લખતાં તો લખાઈ જશે નારી પ્રત્યેનો મારો દ્રષ્ટિકોણ
પણ જો ખાલી “વંચાશે” તો પૂછશે કે આવું લખવાવાળો તું કોણ !

પુરુષ સમોવડી બનવામાં આખી જિંદગી એણે આણી 
માપદંડ જ ખોટો તો ક્યાંની સાચી સરખામણી 

રામે ત્યજી સીતા ને કહેવાયા પુરુષોત્તમ! મારા માટે તો એ પણ ખોટું 
ના દે અગ્નિપરીક્ષા, ના બન તું સીતા, તારી માટે તારો હક – તારું સમ્માન મોટામાં મોટું 

તારી ઈચ્છાઓ તારી પ્રગતિનો વિષય જાણે કે વાક્યના અંતે આદિ-ઇત્યાદિ 
અહીં તો સદીઓથી રાજ કરે છે બે જ વિષયો ધર્મ અને જાતિ 

જો જન્મી તું દીકરી અને ઉજ્જવળ કરીશ તારું ઘર 
તો પણ એમ જ સાંભળીશ કે મારી દીકરી સો “દીકરા” બરાબર

શું કામ તું જ નામ બદલ, ઘર બદલ, સારી નથી લગતી તો કપડાં બદલ, ગર્ભાવસ્થાના નવ મહિના  પછી શરીર વધી ગયું ચાલ કસરત કરને તારું શરીર બદલ 
અરે બે’ન, મૂક આ માથાકૂટ તારા ‘ઈ’ની માનસિકતા બદલ અને નહિ તો તારો ‘ઈ’ જ આખેઆખો બદલ

તું લાચાર નથી તને લાચાર બનાવી છે સમાજે અને 
થોડી તારા સ્વાર્થે 
આપીને તને વિશેષ અધિકારો કાયદા ને કાનૂનમાં 
આ પુરુષપ્રધાન સમાજ હોશિયાર છે, તોડશે આપીને આવી ભીખ 
તું માત્ર માંગ સમાન મેદાન ને જો પછી કેવી શીખવાડે છે એને શીખ 

એક જ જગ્યાએ લાંબા સમય સુધી પડી રહેલાં પાણીમાં લિલ થઇ જાય છે માટે એનું વહેતુ રહેવું જરૂરી છે 
તે જ રીતે જૂના વિચારોમાં સંસ્કરણ જરૂરી છે

e.mail : ankitpbhatt@yahoo.com

ગઈ કાલના સમાચાર છે. ચાર કોલેજિયનો, રાત્રે આઠ પહેલાં ડુમસના દરિયા કિનારે ગયા ને રાત્રે દોઢેક  વાગે પાછા આવતા હતા, ત્યારે પેટ્રોલિંગ કરતી પોલીસે કાર ઊભી રખાવી. કરફ્યુના સમયે બહાર કેમ છો?- તે અંગે પૂછપરછ કરતાં યુવાનોએ કહ્યું કે ગૂગલ પર, ભારતનાં મોસ્ટ હોન્ટેડ પ્લેસ- ડુમસ બીચ પર ભૂતો જોવાં મળે છે, તે મળે તો તેનો વીડિયો ઉતારવા બીચ પર ગયા હતા. ભૂતનો વીડિયો ઉતાર્યો કે કેમ એ અંગે તો માહિતી નથી, પણ ભૂતને શોધવા નીકળેલા આ યુવાનોને પોલીસે શોધી કાઢ્યા અને જાહેરનામાના ભંગ બદલ કાર્યવાહી કરી. યુવાનોને કદાચ ખબર નહીં હોય કે ભૂત તો દેખાય કે ન દેખાય, પણ પોલીસ તો દેખાય જ ! રાતનો સમય ભૂતને અનુકૂળ હશે કદાચ, પણ તે પોલીસને પણ અનુકૂળ હતો ને એનો લાભ યુવાનોને મળ્યો.

આ બનાવ થોડું વિચારવા પ્રેરે છે. કોલેજોનાં કે પરીક્ષાનાં ઠેકાણાં રહ્યાં નથી. આખું વર્ષ ઓનલાઈન કે અવઢવમાં ગયું છે. પરીક્ષા લેવાશે કે નહીં એની ચિંતામાં આખું શિક્ષણ જગત રહ્યું છે. સમય ઘરમાં જ કાઢવાની ફરજ પડે ને તે કેટલું લાંબું ચાલશે એ કશું નિશ્ચિત ન હોય ત્યારે યુવા માનસ શું ને કેવું વિચારે છે તેનું આ ઉદાહરણ છે. ખાલી મગજ શેતાનનું ઘર – એ ન્યાયે અનેક સાચી ખોટી પ્રવૃત્તિઓ કરવા કોઈ પણ તૈયાર થાય એવી સ્થિતિ કોરોનાએ અને મ્યુકરમાઇકોસિસે કરી છે. ખરેખર તો ગમે તેવા સ્વસ્થ માણસને પણ ડગાવી દે તેવો કાળ ચાલે છે. એમાં યુવાનો પણ બાકાત ન રહે તે સમજી શકાય તેવું છે. માણસને મળવાનું એટલું જોખમી થયું છે કે ભૂતને શોધવાનું ઓછું જોખમી લાગે છે. આમ જ થયું છે કે બધાં આમ જ કરે છે એવું કહેવાનું નથી, પણ સહજ રહેવાનું હવે અસહજ થઈ પડ્યું છે. યુવાનોની જ વાત કરીએ તો તેઓ ઘરમાં કે બહાર સતત નકારમાં જ દિવસો વીતાવતા રહે છે. કોલેજ ચાલુ હોત તો ક્લાસમાં, મિત્રોમાં, હોટેલોમાં, થિયેટરોમાં સમય વીત્યો હોત, તે હવે ઘરોમાં અને મોબાઈલમાં વીતે છે. મોબાઈલ દૂષણ છે એ ખરું, પણ એ જ કોરોના કાળમાં ઘણાંની એકલતાનો આધાર પણ બન્યો છે. આજની સ્થિતિ તો એવી છે કે ઘણાંને માટે મોબાઈલની બહાર જાણે જિંદગી જ નથી ! ગૂગલ, વેબસાઈટસ, વોટ્સએપ, ટી.વી.-નેટ પર ફિલ્મો, મેસેજિસ, વીડિયો ક્લિપિંગ્સ ને એવી અનેક વસ્તુઓ જોવા જાણવામાં જ જિંદગી વીતાવવાની હોય એવું વ્યસન મોબાઇલનું નાનાંમોટાં સૌને થઈ પડ્યું છે. એમાં સુરતના 18-19ની ઉંમરના યુવાનો, રજિસ્ટ્રેશન પણ નથી થયું એવી નવી નકોર કાર કિયા સેલ્ટોસ લઈને ભૂત શોધવા નીકળે છે. પોલીસ પકડે છે તો આમાંનો એક ડી.સી.બી.ના સાહેબ સાથે કામ કરું છું એવું ચલાવે છે ને કાર્યવાહી ન થાય એવી પેરવીમાં રહે છે. એ ગપ્પું પકડાય છે ને પોલીસ, પોલીસનું કામ કરે છે.

આમાં ચારે જણનો જે વિશ્વાસ કામ કરે છે તે ગજબ છે. નવી જ કાર લઈને ભૂતને શોધવાની હિંમત ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. એમાં રોમાંચ તો છે જ, પણ જાત પર ભરોસો પણ છે કે ભૂત મળે તો પણ તે પોતાનું કૈં જ નહીં બગાડે ને નિરાંતે કારમાં પાછા અવાશે. બીજો વિશ્વાસ એ કે કરફ્યુના કાળમાં પોલીસ પકડે તો પોલીસની જ ઓળખાણ કાઢીને છટકી શકાશે. આઠથી રાત્રે એક સુધી આ ચારેય દરિયા કિનારે રહે છે ને એનો કોઈને ભય લાગતો નથી તે પણ નોધવા જેવું છે. આ ચારેયને કુટુંબ પણ હશે. ઘરને કહીને કે કહ્યા વગર નીકળ્યા હશે તે એમને ખબર, પણ એમને એ ખબર તો છે જ કે પોતે શેને માટે નીકળે છે. કુટુંબને કહ્યું નહીં હોય, પણ આ ચારેય નવી ગાડી લઈને રાતને સમયે નીકળે છે ને કોઈ રોકતું નથી એ પણ કમાલ જ છે ને ! આ યુવાનો કુટુંબને ગાંઠતા નહીં હોય એમ બને. એ શક્ય છે કે ઘરમાં રહીને આ યુવાનો ખૂબ ત્રાસ્યા હોય અને અકળાઈને નીકળ્યા હોય. જે હોય તે, પણ કોરોનાએ ઘણાં કુટુંબોની સ્થિતિ એવી કરી છે કે લોકો જીવ પર આવીને કૈં પણ કરી બેસે તો નવાઈ ન લાગે.

એ જાણીને આનંદ પણ થાય કે યુવાનોમાં રોમાંચ છે ને એ ભૂત શોધવા નીકળે છે. અહીં એ સવાલ થઈ શકે કે ભૂત શોધવા જ કેમ? આ ચાર જ ભૂતનું વિચારતા હતા એવું પકડાયા એના પરથી લાગે, પણ આજની પેઢીને ભૂતપ્રેતમાં રસ પડે છે, એટલું જ નહીં, ઘણાંને પડે છે. વહેમ, અંધશ્રદ્ધામાં પણ ઘણાં માને છે. વિદેશમાં તો ઘણાંએ ભૂતના ફોટા પાડ્યા હોવાના પણ દાવાઓ કર્યા છે. આમ છતાં ભૂત છે જ એવું સિદ્ધ થયું નથી. કૈંક છે, એવું ઘણાં માને છે, તો ઘણાં એવું કૈં નથી એવું પણ કહે જ છે. આવું વિદેશમાં છે ને અહીં તો છે જ. અહીં પણ ભૂતને નકારનારા છે, તો ઘણાં ભૂત છે કે કેમ તેની ખાતરી કરવા શોધ પણ ચલાવે છે.

કોઈ અધૂરી ઈચ્છા સાથે મૃત્યુ પામે તો તે ભૂત થાય છે એવું મનાતું આવ્યું છે, પણ એ સાચું લાગતું નથી. તે એટલે કે કોઈ ઈચ્છા જ ન રહી હોય એવું તો સાધુને ય હવે બનતું નથી, ત્યાં સામાન્ય માણસ બધી ઇચ્છા પૂરી થાય પછી મરે એવું તો જવલ્લે જ બને. એ હિસાબે તો બધાં ભૂત થવાને જ પાત્ર ગણાય. જરા વિચારો કે દુનિયામાં ત્રીસેક લાખ લોકો કોરોનાનાં ખપ્પરમાં હોમાયાં છે, તેમાં ધીરે રહીને જાગીને વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન ટહુકો કરે છે કે ઘણા દેશોએ આંકડા છુપાવ્યા છે, બાકી ખરો આંક તો બતાવાય છે તેના કરતાં ડબલથી ય વધારે છે. આપણે ત્યાં જે શબ વહ્યાં છે તે આંકડાઓમાં જાહેર છે કે કેમ તે નથી ખબર, પણ એ બધાં શું ભીષ્મપિતા હતાં કે ઇચ્છા મૃત્યુ પામ્યાં? એ હિસાબે ભૂતોની સંખ્યા લાખોની થઈ હોય તો નવાઈ નહીં. કોરોનાએ જીવન તો ખુટાડયું જ મરણ પણ નોધારું કરી દીધું. અહીં ભૂત છે તેવું કહેવું નથી. ભૂત હોય તો તે એને રસ્તે ને આપણે આપણે રસ્તે. ન હોય તો કોઈ તકલીફ નથી, પણ માણસો નડે છે, એટલાં ભૂત નડતાં નથી તે હકીકત છે. જે પુનર્જન્મમાં માને છે તે પ્રેત, સ્વર્ગ, નરક, સુર, અસુરને પણ સ્વીકારે છે. તે જ્યોતિષ, પાપ-પુણ્યને પણ માને છે. આમ તો મોટે ભાગના પ્રેતસૃષ્ટિને સ્વીકારે છે. એ સારું છે કે ખરાબ એમાં ન પડીએ, જે સ્વીકારે છે તે તેના ખર્ચે ને જોખમે સ્વીકારે છે, પણ આ સ્વીકારવાનું ખેંચાણ થાય એવી ઘણી તકો માણસને મળી રહે છે તે ખરું.

ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે, ભાગતા ભૂતની ચોટલી ભલી, ભૂત ગયું ને પલિત આવ્યું, ભૂતનું સ્થાનક પીપળો, ભૂતોભાઈ પણ ઓળખતો નથી, ભૂંડાથી ભૂત ભાગે – જેવી કહેવાતોમાં પણ ભૂતનો મહિમા થયો છે તો ભૂતકથાઓનો મોટો ચાહક વર્ગ છે. ડરવું ઘણાંને ગમે છે. એટલે તો હિન્દી અને અંગ્રેજી ફિલ્મોમાં ઢગલો ફિલ્મો, પ્રેતસૃષ્ટિની રચાઈ છે ને એમાં નામી કલાકારોએ ભૂમિકાઓ પણ ભજવી છે. હિન્દી ફિલ્મોમાં પ્રેતનો આભાસ ઊભો કરવામાં આવે ને પ્રેક્ષકોને ડરાવવામાં આવે ને અંતે રહસ્ય એ ખૂલે કે એ કૃત્ય કોઈ મનુષ્યનું જ છે, તો કેટલીક અંગ્રેજી, હિન્દી ફિલ્મોમાં પ્રેત છે જ એમ સ્વીકારીને જ વાત આગળ વધે છે, તો સાઉથની હિન્દી ડબ્ડ મૂવીમાં ડરાવવાની સાથોસાથ જ કોમેડી પણ આમેજ કરવામાં આવે છે. એને કારણે ભૂતને હસી કાઢવાનું બન્યું ને આવી ફિલ્મોએ એક જુદો જ યુવાવર્ગ પ્રેક્ષકોનો મેળવ્યો. આ વર્ગ નકલખોર ખરો, પણ સાહસ કરી જોવામાં પણ માને. એ ચકાસે છે ને અમલમાં પણ મૂકે છે. એ જુએ છે કે દેશમાં ડરાવનારા ભૂતિયા આવાસો કયા ને ક્યાં છે? નેટ, ગૂગલે એટલી સગવડ આપી છે કે જોઈતી માહિતી મળી રહે. સર્ચ કરતાં ખબર પડે છે કે રાજસ્થાન, દિલ્હી, આસામ, ગુજરાત વગેરેમાં હોન્ટિંગ પ્લેસિસ ઘણાં છે. કોઈ કિલ્લો છે, તો કોઈ મહેલ છે, કોઈ સરોવર છે, તો કોઈ રેલવે ટનલ છે. એમાં જ ડુમસનો દરિયા કિનારો પણ દેશના ભૂતિયા સ્થાનોમાંનું એક ગણાય છે.

વાત એવી છે કે આ કિનારો એક કાળે ભડકાનો કિનારો હતો. અહીં શબ બળતાં. તેની રાખ રેતીમાં ભળતી રહી જેણે રેતીને સફેદમાંથી કાળી કરી. ત્યાં કોઈના હોવાનો અહેસાસ ઘણાંને થયો છે તો ઘણાં ત્યાંથી ગુમ પણ થયાં છે. હવે આમાં જેટલું મોણ નાખો એટલું ઓછું છે, પણ આવી વાતો જાણીને જે નવરા છે તે તો બેઠાં કરતાં બગાડ ભારી – કરવાના જ ! એમાં કોઈ ગાડી લઈને નીકળી પડે ને રાત માથે લે ને તેને ભૂત મળે કે ના મળે, પણ પોલીસ મળી જાય તો નવાઈ નહીં ! પોલીસને ય થાય ને કે રાતના બીજું કૈં મળે એમ નથી, તો ભાગતા ભૂતની ચોટલી ભલી ને એ પકડે તો તેની તૈયારી રાખવાની.

ટૂંકમાં, ભૂતને માનવા કરતાં ન માનવામાં નુકસાન ઓછું છે. શું કહો છો?

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 24 મે 2021

ઓન્જિયાર પછી મુંબઈમાં ફૂલ્યોફાલ્યો મામામાસીવાદ

ન્યાયાધીશ અને ગવર્નર આમનેસામને

કંપનીના પ્રમુખ : બ્રિટિશ કાયદાની ઐસીતૈસી, હું કહું તે કાયદો 

આપણામાં એક કહેવત છે : દીવા તળે અંધારું. ગવર્નર ઓન્જિયાર હતા ત્યાં સુધી તો મુંબઈમાં અજવાળું હતું, પણ ૧૬૭૭ના જૂનની ૩૦મી તારીખે તેમનું સુરતમાં અવસાન થયું તે પછી મુંબઈમાં અંધારાં ઊતરવા લાગ્યાં. ઓન્જિયાર ગવર્નર બન્યા ત્યારે મુંબઈની વસ્તી હતી રોકડા ૧૦ હજારની. તેમના અવસાન વખતે હતી ૬૦ હજારની. ૧૭૧૮ સુધીમાં ઘટીને થઈ ગઈ ૧૬ હજારની! ઓન્જિયાર પછી ગવર્નર થયા હેન્રી ઓકસેન્ડન, માસ્તર મારે ય નહિ અને ભણાવે ય નહિ એવા. સરકારી નિમણૂકોમાં મામામાસી વાદ કાંઈ આઝાદી પછીનો નથી. કંપની સરકારના વખતમાં પણ હતો. સર જોસાહ ચાઈલ્ડ ગ્રેટ બ્રિટનમાં ભારે વગદાર માનસ. મૂળે વેપારી. ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના ઘણા શેર ખરીદેલા. ગ્રેટ બ્રિટનની પાર્લામેન્ટના માનવંતા મેમ્બર બનેલા. ૧૬૭૭માં તેઓ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના એક ડિરેક્ટર બન્યા, અને ૧૬૮૧માં પ્રમુખ. કારોબાર એવી રીતે ચલાવતા કે ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની જાણે પોતાના પિતાશ્રીની માલિકીની હોય. તેમણે સર જોન ચાઈલ્ડને બનાવી દીધા સુરતના ગવર્નર. કેટલાક કહે છે કે એ બે કાકા-ભત્રીજા હતા, તો કેટલાક કહે છે કે તેઓ સગા નહોતા, માત્ર અટક એક હતી. જોન ચાઈલ્ડે પોતાના સાળાસાહેબ ચાર્લ્સ વોર્ડને મુંબઈના ડેપ્યુટી ગવર્નર બનાવી દીધા. 

એડમિરાલ્ટી હાઉસ

જોન ચાઈલ્ડ ગવર્નર હતા ત્યારે ગ્રેટ બ્રિટનના તાજ તરફથી મુંબઈમાં ‘એડમિરાલ્ટી કોર્ટ’ સ્થાપવાનો વટહુકમ બહાર પડ્યો. વહાણવટું, દરિયાઈ વેપાર, વગેરે અંગેના કાયદા માટે ખાસ જાણકારી ધરાવતી અદાલત એટલે એડમિરાલ્ટી કોર્ટ. ઓન્જિયારે જે અદાલતો સ્થાપી તેના જજ સાહેબોને કાયદાનું જ્ઞાન નહોતું, કે નહોતો વકીલાતનો અનુભવ. પણ એડમિરાલ્ટી કોર્ટમાં તો કાયદાના જાણકાર જજ જોઈએ. એટલે ગ્રેટ બ્રિટને ડો. જોનને મુંબઈની એડમિરાલ્ટી કોર્ટના જજ તરીકે મોકલ્યા. તેમણે ‘સિવિલ લો’માં ડોકટરેટની ડિગ્રી મેળવી હતી. મુંબઈ પહોંચ્યા ત્યારે કંપની સરકારના નૌકા સૈન્યના સૈનિકોએ બળવો કર્યો હતો, જેની વાત આપણે અગાઉ કરી ચૂક્યા છીએ. ડો. જોન જ્યારે મુંબઈ પહોચ્યા ત્યારે આ બળવો ચાલતો હતો અને તેના નેતા કેપ્ટન કેગવીને ડો. જોનને મુંબઈના બારામાં પગ જ મૂકવા ન દીધો એટલે તેઓ સુરત ગયા અને ત્યાં જઈને ૧૬૮૪ના સપ્ટેમ્બરની ૧૭મી તારીખે મુંબઈની એડમિરાલ્ટી કોર્ટ સુરતમાં શરૂ કરી દીધી! 

એડમિરાલ્ટી હાઉસમાં ચોડેલી તખ્તી 

બળવો શમી ગયા પછી મુંબઈ આવીને તેમણે કામ શરૂ કર્યું. પણ હજી તો કામ શરૂ કર્યું ત્યાં તો ગવર્નર જોન ચાઈલ્ડ સાથે મતભેદ અને ઝગડો થયો. ગવર્નર કહે કે તાજના હુકમ પ્રમાણે તમને માત્ર એડમિરાલ્ટી કાયદા હેઠળના કેસ જ ચલાવવાનો અધિકાર છે, સિવિલ કે ક્રિમિનલ કાયદા હેઠળના કેસ નહિ. એટલું જ નહિ, સિવિલ કેસ ચલાવવા માટે ગવર્નરે જોન વોક્સની જજ તરીકે નિમણૂક પણ કરી દીધી! આ બધા અંગે જજ ડો. જોને ગ્રેટ બ્રિટનમાં સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ (આજની આપણી ભાષામાં વિદેશ-મંત્રી) સુધી ફરિયાદ કરી પણ તેનું કાંઈ પરિણામ આવ્યું નહિ. પછી થયો આ એડમિરાલ્ટી જજ અને મુંબઈના ગવર્નર વચ્ચે ખુલ્લમખુલ્લા મુકાબલો. રોબર્ટ ક્લાર્ક નામના એક ખલાસી પરનો મુકદ્દમો કોણ ચલાવે એ અંગે હતો આ ઝગડો. એડમિરાલ્ટી જજ કહે કે ગૂનો મધદરિયે થયો છે એટલે હું ચલાવું. ગવર્નર કહે કે ગૂનો સિવિલ પ્રકારનો છે એટલે મેં નીમેલા જજ ચલાવશે. અને આ ઝગડા પછી થોડે વખતે એ એડમિરાલ્ટી જજ ‘સ્વેચ્છાએ’ સ્વદેશ સિધાવ્યા.

સર જોસાહ ચાઈલ્ડ

આમ થવાનું મુખ્ય કારણ એ કે ગવર્નરે નીમેલા સિવિલ જજ જોન વોક્સ કંપનીના પ્રમુખ સર જોસાહ ચાઈલ્ડના ખાસ માનીતા હતા. પ્રમુખ સાહેબે તો તેમને ચીન જતા એક વહાણ પર નોકરી અપાવેલી, પણ તેના કેપ્ટન સાથે ઝગડો થતાં વોકસે મુંબઈ જતું વહાણ પકડ્યું અને મુંબઈ આવી સરકારના કારકૂન બન્યા. પ્રમુખ સાહેબની મહેરબાનીથી તેમનો ભાગ્યોદય થતો ગયો અને છેવટે પ્રમુખની ભલામણથી સિવિલ જજ બની ગયા. પણ પછી મગજમાં એટલી રાઈ ભરાઈ ગઈ કે વોકસે પ્રમુખ સામે શિંગડાં ભરાવ્યાં! એડમિરાલ્ટી જજ પાછા ઘરભેગા થઈ ગયા તે પછી પ્રમુખ સાહેબે વોક્સને એક કાગળમાં લખ્યું કે આપણા દેશના કાયદાબાયદા તો ઠીક છે, હું કહું તેને તમારે કાયદો માનવાનો અને તે પ્રમાણે ચુકાદા આપવાના. જવાબમાં વોક્સે લખ્યું કે હું માનું છુ કે ગ્રેટ બ્રિટનના કાયદા પ્રમાણે ન્યાય તોળવા મને આ ખુરસી પર બેસાડ્યો છે, આપની મરજી પ્રમાણે ચુકાદા આપવા નહિ. બસ, બે વરસમાં તો વોક્સને માથે ‘રાજદ્રોહ’નો ગૂનો ઠોકીને તેને નોકરીમાંથી બરતરફ કરાયો એટલું જ નહિ તેને સુરતની જેલમાં પૂર્યો. એ જમાનામાં ‘એનકાઉન્ટર’ શબ્દ જાણીતો નહોતો થયો એટલે તાપી નદીમાં ‘અકસ્માત’ને કારણે ડૂબી જવાથી ૧૬૯૭માં વોક્સનું મૃત્યુ થયું! પેલી કાવ્યપંક્તિ યાદ આવી જાય : જે પોષતું તે મારતું એવો દીસે ક્રમ કુદરતી.’

બીજો એક કેસ: ૧૬૬૯માં કેપ્ટન હેન્રી યંગ હતા મુંબઈના ડેપ્યુટી ગવર્નર. એક નંબરનો શરાબી, ખ્રિસ્તી ધર્મનો આકરો ટીકાકાર, અને હું કહું તે કાયદો એમ માનનાર માણસ. પણ કહે છે ને, કે પાપનો ઘડો ભરાય પછી તેને ફૂટતાં વાર નથી લાગતી. ૧૬૬૯ના જાન્યુઆરીની ૨૨મી તારીખે ખુદ ગવર્નર જ્યોર્જ ઓકસેન્ડન અને તેમની કાઉન્સિલે વીસ આરોપ ઘડીને તેના ઉપર ખટલો માંડ્યો. પહેલો આરોપ એ હતો કે તે બીજાઓ સાથે બહુ ક્રૂર રીતે વર્તતો. બીજો આરોપ એ હતો કે તે જાહેરમાં ખ્રિસ્તી ધર્મની ટીકા કરતો અને સરકારના માણસોને પોતાની મુઠ્ઠીમાં રાખવા માટે ધરમનો દુરુપયોગ કરતો. ત્રીજો આરોપ એ હતો કે રવિવારનો પવિત્ર દિવસ પૂજાપાઠમાં ગાળવાને બદલે તે દારૂની બાટલી સાથે ગાળતો, એટલું જ નહિ, તેમની ઈચ્છા વિરુદ્ધ બીજાઓને પણ પોતાની સાથે પીવા માટે રોકી રાખતો. બધા આરોપો તો ક્યાં નોંધાવા બેસીએ, પણ છેલ્લો આરોપ એ હતો કે તેણે ખુદ ગવર્નરસાહેબને મારી નાખવાની ધમકી આપી હતી. અલબત્ત, એ વખતે એ નશામાં ચકચૂર હતો. અને તેને સજા શી થઈ? તડીપાર! સ્વદેશ માટે ઉપડતા કંપનીના પહેલા વહાણ પર તેને ચડાવીને ઇન્ગ્લન્ડ રવાના કરી દેવો! અને સાથે ઉમેરવામાં આવ્યું કે દરિયાઈ મુસાફરી દરમ્યાન તેની સાથે પૂરેપૂરા માન સાથે વર્તવું.

ત્રીજો કેસ : ખુદ ન્યાયાધીશ સામે ખટલો મંડાયેલો. એમનું નામ લોરેન્સ પાર્કર. અને તેઓશ્રી હતા મુંબઈના ચીફ જસ્ટીસ! તેમની અને ગવર્નર ચાર્લ્સ બૂન વચ્ચે કોઈક મામૂલી, અંગત બાબત વિષે ઝગડો થયો. બસ, ત્યારથી પાર્કર પોતાના કામનો ઉલાળિયો કરવા લાગ્યા. ગવર્નરની સૂચનાઓનો અનાદર કરવા લાગ્યા. એટલું જ નહિ, જાહેરમાં બોલતા કે હું કાંઈ ગવર્નર-બવર્નરથી ડરતો નથી. એ મારો વાળ પણ વાંકો કરી શકે એમ નથી. હવે, આ પાર્કરસાહેબ ન્યાયાધીશ હોવા ઉપરાંત મુંબઈ સરકારના હિસાબી ખાતાના વડા – ચીફ એકાઉન્ટન્ટ પણ હતા. હિસાબ-કિતાબનાં ઠેકાણાં નહિ. લંડનના બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટર્સને પણ વાર્ષિક હિસાબ વખતસર મોકલે નહિ. હિસાબ લંડન મોકલતાં પહેલાં તે ગવર્નરની કાઉન્સિલમાં મંજૂરી માટે મોકલવો જોઈએ અને તેના પર ગવર્નર સહી કરે પછી જ તે લંડન મોકલવો જોઈએ. પણ પાર્કરસાહેબ ન મંજૂરી લે, ન ગવર્નરની સહી લે. પોતે સહી કરીને બારોબાર લંડન મોકલી દે. લંડનથી પૂછવામાં આવ્યું કે ગવર્નરની સહી કેમ નથી, તો પાર્કર કહે કે તેમણે તો સહી કરવાની ના પાડી છે. બીજો એક અહેવાલ લંડન મોકલવાનો હતો ત્યારે પાર્કરે પહેલાં તો સહી કરી, પણ પછી મતભેદ દર્શાવતી અલગ નોંધ લખી અને મૂળ અહેવાલ પરની પોતાની સહી ભૂંસી નાખી!

બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની સુરતમાં આવેલી ફેક્ટરી (ઓફિસ)

હવે ગવર્નરની ધીરજની હદ આવી ગઈ. તેમણે લાંબુલચક આરોપનામું ઘડીને પોતાની કાઉન્સિલને મોકલી આપ્યું. ૧૭૨૦ના એપ્રિલની ૧૩મી તારીખે આ અંગે વિચારણા કરવા કાઉન્સિલની પહેલી બેઠક મળી. પાર્કર પણ એ કાઉન્સિલના સભ્ય હતા પણ ખરાબ તબિયતનું બહાનું કાઢીને ગેરહાજર રહ્યા. પણ પછી માફી માગતો અને દયાની યાચના કરતો પત્ર કાઉન્સિલને મોકલ્યો! કાઉન્સિલની પછીની બેઠકમાં હાજર રહ્યા, ફરી માફી માગી, કાઉન્સિલે તેમનો માફીપત્ર સ્વીકાર્યો પણ ખરો. પણ પછી એ બેઠકની મિનિટ્સ પર સહી કરવાની ના પડી દીધી! અને પછી માફીપત્ર પાછો ખેંચી લીધો! અને પોતાનો બચાવ કરતો લાંબોલચક પત્ર લખી મોકલ્યો. જેનો જવાબ ગવર્નરે તેના કરતાં ય વધુ લાંબા પત્રથી આપ્યો. ખટલો લાંબો ચાલ્યો, ઘણી બેઠકો મળી. છેવટે પાર્કરને બરતરફ કરવાનો નિર્ણય લેવાયો. માત્ર પાર્કરના નિકટના મિત્ર મિસ્ટર જોન બ્રેડેલે અલગ નોંધ લખી સજાનો વિરોધ કર્યો. અને છતાં કાઉન્સિલના સભ્યોએ સર્વાનુમતિથી ચીફ જસ્ટિસની પાર્કરની જગ્યાએ બ્રેડેલની નિમણૂક કરી! ચીફ જસ્ટીસ બન્યા પછી બ્રેડેલે પહેલું કામ શું કર્યું હશે? મિત્ર પાર્કર નિર્દોષ છે અને તેમને અપાયેલી સજા રદ્દ કરવી એવી ભલામણ કરતો પત્ર ગવર્નરને લખ્યો!

પ્રિય વાચક! આપ કદાચ વિચારતા હશો કે સદીઓ પહેલાંની આ બધી વાતો શા માટે? ગવર્નર ઓન્જિયારે લોકોના હિતને ધ્યાનમાં રાખીને જે અદાલતોની શરૂઆત કરી તેનો દુરુપયોગ તેમની પછીના અંગ્રેજ અધિકારીઓએ પોતાના લાભ માટે કઈ રીતે કર્યો તેનો ખ્યાલ આપવા માટે.

બાકી આજના કોઈએ પોતાને માથે આ ટોપી પહેરી લેવી નહિ. અદાલતની આગગાડી આગળ વધશે, આવતે અઠવાડિયે.

પ્રગટ “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 22 મે 2021

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX