કાગડા તો બધે કાળા, પણ કોયલનો રંગ કેવો?
કાગડો અને કોયલ, એ બે વચ્ચે ફરક શો ?
તમે કહેશો, આ તે કેવો સવાલ ? નાનું છોકરું ય આનો જવાબ તો જાણે છે. હા, પણ જો એ બાળકની ફર્સ્ટ લેન્ગવેજ ગુજરાતી હોય તો જાણે છે. પણ જેની માતૃભાષા ગુજરાતી નથી એવા કોઈ બાળકને આ સવાલ પૂછો તો ? બાળકને જ શા માટે ? કોઈ મોટી ઉંમરની વ્યક્તિને પણ પૂછો તો ? એ કહેશે, ઊભા રહો. ગુજરાતી શબ્દકોશ જોઈને હમણાં કહું. પછી એ આપણી ભાષાનો સર્વમાન્ય મનાતો સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશ હાથમાં લે અને પાનાં ઉથલાવે. કાગડો શબ્દનો અર્થ તેને આ પ્રમાણે વાંચવા મળે : ‘કાક. એક કાળું પક્ષી.’ પછી એ કોયલ શબ્દ જુએ. શું વાંચે ? ‘એક પક્ષી, કોકિલા.’
આટલું વાંચ્યા પછી તેને શું સમજાય ? એટલું જ કે કાગડો અને કોયલ એ બંને પક્ષીનાં નામ છે અને તેમાં કાગડાનો રંગ કાળો હોય છે, પણ કોયલનો રંગ કેવો હોય તે કહી શકાય તેમ નથી. વળી આપણે અગાઉ જોયું હતું તેમ આ કોશ વાપરનાર દરેક વ્યક્તિને ગુજરાતી કરતાં પણ સંસ્કૃત વધારે આવડે છે એમ માનીને જ કોશકારો ચાલ્યા છે અને તેથી ઘણીખરી જગ્યાએ અર્થ આપવાને બદલે સંસ્કૃત પર્યાયો મૂકીને કામ પૂરું થયું એમ માન્યુ છે. પણ એક સંસ્કૃત શ્લોકમાં તો કાગડો અને કોયલ બંનેને કાળાં કહ્યાં છે, અને બે વચ્ચેનો તફાવત જ્યારે વસંત આવે ત્યારે જણાય એમ કહ્યું છે, કારણ ત્યારે કાગડો ‘કો કો’ કરે અને કોયલ ‘કુહૂ કુહૂ’ કરે. પણ આપણા આ કોશે તો માત્ર કાગડો જ કાળો હોય તેમ કહ્યું છે, કોયલ માટે તેમ કહ્યું નથી, એટલે શું ગુજરાતમાં જુદા રંગની કોયલ હશે ?
પણ અર્થના અનર્થની આ ગમ્મત આટલેથી અટકતી નથી. હવે જુઓ ‘મોર’ શબ્દનો અર્થ : ‘એક પક્ષી, મયૂર.’ હવે જેને સંસ્કૃત નથી આવડતું અને એટલે જેને કાક, કોકિલા, મયૂરના અર્થો ખબર નથી તે તો એવા વિચારમાં જ પડે કે એક પક્ષી માટે ત્રણ ત્રણ નામ હશે ગુજરાતીમાં ? આટલી મૂંઝવણ ઓછી હોય તેમ ઘણી વાર તો આ કોશ વાચકને જબરી ફેરફૂદરડી ફેરવે છે. તમે ‘ચકલી’ શબ્દ જુઓ. વ્યવહારમાં ‘ચકલી’ વધારે વપરાય છે, પણ અહીં ‘ચકલી’નો અર્થ આપ્યો છે : ‘ચકલાની માદા.’ એટલે તમે ‘ચકલો’ શબ્દ જુઓ. ત્યાં તમને સૂચના વાંચવા મળે : ‘જુઓ ‘ચકલું’માં’. એટલે તમે ‘ચકલું’ શબ્દ પાસે પહોંચો. પણ ત્યાં જે લખ્યું છે તે વાંચીને હસવું કે રડવું તે ન સમજાય. કારણ ત્યાં લખ્યું છે : ‘જુઓ ચકલી.’ હવે આટલી ફેરફૂદરડી ફર્યા પછી પણ તમને એ તો ખબર જ ન પડે કે ચકલી, ચકલું, ચકલો એ એક પક્ષીનાં નામનાં રૂપો છે. કારણ આ કોશે ‘એક પક્ષી’ એટલું પણ ક્યાં ય કહ્યું જ નથી કે નથી આપ્યો સંસ્કૃત પર્યાય !
જો કે કેટલીક વાર તો આ કોશે શબ્દોની અને પ્રવિશ્ટિઓની ભારે બચત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. જેમ કે તેણે મુખ્ય એન્ટ્રી આપી છે : ‘સસલી.’ પછી તેનો અર્થ આપ્યું છે : ‘સસલાની માદા.’ પછી છાપ્યું છે : –લું (એટલે કે ‘સસલું’) : એક નાનું ચોપગું પ્રાણી.’ પછી છાપ્યું છે : ‘- લો’ (એટલે કે ‘સસલો’) : ‘સસલાનો નર.’ હવે, સસલો’(નર જાતિ)નો પાછો નર કેવી રીતે હોય ? અને તો પછી બચાડી ‘સસલી’ તો નર વગરની જ ? પણ આ કોશે કમાલ કરી છે તે તો ‘ગાય’ શબ્દનો અર્થ આપવામાં. કહે છે, ગાય એટલે ‘દૂધ દેતું એક ચોપગું.’ દૂધ દેનારાં બધાં જ પ્રાણી ચોપગાં નથી હોતાં ? તો એ બધાંને જ ‘ગાય’ કહેવાય ? અને વસૂકી ગયેલી ગાય, જે દૂધ ન આપતી હોય, તેને ‘ગાય’ ન કહેવાય ? તો તેને શું કહેવાય ?
પણ આ કોશમાં અર્થની આવી અરાજકતા થવાનું કારણ ? કારણ ૧૯૨૯માં તેની પહેલી આવૃત્તિ બહાર પડી ત્યારે તે માત્ર ‘જોડણીકોશ’ હતો, તેમાં શબ્દોના અર્થ આપ્યા જ નહોતા. આવી ‘સ્પેિલંગ બુક’ અગાઉ પણ અંગ્રેજીમાં પ્રચલિત હતી, અને મર્યાદિત પ્રમાણમાં આજે પણ છે. પણ પછી ૧૯૩૧ની બીજી આવૃત્તિથી આ કોશ ‘અર્થ સાથેનો જોડણીકોશ’ બન્યો, પણ તેમાં મુખ્ય સ્થાન તો જોડણીનું જ રહ્યું, અર્થનું સ્થાન ગૌણ રહ્યું. કોશ સાથે સંકળાયેલાઓમાંથી ઘણા આઝાદીની લડતને પ્રતાપે જેલમાં ગયા તેથી અર્થ આપવાનું કામ ધાર્યું હતું તેટલી સંગીન રીતે થઈ શક્યું નથી એમ બીજી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે. એ તો સમજી શકાય, પણ તે પછી આટ આટલાં વર્ષો વિત્યાં છતાં સર્વસાધારણ શબ્દોના અર્થની પણ આ દશા ?
નોહા વેબસ્ટરે પણ શરૂઆત અમેરિકન ઇંગ્લિશની સ્પેિલંગ બુકથી કરી હતી. પણ પછી ડિક્ષનરી તૈયાર કરવા માટે થઈને ૨૬ ભાષાઓ શીખ્યો અને એકલે હાથે પૂરાં પચ્ચાસ વર્ષ પછી અમેરિકન ઇંગ્લિશની સૌથી વધુ પ્રમાણભૂત મનાતી વેબસ્ટર ડિક્ષનરી દેશને આપી.
કોઈ માણસ ગુજરાતી જાણતો હોય કે ન જાણતો હોય, પણ તે સંસ્કૃત તો જાણતો જ હોય અને એટલે સંસ્કૃત પર્યાય આપીને છૂટી જવાય એવી માન્યતા આજ સુધી આપના કોશકારોએ ચાલુ રાખવાની ? જોડણી અંગેના પ્રશ્નો તો છે જ, પણ ખરી જરૂર છે આ કોશ અંગેનો આખો અભિગમ બદલવાની. તેને બને તેટલો યુઝર ફ્રેન્ડલી બનાવવાની. અને પર્યાય તરીકે માત્ર સંસ્કૃત શબ્દો જ અપાય એવું શા માટે ? અંગ્રેજી પર્યાય કેમ ન અપાય ? જરૂર હોય ત્યાં ચિત્રો કેમ ન અપાય ? આ કોશ ગણ્યાગાંઠ્યા વિદ્વાનો માટે જ નહિ, પણ ગુજરાતી ભાષા જાણતા — તેમ જ ન જાણતા — ઢગલાબંધ લોકો માટે છે એ વાત હવે તો સ્વીકારવી ઘટે.
સૌજન્ય : ‘ડાયરી’, દીપકભાઈ મહેતા સંપાદિત ‘અક્ષરની અારાધના’, “ગુજરાતમિત્ર”, 12 મે 2014
