ્યુટર વિઝન, મશીન ટ્રાન્સલેશન, ઇમેજ રૅકગ્નિશન કે સવાલ-જવાબનાં ચૅટિન્ગ જેવાં કાર્યો વિશે મનુષ્ય મેળવે એ કક્ષાની સફળતાઓ હાંસલ થઈ છે.
ડેટાબેઝ અને ડેટાસૅટને મેં સર્વ વાતે અતિ આવશ્યક ગણ્યાં છે. ડીપ લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરીધમ્સથી ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ્સને લાર્જ ડેટાસૅટ્સથી તાલીમ આપવાનું શક્ય બન્યું છે. બાકી, અગાઉના સમયોમાં નાના ડેટાસૅટ્સથી કામ ચલાવી લેવાતું’તું. ડેટા તો હવે ઇમેજીસ, વિડીઓઝ, ટૅક્સ્ટ, સૅન્સર ડેટા, ફાઇનાન્શ્યલ ડેટા, મૅડિકલ ડેટા, એમ ગણ્યા ગણાય નહીં એટલાં બધાં જીવનક્ષેત્રોમાંથી મળે, અને ‘એ.આઈ.’ મેળવી રહ્યું છે. એ સંજોગોમાં ડેટાસૅટ્સ લાર્જથી લાર્જ થવાના છે, અને એને પ્હૉંચી વળવા ડીપ લર્નિન્ગ સિસ્ટમ્સે પણ ઘણું વિકસવું પડશે.
‘એ.આઈ.’-નો બહુમુખી વિકાસ ૨૧-મી સદીમાં વિસ્તર્યો છે એ પ્રગતિમાં કારણભૂત બીજાં ટૅક્નિકલ ફીચર્સ પણ છે, જેવાં કે –
Reinforcement learning : મશીન લર્નિન્ગનો આ એક પ્રકાર છે. એ ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ્સને ‘ટ્રાયલ ઍન્ડ ઍરર’ દ્વારા શીખવા માટે સક્ષમ બનાવે છે. એનો ઉપયોગ એવી ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ વિકસાવવા માટે કરવામાં આવ્યો છે, જે અતિ-માનવીય કક્ષાએ, દાખલા તરીકે, AlphaGo જેવી રમતો રમી શકે છે.
AlphaGo, Google DeepMind દ્વારા વિકસાવાયેલો એક કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ છે, એ Go રમી શકે છે. એણે ૨૦૧૬-માં દક્ષિણ કોરિયાના Lee Sedol નામના માનવ Go વર્લ્ડ ચૅમ્પિયનને હરાવેલો.
Transfer learning : આ એક ટૅક્નિક છે. ’એ.આઈ.’-સિસ્ટમે અગાઉ કરેલાં કાર્યોના અનુભવજ્ઞાનની ભૂમિકાએ એ એને નવાં જ્ઞાન મેળવવા દે છે. અમુક ‘એ.આઈ.’-સિસ્ટમ્સને નવી ઍપ્લિકેશન્સ ઝડપથી અને સરળતાથી થાય એવી જરૂરિયાત હોય છે, એ માટે આ ટૅક્નિક ઉપકારક નીવડે છે.
Large language models : આ પહેલાં હું આ LLMs વિશે લખી ચૂક્યો છું. આ ‘એ.આઈ.’-સિસ્ટમ્સ છે. એ સિસ્ટમ્સને ટૅક્સ્ટ અને કોડના વિશાળકાય ડેટાસૅટથી તાલીમ અપાય છે. પરિણામે, માનવભાષાઓ સાથે જોડાયેલાં લેખન, અનુવાદ, પ્રશ્નોત્તરી જેવાં કાર્યો એ સારી રીતે કરી શકે છે.
૨૧-મી સદીના પહેલા દાયકામાં, લોકોમાં ‘એ.આઈ.’ વિશેનો રસ વધે છે, અને એને નાણાં પણ મળ્યા કરે છે. મુખ્ય કારણ એ કે શિક્ષણજગત અને ઉદ્યોગોમાં એનો વપરાશ વધ્યો હતો.
તે પછીની આ વર્ષ લગીની કેટલીક ઘટનાઓ પણ ‘એ.આઈ.’-ની લોકપ્રિયતા માટે કારણભૂત ગણાય છે :
૨૦૦૫-માં, આઈ.બી.ઍમ.-નું Watson સુપરકમ્પ્યુટર Jeopardy – નામક અમેરિકન ગેમ-શોના હરીફોને હરાવી દે છે. એથી પુરવાર થયેલું કે ‘એ.આઈ.’-સિસ્ટમ્સ માણસનાં સંકુલ અને કઠિન જ્ઞાનપરક કામો કરી શકે છે.
૨૦૧૧માં, ડીપ લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરીધમ્સના વિકાસને લક્ષમાં રાખીને ગૂગલ DeepMind નામક નવી રીસર્ચ લૅબોરેટરી વિકસાવે છે.
૨૦૧૨-માં, ગૂગલ સૅલ્ફ-ડ્રાઇવિન્ગ કાર પ્રોજેક્ટ શરૂ કરે છે.
૨૦૧૪-માં, ઇલૉન મસ્ક રીસર્ચ લૅબોરેટરી OpenAI -ની સ્થાપના કરે છે.
૨૦૨૦માં, OpenAI જનતા માટે GPT-3 ખૂલ્લું મૂકે છે. એ ઘણું શક્તિશાળી લૅન્ગ્વેજ મૉડેલ છે. એ મનુષ્યલેખન-સમ લખાણો, અનુવાદો, સર્જનો, તેમ જ પ્રશ્નોત્તરીઓ કરી આપે છે.
૨૦૨૩-માં, Google Bard શરૂ થયું છે. એ લાર્જ લૅન્ગ્વેજ મૉડેલ ચૅટબોટ છે, એને ગૂગલના લૅન્ગ્વેજ મૉડેલ ફૉર ડાયલોગ ઍપ્લિકેશન્સથી, LaMDA-થી, શક્તિશાળી બનાવાયું છે. ૧૮૦ દેશ-પ્રદેશની કોઈપણ વ્યક્તિ એનો ઉપયોગ કરી શકે છે.
‘એ.આઈ.-નો એક હજી નથી સંભવ્યો એ અવતાર છે, AGI – આર્ટિફિશ્યલ જનરલ ઇન્ટેલિજન્સ. એ વિશે હું લખી ચૂક્યો છું. કેટલાક નિષ્ણાતો કહે છે કે ‘એ.જી.આઈ.’ ૨૦૩૦-માં સંભવશે, કેટલાક કહે છે ૨૦૫૦-માં, તો કેટલાક એમ કહે છે કે ૨૦૭૫ પહેલાં નહીં સંભવે.
ભવિષ્યવાણી એ છે કે ’એ.જી.આઈ.’ નવી નવી પરિસ્થિઓનું આકલન કરી શકશે, સમજીવિચારીને તેના ઉકેલ દર્શાવશે, માણસ કરી શકે છે એવું કોઈપણ બુદ્ધિસંલગ્ન કામ કરી શકશે, વિશ્વ સાથે માણસ દાખવે છે એવી જ ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ દાખવશે.
અવનવી પદ્ધતિની કાર્યપ્રણાલિઓ, શક્તિશાળી કમ્પ્યુટર હાર્ડવેઅરનો વિનિયોગ, મબલખ ડેટાસૅટ્સ, વગેરે સમૃદ્ધિથી ૨૧-મી સદીમાં ‘એ.આઈ.’ વિકસી રહ્યું છે.
આ પ્રગતિને હવે તો નિત્યવર્ધમાન કહેવી જોઈશે, અને એમ કહીએ તો જ વાત વાસ્તવિક કરી ગણાય. જો.કે સુજ્ઞો એથી પ્રસન્ન છે, ચિન્તિત પણ છે.
સંદર્ભ :
— SITN -science in the news : Blog Special Edition of Artificial Intelligence : Harvard University : AUGUST 28, 2017 (online)
— Artificial Intelligence: A Modern Approach Stuart J Russell and Peter Norvig, 1995 & 2020.(online).
— Artificial Intelligence – Intelligent systems : WWW.tutorialspoint.com
— Question-Answers on ChatGPT and Google Bard.
= = =
(10/08/23)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
