યુરપ–અમેરિકા કરતાં પહેલાં કોફી આવી હિન્દુસ્તાનમાં
ચિકમગલૂરના સૂફી સંત લાવ્યા કોફીનાં લીલાં બીજ
આ વાત છે એક બાબાની. ના, ના, બેબી-બાબાવાળા બાબાની નહિ, હોં. પણ એક સૂફી સંત બાબાની. એમનું નામ બાબા બુદાન. કહે છે કે હિંદુ અને મુસ્લિમ, બંને કોમના લોકોને તેમનામાં અપાર શ્રદ્ધા. બાબા ગયા હજ કરવા. મક્કા શરીફથી પાછા ફરતાં ગયા યમન. અને ત્યાં તેમણે એક અજબગજબનું પીણું પહેલી વાર પીધું. પીધું અને એના ચાહક બની ગયા. થોડા દિવસ યમનમાં રહ્યા ત્યાં સુધી તો સવાર, બપોર, સાંજ, બસ એક જ ધૂન, પેલા પીણાની. ગરમ ગરમ પીઓ તો દિલ ને દિમાગ તરબતર થઈ જાય.
કોફી પીતા બાબા બુદેન
પણ પછી માદરે વતન પાછા ફરવાનો વખત આવી પૂગ્યો. ત્યારે બાબાના મનમાં એક જ વાત ઘૂંટાયા કરે : માદરે વતન તો જઈશ, પણ ત્યાં તો આવું પીણું કોઈએ જોયું-જાણ્યું નથી. એના વગર કેમ રહેવાશે. છેવટે સંત-બાબાને ન છાજે એવો નિર્ણય લીધો : આ પીણું જેમાંથી બને છે તેનાં સાત બીજ સાથે લઈ જાઉં. મારા ઘર પાસે એક ટેકરી છે તેના પર એ બીજ વાવી દઈશ. બસ, પછી તો રોજેરોજ મારું મનગમતું પીણું હાજર! પણ સાત બીજ લઈ જવાં કેવી રીતે? એ છોડનાં બીજ યમનની બહાર લઈ જવા પર તો આકરો પ્રતિબંધ હતો. કોઈ પકડાય તો તેને તાબડતોબ મળે સજા એ મોત!
એવું તે શું હતું એ બીજમાં? એ બીજમાંથી જે પીણું બનતું તે આખી દુનિયામાં બીજે ક્યાં ય થતું નહિ. હા, તમે એ બીજને શેકીને, ભરડીને ભૂકો કરીને, દેશની બહાર લઈ જઈ શકો. બલકે એવો ભૂકો આસપાસના દેશોમાં મોકલવાનો તો અહીં ધીકતો ધંધો ચાલતો હતો. હા, યરપ-અમેરિકા, કે એશિયાના દેશો સુધી એ પહોંચ્યો નહોતો. એ ભૂકાની નિકાસમાંથી પુષ્કળ કમાણી થતી. એટલે બીજા કોઈ દેશમાં એ છોડ ઉગાડીને તેનો ભૂકો બનાવે કે વેચે નહિ એટલા માટે તેનાં બીજને દેશની બહાર લઈ જવા સામે મનાઈહુકમ.
ઘણી ગડમથલ પછી બાબાએ મનોમન ગાંઠ વાળી : પરવરદિગાર, તારે આશરે છું. આ છોડનાં સાત લીલાં બીજ મારી લાંબી દાઢીમાં છુપાવીને માદરેવતન લઈ જઈશ. મારા પર રહેમ નજર રાખજે અલ્લા! અને તેમની બંદગી ફળી. એક તો સૂફી સંત બાબા. લાંબી દાઢી તેમને ન હોય તો કોને હોય? બંદર પરના ચોકિયાતોને કાંઈ વહેમ પડ્યો નહિ. અને પેલાં સાત બીજ લઈને બાબા સુખરૂપ આવી ગયા પોતાને વતન : આજના કર્ણાટક રાજ્યના ચિકમગલૂર ગામે. ત્યાં એક ટેકરીની તળેટીમાં બાબાનો વાસ. બાબા ગયા પાસેની ટેકરી પર અને પેલાં સાતે બીજ વાવી દીધાં ત્યાંની ફળદ્રુપ જમીનમાં. જોતજોતામાં સાત છોડ ઊગી નીકળ્યા. અને પોતાના મનને લોભાવનારું ગરમાગરમ પીણું બાબા દિવસમાં બે-ત્રણ વાર પીવા લાગ્યા, રોજ. અડોશપડોશનાંને પણ પીવા આપે. બધા ખુશ ખુશ. કેટલાક તો બાબા પાસેથી માગીને એ છોડનાં બીજ લઈ ગયા અને પોતાની ભોમકામાં વાવ્યાં. અને રોજ મન ભરીને તેનું પીણું પીતા જાય અને સંત બાબાને દુઆ દેતા જાય.
કોફી કન્યા – ૧૮૫૭માં જોન ફ્રેડરિક લૂઈએ દોરેલું ચિત્ર
એ પીણું તે કોફી. દેશમાં પહેલવહેલી વાર જ્યાં કોફીના છોડ ઉગાડવામાં આવ્યા તે ચિકમગલૂર એટલે આપણા દેશની કોફીનું પિયર. આજે અહીં જ આવેલી છે સેન્ટ્રલ કોફી રીસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન, જેની સ્થાપના છેક ૧૯૨૫માં ડો. લેસ્લી કોલમને કરી હતી.
યરપ-અમેરિકામાં કોફી પહોંચી તે પહેલાં, છેક સોળમી સદીમાં કોફી આવી ગઈ હતી હિન્દુસ્તાનમાં. અને એનું પહેલું થાણું હતું ચિકમગલૂર. તેના નામનો અર્થ થાય છે ‘નાની દીકરીનું ગામ.’ નજીકની એક ટેકરીનું નામ છે બાબા બુધન ટેકરી. અને તેની તળેટીમાં આવેલી ગુફામાં બાબાનું થાનક આવેલું છે. ૧૯૭૮ના ઓક્ટોબરમાં આ જ ગામે દેશના ઇતિહાસમાં એક નવું પાનું ઉમેર્યું. કટોકટી કાળ પછીની ચૂંટણીમાં ઇન્દિરા ગાંધી હારી ગયેલાં. ૧૯૭૮ની ચિકમગલૂરની પેટા ચૂંટણીમાં પ્રચાર કરવા માટે ગયાં ત્યારે બાબાની ગુફામાં જતાં પહેલાં ઈન્દિરાજીએ પગમાં પહેરેલાં હવાઈ ચંપલ પણ આગ્રહપૂર્વક કાઢી નાખેલાં. ચૂંટણીમાં ૭૦ હજાર મતની સરસાઈથી તેઓ જીત્યાં. અને એ પછી તો અંગ્રેજીમાં કહે છે તેમ The rest is history.
પ્રિય વાચક! તમને થતું હશે કે આજે આ મુંબઈ નગરીની ગાડી કર્ણાટક તરફ કેમ દોડી રહી છે? એનું કારણ છે આ : અઢારમી અને ઓગણીસમી સદીમાં જેમ જેમ મુંબઈમાં વેપાર-ધંધા ફૂલતા ફાલતા ગયા તેમ તેમ મુંબઈ બહારથી કામદારોનાં, ગુમાસ્તાઓનાં, મજૂરોનાં, ટોળેટોળાં મુંબઈમાં ઠલવાતાં ગયાં. અને આ લોકો પોતાની ટેવો, પોતાના ગમાઅણગમા, પોતાની ખાસિયતો, સાથે લેતા આવ્યા. જ્યાં જ્યાં ગુજરાત કે મહારાષ્ટ્રના અંતરિયાળ ભાગોમાંથી લોકો મુંબઈ આવતા ગયા ત્યાં ત્યાં ચાની દુકાનો શરૂ થઈ, ખાણાવળ કે વીશીઓ શરૂ થઈ. તેમ દક્ષિણ ભારતના લોકો આવીને જ્યાં વસ્યા ત્યાં, ખાસ કરીને માટુંગામાં, કોફીની દુકાનો શરૂ થઈ. મુંબઈની સૌથી જૂની સાઉથ ઇન્ડિયન હોટેલ માટુંગામાં શરૂ થઈ એ કાંઈ અકસ્માત નહોતો.
અને યાદ રહે કે આજના કર્ણાટક રાજ્યનો કેટલોક ભાગ અગાઉ બોમ્બે પ્રેસિડન્સીમાં હતો. એટલે આજના કર્ણાટક સાથે એ વખતે મુંબઈ શહેરને ઘરોબો. હજારો લોકો વતન કર્ણાટક છોડી મુંબઈ આવ્યા, અને સાથે પોતાની ખાણીપીણીની વસ્તુઓ, રસમો લેતા આવ્યા. અને છતાં, ચાનો પ્રચાર અને પ્રસાર જેટલી ઝડપથી થયો એટલી ઝડપથી કોફીનો ન થયો. હજી ગઈ સદીના મધ્ય ભાગ સુધી મધ્યમ વર્ગનાં ગુજરાતી-મરાઠી ઘરોમાં કોફીનો વપરાશ ભાગ્યે જ થતો. ઘણાં ઘરોમાં તો એવી માન્યતા કે કોફી તો માંદા માણસને અપાય. એ કાંઈ સાજાસારાનું પીણું નહિ.
કોફી લેવા અગાઉ તો કોફીની દુકાને જવું પડતું. ત્યાં કોફીનાં ભૂંજેલાં બીજ અથવા બુંદ શણની નાની નાની ગુણોમાં ભરેલાં પડ્યાં હોય. દુકાનમાં હોય કોફી દળવાનું મશીન. પહેલાં તો આ મશીન હાથથી જ ચલાવવાં પડતાં. પછીથી ઇલેક્ટ્રિક મશીન આવ્યાં. ઘરાક બુંદ પસંદ કરે એટલે દુકાનદાર જરૂરી બુંદને કોફી ગ્રાઈન્ડરમાં ઉપરથી ઓરે. પછી હાથ વડે હેન્ડલ ચલાવીને બુંદને દળે. સાહેબ! આ રીતે બુંદ દળાતા હોય ત્યારે શી એની સુગંધ! બ્રાઉન પેપરની કોથળીમાં ભરેલી કોફી લઈને ઘરે પહોંચો ત્યારે આખું ઘર કોફીની માદક મહેકથી છલકાઈ જાય!
પણ એ કાંઈ આજની ઇન્સ્ટન્ટ કોફી નહિ, હો. એકલા દૂધમાં કે દૂધ-પાણીમાં ઉકાળવાની. આપણને ખાંડ વગર તો ચાલે જ નહિ એટલે ખાંડ પધરાવવાની. ચાની જેમ ગરણીથી ગાળીને કપમાં રેડવાની. ના જી. ત્યારે હજી જાતભાતના આકારના નાના-મોટા કોફી મગનું ચલણ નહિ. એટલે કપમાં જ પીવાય. કોઈને ઘરે જાવ અને કહો કે હું ચા નથી પીતો, કોફી જ પીઉં છુ તો તો છાકો પડી જાય. કોઈ વળી ઉકાળતી વખતે તજ કે લવિંગનો ભૂકો થોડો ઉમેરે, પણ એકંદરે કોફી લજામણીના છોડ જેવી. બીજું કશું અડકે તો એનો સવાદ સોસવાઈ જાય.
હાથ વડે કોફી દળવાનું મશીન
આપણા દેશમાં કોફીની બાબતમાં ૧૯૬૮ની આસપાસ મોટું પરિવર્તન આવ્યું – ઇન્સટન્ટ કોફી. હવે બુંદ દળાવીને ઘરે લાવવાની જરૂર નહિ. કોફી ઉકાળવાની માથાકૂટ નહિ. કપ કે મગમાં – હા, ત્યાં સુધીમાં કોફી મગનું ચલણ શરૂ થઈ ગયું હતું – જરૂર પ્રમાણે પાઉડર નાખો. ઉપરથી રેડો ગરમ ગરમ દૂધ, કે દૂધ-પાણી, કે એકલું પાણી. ખરા ખાનદાન શોખીનો કોફીમાં ખાંડ ક્યારે ય ન નાખે. પણ આપણે તો ચમચી – બે ચમચી ઠઠાડી દઈએ. માનશો? આ ઇન્સ્ટન્ટ કોફી અસ્તિત્વમાં આવી બીજા વિશ્વયુદ્ધને કારણે, એ યુદ્ધ દરમ્યાન. રણમોરચે લડતા સૈનિકોને કોફી વગર તો કેમ ચાલે? પણ દળેલી કોફી, ખાંડ, દૂધનો પાઉડર, બધું જૂદું જૂદું પહોંચાડવાનું ઘણું મુશ્કેલ અને ખરચાળ. પહોંચાડતાં ટાઈમ પણ ખાસ્સો લાગે. તો કરવું શું? આ બધું ભેગું કરી બનાવો એનો કાઢો. ગરમાગરમ, ગોળ ગોળ ફરતા ડ્રમ પર છાંટો એ કાઢો. મળે એકદમ બારીક ભૂકી. વજન પણ ઘણું ઘટી જાય. એ ભૂકો મોકલાય રણમેદાન પર. સૈનિકો તેમાં ગરમ ગરમ પાણી ઉમેરે એટલે મજ્જાની કોફી તૈયાર. આ રીતે લશ્કર માટે શોધાયેલી કોફી પછી તો લોકોની પણ ફાવતી અને મનભાવતી બની ગઈ. કેટલાં ય વરસ સુધી આપણા દેશમાં માત્ર બે વિદેશી કંપની જ આવી કોફી બનાવતી. હવે બીજી સ્વદેશી કંપનીઓ પણ બનાવે છે. આ કોફીમાં પણ હવે વિવિધતા જોવા મળે : ચીકોરી ઉમેરેલી, પાઉડર કે ગ્રેન્યુલેટેડ, વગેરે. બીજા કેટલાક દેશોમાં આવી કોફીમાં દૂધનો પાઉડર પણ ઉમેરેલો હોય છે. આપણે ત્યાં એવી કોફી પ્રચલિત થઈ નથી.
ભક્ત કવિ દયારામે ગયું છે : ‘એક વર્યો ગોપીજનવલ્લભ, નહિ સ્વામી બીજો.’ દક્ષિણ ભારતમાં જ નહિ, આખા દેશમાં લાખો લોકો એવા હશે કે જે મદ્રાસ ફિલ્ટર કોફી સિવાયની બીજી કોઈ પણ કોફીને કહેતા હોય : એક વર્યો હું ફિલ્ટર કોફી, નહિ કોફી બીજી.’ દક્ષિણ ભારતની ખાસિયત જેવી આ કોફીને દેશમાં લોકપ્રિય બનાવવાનું કામ કર્યું ૧૯૪૦ના અરસામાં શરૂ થયેલા ઇન્ડિયા કોફી બોર્ડનાં ઠેર ઠેર શરૂ થયેલાં ઇન્ડિયા કોફી હાઉસે. આ ફિલ્ટર કોફી પછી ગઈ મલયેશિયા અને સિંગાપુર. આજે તો યુરપ અમેરિકામાં પણ શોધો તો ફિલ્ટર કોફી મળી રહે.
અંગ્રેજીમાં કોફી શબ્દ પહેલી વાર વપરાયો ૧૫૮૨માં. મૂળ શબ્દ અરબી ભાષાનો ‘કાહવા.’ ટર્કિશમાં એ બન્યો કાહવે. આપણી ભાષામાં ‘કાવો’ શબ્દ ઉકાળો, કાઢો, કવાથના અર્થમાં વપરાય છે. ભગવદ્ગોમંડળ કોશ એક અર્થ આ પણ નોંધે છે : “બૂંદદાણાનો કાઢો, મીઠું નાખીને તૈયાર કરેલું પીણું.” અને છેલ્લી એક વાત : ગ્રેટ બ્રિટનના સામ્રાજ્યવાદ કે અમેરિકાના મૂડીવાદના દુશ્મનો પણ કશા ક્ષોભ-સંકોચ વગર ચા-કોફી પી શકે તેમ છે. કારણ એ બંને આપણા દેશમાં બ્રિટન-અમેરિકાથી આવ્યાં નથી, ચીન અને અરબસ્તાનથી આવ્યાં છે. વધુ પીણાંની વધુ વાતો હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 03 ડિસેમ્બર 2022
