20 જુલાઈ 2025ના રોજ સોશિયલ મીડિયામાં કાવડયાત્રિકોના પગ પોલીસ દબાવતી હોય / મસાજ કરતી હોય તેવા ફોટાઓ / વીડિયો જોઈને ભારે ગુસ્સો આવે છે. 

2014 પછી દેશમાં ધાર્મિક ઢોંગમાં હિમાચલ જેટલો વધારો થયો છે. બહુમતીનું ધાર્મિક તૃષ્ટિકરણ કરી રાજનીતિ કરવાનો એક નવો પ્રદૂષિત પ્રવાહ શરૂ થયો છે. કોઈ ‘જયશ્રી રામ’ તો કોઈ ‘જય બજરંગ બલિ’ કહીને રાજનીતિ કરે છે. આવું કરનારાઓને ધર્મ સાથે નાહવા-નિચોવવાનો પણ સંબંધ હોતો નથી. ભારત, પાકિસ્તાન કે દુનિયાના કોઈ પણ દેશ હોય; ધર્મના નામે રાજનીતિ કરનારાઓ હંમેશાં દુષ્ટ હોય છે !

દેશના અનેક રાજ્યોમાંથી દર વરસે શ્રાવણ મહિનામાં કાવડયાત્રાઓ નીકળે છે. ભગવાન શિવ પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને સમર્પણ માટે આ યાત્રાઓ હોય છે. તેમની ઉપર સરકારી ખર્ચે હેલિકોપ્ટર દ્વારા પુષ્પવર્ષા થાય છે. સરકારી ખર્ચે બીજી સુવિધાઓ પણ અપાય છે. તેઓ પદયાત્રા કરતા કરતા થાકી જાય તો તેમના પગે મસાજ કરવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે. કેટલીક જગ્યાએ કાવડિયાઓ પોતે સંસ્કૃતિ-પોલીસ બની ઉપદ્રવ કરે છે. 

કાવડિયાઓ માટે ખાસ સુરક્ષા વ્યવસ્થા રાખવામાં આવે છે. પોલીસ ખડે પગે હોય છે. ડ્રોન મારફતે નજર રાખવામાં આવે છે. પ્લેનક્લોથમાં પોલીસ બંદોબસ્તમાં હોય છે. ઉત્તર પ્રદેશમાંથી સૌથી વધુ કાવડયાત્રાઓ નીકળે છે. જે રાજ્ય સૌથી વધુ શિક્ષણ / આરોગ્ય / બેરોજગારી અનુભવે છે તે રાજ્યોમાં કાવડયાત્રાઓ વધુ નીકળે છે, છતાં મેળ પડતો નથી !

ઉત્તર પ્રદેશના મુજફ્ફરનગરમાં કાવડયાત્રાની સલામતી સંભાળતી મહિલા પોલીસ અધિકારી ઋષિકા સિંહ, મહિલા યાત્રિકના પગ દાબે છે, તેવો વીડિયો સોશિયલ મીડિયામાં વાયરલ થયો છે. સોશિયલ મીડિયામાં બીજા વીડિયો પણ વાયરલ થયા છે, જેમાં કાવડિયાઓ મહિલાઓ સાથે ચેનચાળા કરે છે / તોડફોડ કરે છે / બસ ડ્રાઇવરને મારપીટ કરે છે / મિર્જાપુરમાં કાવડિયાઓ આર્મીના જવાનને મારપીટ કરે છે. કાવડિયાઓ આવું ગેરવર્તન એટલે કરે છે કે સરકાર તેમને છાવરે છે ! જ્યારે પોલીસ કાવડિયાઓના પગ દબાવતી હોય ત્યારે કાવડિયાઓ ઝાલ્યા રહે?

પોલીસનું કામ ક્રાઇમ પ્રિવેન્ટ કરવાનું છે, સુરક્ષા આપવાનું છે / બળાત્કાર અને હત્યાઓ રોકવાનું છે / ચોરી, લૂંટ, વિશ્વાસઘાત, ઠગાઈ રોકવાનું છે / ગુનેગારોને પકડવાનું છે / તેમને સજા અપાવવાનું છે; યાત્રિકોના પગ દબાવવાનું નથી. દુ:ખની બાબત એ છે કે પોલીસે પોતાના મૂળ કામ છોડીને પગ દબાવવાનું સહેલું કામ ઉપાડી લીધું છે. કાવડયાત્રિકો એવું ક્યું કામ કરે છે કે પોલીસે તેમના પગ દબાવવા પડે? સરકારી ખર્ચે પુષ્પવૃષ્ટિ કરવી પડે?

પોલીસ આ કામ સ્વૈચ્છિક રીતે શા માટે કરે છે? જ્યારે રાજ્ય ધર્મ આધારિત રાજનીતિ કરે ત્યારે ચાલાક પોલીસ પોતાના માતાપિતાના પગ ક્યારે ય ન દબાવ્યા હોય તો પણ મલાઈદાર પોસ્ટિંગ માટે / પ્રમોશન માટે યાત્રિકોના પગ દબાવવા લાગે છે !

આ બધું બહુ શરમજનક છે. માની લો કે ઋષિકા સિંહે કોઈ હજયાત્રીને રોડ પર નમાજ પઢતા ન અટકાવે તો બીજે જ દિવસે સસ્પેન્ડ થઈ ગઈ હોત !

21 જુલાઈ 2015 

સૌજન્ય : રમેશભાઈ સવાણીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

હિન્દી ફિલ્મો ભલે પારિવારિક મનોરંજન કહેવાતી હોય, પરંતુ મોટાભાગની ફિલ્મો યુવા પ્રેક્ષકો માટે જ અને તેમને સંબંધી વિષયો પર જ બનતી હોય છે. એ યુવા વર્ગ એક સમયે વૃદ્ધ થાય છે ત્યારે, તે જે પ્રકારનું જીવન જીવે છે તેને લઈને બહુ ફિલ્મો બનતી નથી. ઘરમાં જેમ ઘણી બધી ચીજ-વસ્તુઓ જૂની થઈને નકામી થઇ જાય છે તેવી રીતે એક સમયનો ‘દૂઝતો’ યુવા વર્ગ તેના વૃદ્ધત્વમાં ફિલ્મનો વિષય બનવામાંથી જાય છે.

પ્રતિ વર્ષ 1,500થી 2,000 જેટલી ફિલ્મો બનાવતી આ માયાનગરીમાં વૃદ્ધ લોકોના સંદર્ભમાં એક ફિલ્મ પણ માંડ બનતી હશે. અત્યાર સુધીની ફિલ્મો જોઈએ તો આવી ફિલ્મો આંગળીને વેઢે આવી જાય એટલી હશે. એટલા માટે, પ્રસાર ભારતીના ઓ.ટી.ટી. પ્લેટફોર્મ ‘વેવ્સ’ પર 2024માં રિલીઝ થયેલી વરિષ્ઠ અભિનેત્રી જયા બચ્ચનની ‘સદાબહાર’ ફિલ્મ આ દિશામાં એક મહત્ત્વનું કદમ છે એટલું જ નહીં, સિનિયર સિટિઝન્સને કેન્દ્રમાં રાખીને બનેલી અત્યાર સુધીની જૂજ ફિલ્મોમાં બેહદ ખૂબસૂરત અને સંવેદનશીલ છે. 

આ ફિલ્મ એટલા માટે ખાસ અને અલગ છે કારણ કે તેમાં વૃદ્ધત્વની એકલતા કેન્દ્રમાં છે, પરંતુ રોદણાં રડવા માટે નહીં. ઇન ફેક્ટ, તેમાં જયા બચ્ચન જે સ્ત્રીનો કિરદાર નિભાવે છે તે તેના એકલવાયા, શાંત અને સ્થિર જીવનમાં બહુ ખુશ છે. ફિલ્મનું શીર્ષક ‘સદાબહાર’ બે રીતે સૂચક છે; એક તો, તે સ્ત્રી પાસે એક રેડિયો છે, જેમાં હિન્દી ફિલ્મોનાં સદાબહાર ગીતો વાગતાં રહે છે, અને બીજું, એ ગીતો સાંભળીને તે સ્ત્રી પણ પોતાને સદાબહાર મહેસૂસ કરે છે. સદાબહાર એટલે એવરગ્રીન, હંમેશાં હર્યુંભર્યું હરિયાળીથી ભરેલું, લીલુંછમ, સમૃદ્ધ.

મરાઠીમાં એવોર્ડ વિજેતા ‘શેવરી’ ફિલ્મ અને ‘શ્રીમાન-શ્રીમતી’ જેવી લોકપ્રિય ટેલિવિઝન સિરિયલ બનાવનારા ગજેન્દ્ર આહિરે, વૃદ્ધ લોકોના જીવનમાં વધતી એકલતા, ઉદાસી તેમ જ અતીતના ઊંડા નોસ્ટાલ્જિક દૃષ્ટિકોણને પ્રસ્તુત કરતી એક સદાબહાર ફિલ્મ બનાવી છે. 

ફિલ્મમાં તેમણે જે રીતે અભિનય કર્યો છે તે પ્રમાણે તો, એવું લાગે કે તમે તેમને ‘જયા બચ્ચન’ના કિરદારમાં જ જોઈ રહ્યા છો. પરંતુ ફિલ્મ જોવાનું મુખ્ય કારણ આ નથી. આ ફિલ્મ, વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચી ગયેલા લોકોની એકલતાને, તેમની વ્યથાને અને વીતી ગયેલા સમયની તેમની ટીસને જે રીતે અભિવ્યક્ત કરે છે તેના માટે જોવા જેવી છે.

એવું નથી કે વૃદ્ધો માટે જ છે. આ ફિલ્મ યુવા પેઢીએ જ ખાસ જોવા જેવી છે, કારણ કે તેમાં તેમનાં માતા-પિતાના આવનારા સમયનો સામનો કેવી રીતે કરવો તેનો મહત્ત્વનો બોધપાઠ છે. જયા બચ્ચને પ્રશંસનીય અભિનય કર્યો છે. તેમનો ગુસ્સો હોય કે ક્યૂટનેસ, બધું જ અદ્ભુત છે. 

વાર્તા મુંબઈમાં આકાર લે છે અને બહુ સાદી છે. ફિલ્મ અમૃતા કોઠારી (બચ્ચન) નામની એક વિધવા અને એકલવાયી સ્ત્રીના જીવનની એક ઘટના પર કેન્દ્રિત છે. તેના પતિનું અવસાન થયું છે અને તેનો પુત્ર વિદેશમાં છે. અમૃતાના એકલવાયા ઘરમાં માત્ર બે જ અવાજો આવે છે : એક તેની રસોઈ કરવાવાળી બાઈનો અને બીજો રેડિયોનો. 

ફિલ્મની વાર્તા જયા બચ્ચનથી શરૂ થાય છે અને તેમની પર પૂરી થાય છે. પૂરી વાર્તા દરમિયાન તેમની એકલતાનો ‘સાથીદાર’ વાલ્વવાળો રેડિયો છે, જે નાનપણમાં તેમના પિતાએ તેમને ભેટમાં આપ્યો હતો.

એ રેડિયો નથી, એ સ્ત્રીનો જીવ છે. એ રેડિયોમાં માત્ર ગીતો જ નથી, પરંતુ એકલા હાથે બુઢાપાને સહ્ય બનાવવવા મથતી સ્ત્રીઓનો અતીત પણ છે. એ રેડિયો જૂનો થઈ ગયેલો છે, જેવી રીતે તે સ્ત્રી ‘જૂની’ થઇ ગઈ છે. એ રેડિયો બગડી પણ જાય છે, જેમ એ સ્ત્રી ‘બગડી’ ગઈ છે. 

કામવાળી બાઈ સદ્દભાવનાથી અમૃતાને સલાહ આપે છે કે આ રેડિયો રિપેરિંગ નહીં, રિપ્લેસમેન્ટ માંગે છે, નવો લઇ લો, ત્યારે અમૃતા ગુસ્સે થઈને કહે છે કે મને પણ રિપ્લેસ કરી દો, હું ય જૂની થઇ ગઈ છું. 

એ સ્ત્રીનો એકનો એક દીકરો (જે વિદેશમાં રહે છે) તે ફોનમાં એક મિનિટ વાત કરીને કહે છે, “અમ્મા, આપસે બાત કરના ભી મુશ્કિલ હો ગયા હૈ,” અને ફોન મૂકી દે છે. ‘અમ્મા’ અટકી અટકીને ચાલે છે, લડખડાય છે, થોથવાય છે અને શ્વાસ લેવા હાંફે છે, કારણ કે તેમને ‘આજની દુનિયા’ નિયમિત ગુસ્સે કરતી રહે છે. 

ફિલ્મના નિર્દેશક ગજેન્દ્ર આહિરે જૂની યાદો પર એક હૃદયસ્પર્શી ફિલ્મ બનાવી છે, જેમાં એક તરફ મેટ્રો અને મોલ્સથી ચમકતું આધુનિક મુંબઈ છે અને બીજી તરફ સુખદાયક, શાંત અને જૂનાં હિન્દી ફિલ્મ ગીતો અને રેડિયો કોમેન્ટ્રીવાળું મુંબઈ છે. ફિલ્મના પહેલા જ દૃશ્યમાં તેઓ લોંગ શોટ્સ સાથે મુંબઈનાં જાણીતાં લોકેશન્સ બતાવે છે એટલે તરત જ તમને ખ્યાલ આવી જાય છે કે તમે કઈ દુનિયામાં પ્રવેશી રહ્યા છો.

મુંબઈ જ નહીં, ભારતના દરેક શહેરોમાં ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોની એક ચિરપરિચિત ધૂન સાથે સવાર પડતી હતી. ગામડાંમાં મરઘાં બાંગ પોકારતાં હતાં, શહેરોમાં રેડિયો. આપણી નાયિકાની સવાર અને રાત આ રેડિયો સાથે પડે છે. 

રેડિયોમાં વાગતાં લતા મંગેશકર, ગીતા દત્ત અને નૂરજહાંનાં ગીતો પણ તમને જૂના મુંબઈની યાદ અપાવતાં રહે છે. અને હા, ફિલ્મના એક નિર્ણાયક મોડ પર એ જ રેડિયોમાંથી ઉદ્દઘોષકનો ચિરપરિચિત અવાજ ગુંજે છે; 

‘અબ અગલા ગીત હમને ચુના હૈ ફિલ્મ ‘અભિમાન’ સે, ગીત કે બોલ લિખે હૈ મજરૂહ સુલતાનપુરીને ઔર ધૂન બનાઈ હૈ સચિન દેવ બર્મનને … ઇસે ગાયા હૈ લતા મંગેશકરને.”

અને પછી ‘પાછા મળી ગયેલા, પાછા જીવતા થયેલા’ રેડિયો પર માથું મૂકીને રડતી અમ્માના કાનમાં શબ્દો રેલાય છે; 

જબ હો ગયા તુમસે યે દિલ દીવાના

ફિર ચાહે જો ભી કહે હમકો જમાના

કોઈ બનાયે બાતેં ચાહે અબ જીતની 

અબ તો હૈ તુમસે હર ખુશી અપની

‘પાછો મળી ગયેલો, પાછો જીવતા થયેલો’ રેડિયો એટલે શું? જવાબ માટે આ ફિલ્મ જરૂર જોજો.

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર” / “ગુજરાત મેઈલ”; 20 જુલાઈ 2025)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ગ્રંથયાત્રા : 8

“ગરબાને સ્વર સાથે સગપણ છે, ગરબાને કવિતા સાથે નાતો છે, ગરબાને તાલ સાથે તાલાવેલી છે. સહેજ આગળ વધીએ તો ગરબાને થોડુંઘણું નૃત્ય સાથે અડપલું કરવા દઈએ. પણ ગરબાનું વ્યક્તિત્વ કોઈ પણ સ્થળે કે કોઈ પણ સંજોગે ઘવાવું ના જ જોઈએ.” આ શબ્દો છે ગરબાને અનહદ લાડ કરીને ઉછેરનાર અવિનાશ વ્યાસના. 

તેમના ગરબા એટલા તો લોકપ્રિય થયા છે કે કેટલીક વાર અજાણતાં લોકગીતોનાં સંપાદનોમાં સમાવાઈ ગયા છે. જુદાં જુદાં પુસ્તકોમાં વેરાયેલા તેમણે લખેલા ગરબા-રાસ ‘કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો’ નામના પુસ્તકમાં એક સાથે સુલભ થયા છે. અહીં ૧૪૨ જેટલા ગરબા સંગ્રહાયા છે જેમાંના ૧૧ અગાઉ પ્રગટ ન થયા હોય તેવા છે. આ ઉપરાંત ૨૬ જેટલા રાસ પણ આ પુસ્તકમાં છે. ગરબા-રાસ એટલે એકવિધતા, ગતાનુગતિકતા, લોલેલોલ, એવો ખ્યાલ જો કોઈના મનમાં હોય તો તે આ પુસ્તક વાંચ્યા પછી ભાંગી જાય તેમ છે. કારણ અહીં ભાવ, વિષય, અભિવ્યક્તિ, તાલ, લય, વગેરેનું અપાર વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. પરંપરા સાથે અનુસંધાન સાચવતો આ ગરબો જુઓ :

માનો મરઘડો બોલ્યો કે રાત છે અંજવાળી,

પડી તાળી ને ડુંગરો ડોલ્યો કે રાત છે અંજવાળી.

તો બીજી બાજુ અવિનાશભાઈમાં રહેલી કવિત્વ શક્તિનો પૂરેપૂરો પરિચય આપતી કૃતિઓ પણ અહીં છે :

માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો.

સારું આકાશ એક હિંડોળાની ખાટ 

જેમાં ઝૂલે મારી જગદંબા માત, હિંડોળાની ખાટ.

તો કેટલીક વિશિષ્ટ કહી શકાય, પ્રયોગાત્મક કહી શકાય, નવી ભોંય ભાંગનારી કહી શકાય, એવી કૃતિઓ પણ અહીં છે. ‘ગરબાની ગાથા’માં લોકગીતો અને મધ્યકાલીન તેમ જ અર્વાચીન કવિઓના ગરબાનું સૂઝભર્યું સંકલન છે તો કાવ્યશાસ્ત્રની અષ્ટ નાયિકાઓને રજૂ કરતી કૃતિ પણ છે. પાંચ મહાભૂતો અને નવ ગ્રહોને લગતા ગરબા અહીં છે તો પાંચેક પંખીઓના કલરવ વિશેની કૃતિ પણ છે. અરે, સંસ્કૃત છંદોમાં લખાયેલો ગરબો પણ અહીં જોવા મળે છે. શાસ્ત્રીય રાગો પર આધારિત ગરબા પણ અહીં છે. વળી આ બધા કાગળ પરના પ્રયોગો નથી. આ પુસ્તકમાંની કોઈ કૃતિ એવી નહિ હોય જે ક્યારેક ને ક્યારેક રંગભૂમિ પરથી સફળતાપૂર્વક રજૂ ન થઈ હોય. અને છતાં આજે પણ આ કૃતિઓ વાસી લાગતી નથી. 

પુસ્તકમાં જોડાયેલા લેખમાં ગૌરાંગ વ્યાસે કહ્યું છે તેમ “આટલાં વર્ષો પછી પણ એ ‘નવી’ જ લાગે છે એ જ એની ખૂબી છે.” પુસ્તકમાં પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય, રાસબિહારી દેસાઈ, અને કલ્લોલિની હઝરતનાં લખાણો પણ સમાવ્યાં છે. પુસ્તકનું સંકલન કરનાર અંકિત ત્રિવેદીએ કહ્યું છે તેમ “સાધના, આરાધના, અને ઉપાસનાના ત્રિવેણી સંગમ પર ઊભેલા આ ગરબા ક્ષણોને વીંધીને સદીઓને ઊજળી કરી રહ્યા છે.”

(અવિનાશ વ્યાસ, જન્મ ૨૧ જુલાઈ ૧૯૧૨)

21 જુલાઈ 2025

e.mail : deepakbmehta@gmail.com