જેલની આ કોટડીમાં
પથરાયો છે અંધકાર
ને ભીતરમાં ઉભરાય છે
તેજ.

હું સ્પષ્ટ છું
મેં જે કર્યું એ વિશે
હું સ્વસ્થ છું
આવતી કાલે વહેલી સવારે
આવનારા અંતિમ પરિણામ વિશે.

આંખોમાં સ્વાતંત્ર્યનું સ્વપ્ન
ને હૈયામાં એની ધખના લઈ
ઘરમાંથી ચોકમાં
ને ચોકમાંથી લોકમાં
પ્રવેશતો ગયો ત્યારથી
જાણતો હતો
આગ છુપાવી નથી શકાતી
ડાયસન ઉપર ગોળી રૂપે છોડવી જ પડે
આગ દાબી નથી શકાતી
ભરી સંસદમાં
દુશ્મનો વચ્ચે
– ઈન્કિલાબ ઝિંદાબાદ -ના ફરફરિયા રૂપે
વરસાવવી જ પડે.
આમ જ ક્રિયાની નિશ્ચિતતા
હોવાની નિશ્ચિતતા બને છે.

યાદ છે મને
મારા ગામનું ભૂખ્યું પેટ,
ત્યાંની ધરતીનો વલવલાટ
– ગુલામીની ઓળખનો પર્યાય!
તે દિવસે મારી છાતીમાં
ભૂગાળનો અનર્થ ફાટ્યો,
ગાડાને ચીલે ચીલે
બોરડીના બોર તોડતો હું
એકાએક
ઘેરાઈ ગયેલો ધૂંધળી હવાથી.
પછી તો
જોવાના અર્થો ઊઘડતા ગયા
ને ગુલામ ધરતી પર ચાલતો હું
મુઠ્ઠી ભીડી ઘા કરી બેઠો
હવાને તો શું વાગે !
મારું એકાન્ત શરમાઈ ગયેલું, રાજદેવ !
માણસની ચામડીનું સત્ય
ઊતરડી નથી શકાતું,
જે ક્ષણે સમજાયું મને આ
એ જ ક્ષણે
એ સત્યને રૂંધતી દીવાલો
ઘેરી વળી મને,
મારે એ તોડવી પડી;
અત્યારે આ ક્ષણે,
મૃત્યુ પહેલાની આ રાતે પણ
એ જ પ્રક્રિયા –

ના, દીવાલો તોડ્યા વિના મુક્ત ના થવાય!
મુક્તિ માત્ર ગાવાની ચીજ નથી,
મુક્તિ એ તો લોહીનું બીજ છે.
લોહીમાં ઊથલપાથલ થાય,
લોહીની ઊથલપાથલ થાય,
ત્યારે જ મુક્તિ કળાય
રાજદેવ !

એક અવાજ હોય છે ધરતીને
જે ખેડે છે ધરતી
તે જ જાણે છે એ અવાજ.
– એ અવાજ
જ્યારે ઊતરે કોઈ માણસની છાતીમાં
ત્યારે જ એ બનતો હોય છે ક્રાંતિકારી.
એટલે જ એને દ્રોહી ગણે છે સત્તા!
સત્તાને સંબંધ નથી ધરતી સાથે
એના આવા નક્કર પુરાવાઓ
આ રીતે જ મુકાય છે લોક અદાલતમાં

સત્તાનું છોગું હોય એ અદાલત
લોકોને આપે જ નહીં ન્યાય.
એટલે જ ન્યાયાધીશે કહી દીધુઃ ફાંસી
હા, ફાંસી !
ગળામાં ગાળિયાનો કરકરો સ્પર્શ
ને ‘હેન્ગ હીમ ટીલ ડેથ !’
– મરી જાય ત્યાં સુધી લટકાવો!
અને અમર મૃત્યુ !

પણ આવા મૃત્યુના અનેક અરથો હોય છે.
એ જ
એ જ
આપણી ઉપલબ્ધિ છે, રાજદેવ !

જો,
આ બારી વાટે
સળિયા વીંધીને
આવ્યાં ચન્દ્રકિરણો
આમ જ આપણાં મૃત્યુ
પ્રવેશવાનાં લોકોમાં
ને પછી –

એ ન જોયું તો ય શું ?
એક ક્રાંતિકારી જિંદગીમાં માણસ
કેટલું જોઈ શકે ?
તણખો, તણખો છે,
ઘાસની ગંજીમાં પડે
તો જ આગ ભભૂકે.
ને આગ ભભૂકે
એ જ તણખાનું કર્તવ્ય !

દોસ્ત,
એ કર્તવ્યનો ઉરતોષ
આ મહારાત્રિએ ધબકવા દે
આપણાં હૈયાંમાં
ને વહેવા દે જીવનનો અંતિમ સંચાર
જેલની આ કોટડીમાં
જેથી ભીંતો ય બોલી ઊઠેઃ
ઈન્કિલાબ ઝિન્દાબાદ !
ઈન્કિલાબ ઝિન્દાબાદ !!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2021; પૃ. 12-13

તેવીસમી માર્ચે (મંગળવારે) બરાબર નેવું વરસ થયાં ભગતસિંહની શહાદતને. જેમ જેમ વરસો વીતતાં જાય છે, એમનાં બલિદાની જીવનની પૂંઠે રહેલી કાલજયી અપીલ ખીલતી આવે છે. માનવમુક્તિ માટે શાહીવાદ સામેના સંઘર્ષની એમની અપીલ વિભાજનગત સરહદોને લાંઘીને બરકરાર છે. લાહોરમાં રાશિદ કુરૈશીના વડપણ હેઠળ ભગતસિંહ મેમોરિયલ ફાઉન્ડેશન કાર્યરત છે, અને કોરોનાના કેર વચ્ચે માર્ગદર્શક નિયમો પાળીને ઓણ પણ જાહેર ઉજવણી થવી જોઈએ એ માટે એમણે અદાલતનાં દ્વાર ખટખટાવ્યાં હતાં.

તાજેતરનાં વરસોમાં ભગતસિંહની ફાંસી બાબતે એક પાયાનો સવાલ પણ, કાનૂની છેડેથી ઉપસ્થિત કરાયો છે અને બ્રિટિશ સરકારે ફરમાવેલી સજા કાનૂનન હતી કે કેમ એ અંગે બહસ જારી છે. લંડનમાં કાયદાના અધ્યાપક તરીકે તેમ બૅરિસ્ટર તરીકે પણ સક્રિય સત્વિંદરસિંહે ‘ધ ઍક્ઝિક્યુશન ઑફ ભગતસિંહ’ એ કિતાબમાં આખા પ્રશ્નની પુરાવાબદ્ધ ને તર્કસભર તળેઉપર તપાસ કરી છે. હાર્પર કોલિન્સનું આ પ્રકાશન તેવીસમી માર્ચે જ ભારતમાં પણ શેખર ગુપ્તાના ‘ધ પ્રિન્ટ’એ વૈબિક વાટે સૉફ્ટકવરમાં સુલભ થયું છે.

દેશમાં જે સત્તાવાર સ્વરાજ પંચોતેરાં રાગ આલાપાઈ રહ્યો છે એમાં ભગતસિંહનું વિશેષ, સવિશેષ સ્થાન હોય તે સ્વાભાવિક છે; કેમ કે, એક તો એમાં ગાંધીના નેતૃત્વ હેઠળની સ્વરાજલડત સામે હિંસક ઉપાયોના મહિમાની સગવડ છે, અને બીજી વાત એ કે ભગતસિંહને ગાંધીએ ન બચાવ્યા એ વિવાદનીયે સગવડ છે. વડાપ્રધાને ૧૨મી માર્ચના આશ્રમ સંબોધનમાં નહેરુપટેલની સાથે એકશ્વાસે સાવરકરને સંભારી પરબારો પ્રવેશ કરાવી દીધો. જો કે આંદામાનોત્તર સાવરકરના જાહેરજીવનમાં સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામથી સલામત અંતર સાફ દેખાતું રહ્યું છે. એથી ઊલટું, ભગતસિંહના ડાયરી-દસ્તાવેજો, અદાલતી તકરીર સ્વતંત્રતા માટેના ક્રાંતિકારી રાગાવેશથી અને કેવળ રાષ્ટ્રીય આઝાદીએ નહીં અટકતાં પીડિતશોષિત સૌની સ્વતંત્રતાના ખયાલથી રૂંવેરૂંવે ઉભરાય છે.

જ્યાં સુધી ગાંધીએ ભગતસિંહને બચાવ્યા નહીં બચાવ્યાનો મુદ્દો છે, મારતી કલમે એકબે નોંધલસરકા જ પૂરતા થઈ પડશે. લૉર્ડ ઈરવિનની ડાયરી બોલે છે કે આ ગાંધી, અહિંસામૂર્તિ ગાંધી, ભગતસિંહને ફાંસી નહીં આપવાનો આટલો બધો આગ્રહ કેમ કરે છે તે મને સમજાતું નથી. આંબેડકરે મરાઠી ‘જનતા’માં કરેલી એક ટિપ્પણી હમણાં થોડાં વરસ પર જ અંગ્રેજીમાં બહાર આવી છે. ઇંગ્લૅન્ડમાં સત્તારૂઢ સરકાર, દેશના રાષ્ટ્રવાદી લોકમતઉછાળને કારણે નવી ચૂંટણીમાં ભય અનુભવતી હતી. ગાંધીને છોડ્યા અને વધારામાં ભગતસિંહને ફાંસી ન આપી, આ બે વિગતો પોતાની સામે જશે એવું એનું આકલન બલકે ભીતિ હતી. ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસી આપીને જ ઇંગ્લેંડની સરકાર પુનઃવિજયની આશા રાખી શકે તેમ હતી. એટલે ભગતસિંહને ફાંસી નહીં એવો નિર્ણય સરકારને આધીન વાઈસરૉય, ઇરવિન લઈ શકે તેમ હતા જ નહીં.

જ્યાં સુધી હિંસા-અહિંસાની વાત છે, ભગતસિંહની ભૂમિકા ઉત્તરોત્તર જે રીતે વિકસતી અને સ્કુટ થતી ગઈ તે આપણા ખયાલમાં આવવી જોઈશે. તે વખતની નૅશનલ એસેમ્બલીમાં એમણે જે બૉંબકાંડ સરજ્યો એ મૂલતઃ સંહારક વ્યાપ ધરાવતો નહોતો. એ એક હલકુંફૂલકું બૉમ્બડું હતું જેનો વિસ્ફોટ સરવાળે ધ્યાનાકર્ષક પ્રસ્તાવથી આગળ જતો નહોતો. હિંસક ચળવળના નિયમ પ્રમાણે સામાન્ય રીતે આવે પ્રસંગે બૉંબ ફેંકી પલાયન થઈ જવાનું હોય. ભગતસિંહે ભાગવાની તક નહીં ઝડપતાં પકડાવું પસંદ કર્યું; કેમ કે કોર્ટમાં કેસ ચાલે અને એના હેવાલો વાટે દેશ આખાને ખબર પડે કે આ ક્રાંતિકારીઓનું ધ્યેય શું છે, દેશ માટેનો એમનો વિચારનકશો શો છે. જેલવાસમાં સતત સ્વાધ્યાય ચાલતો રહ્યો અને એમાંથી મહત્ત્વના વિગતમુદ્દાઓ તેમ જ પોતીકી ટિપ્પણીઓ સાથે નોટબુકો ભરાતી રહી. ચમનલાલ અને બીજાઓએ આ બધી દસ્તાવેજી સામગ્રી એકત્ર કરવા માંડી એને પરિણામે જે ચિત્ર સ્પષ્ટ થયું તે એ કે હિંસાને ખાતર હિંસા કે છૂટપૂટ હિંસા અગર લેનિન જેને ‘ઇન્ફન્ટાઇલ ડિસ્‌ઑર્ડર’ કહેતા એવું કશું આ વીરોને અભીષ્ટ નહોતું. સમતા અને ન્યાયને અનુલક્ષીને ચોક્કસ આર્થિક-સામાજિક કાર્યક્રમનો, એ માટે બિનસાંપ્રદાયિક જદ્દોજહદનો એમનો ખયાલ હતો. હિંસા અનિવાર્ય લાગે તો અને ત્યારે થાય એ જુદી વાત છે, પણ આમ આંદોલન(માસ મુવમેન્ટ)નો રસ્તો દુરસ્ત છે.

રાષ્ટ્રીય સ્વાતંત્ર્ય ચળવળના અચ્છા વ્યાખ્યાકાર તરીકે ઉભરેલા માર્ક્‌સવાદી ઇતિહાસકાર બિપનચંદ્રનું કહેવું છે કે ભગતસિંહને વધુ વરસો મળ્યાં હોત તો એ એક અર્થમાં ગાંધીવાદી હોત. માર્ક્‌સીય વિચારમાંથી હટ્યા વગર એમણે ગાંધીની શાંતિમય પદ્ધતિએ લોકઆંદોલનના અભિગમને અગ્રતા આપી હોત. બિપનચંદ્ર નેશનલ બુક ટ્રસ્ટના ચેરમેન હતા ત્યારે આખર વરસોમાં ભગતસિંહની નવી જીવની પર કામ કરતાં એમણે આ નુક્તેચીની કરી હતી.

૧૮૫૭ના એક અંતરાલ પછી નવજાગૃતિનો એક મુકામ બંગાળના બૉંબયુગ અને વંદેમાતરમ્‌ના યુદ્ધઘોષ સાથે શરૂ થયો. એ પર્વે, આગળ ચાલતાં ‘ઇન્કિલાબ ઝિંદાબાદ’ની ન્યાય-અને-સમતા-લક્ષી પરિવર્તન(ક્રાંતિ)ની તવારીખી રેખાઓ ઉપસાવી અને ઘૂંટીઃ ભગતસિંહ નામની વીરઘટનાને આ રીતે જોવા સમજવાપણું છે.

ક્રાંતિની ભગતસિંહની વ્યાખ્યા અને સમજ કઈ રીતની હશે એનો એક અંદાજ એમણે ચળવળ દરમિયાન યુવાનોના બે ચહેતા નેતાઓ, જવાહર અને સુભાષની જે સરખામણી કરી છે એના પરથી આવે છે. એમણે કહ્યું છે કે સુભાષની વીરતા કે જવાહરની હિંમત બેઉ મને આકર્ષે છે. બંનેનો આદર્શવાદ પણ મને આકર્ષે છે. પણ બેમાંથી એક પસંદ કરવાના હોય તો હું જવાહરને કરું; કેમ કે સુભાષમાં ભાવનાનો રાગાવેશી ઉદ્રેક ખાસો છે, પણ જવાહરમાં આર્થિક-સામાજિક ન્યાય માટેની વિચારાધારકીય સજ્જતા વિશેષ છે. (જવાહરનો ઉલ્લેખ નીકળ્યો જ છે તો લગરીક ફંટાઈને એ પણ નોંધુ કે પોતે ભગતસિંહને જેલમાં મળવા ગયા ત્યારે છતે કષ્ટસહને એમના ચહેરા પર જોયેલી કાન્તિનો એમણે આત્મકથામાં વિશેષોલ્લેખ કર્યો છે.)

૧૨મી માર્ચના દાંડીદિનની ઇતિહાસ-ફલશ્રુતિ શું એમ કોઈ પૂછે તો એ ત્રણ ચાર વરસના ગાળાને સાથે મૂકીને એક જવાબ જરૂર જડે છે. અને તે એ કે ૧૯૪૬થી ૧૯૪૯ની ખાસાં ત્રણેક વરસની બંધારણ સભાની ચર્ચાઓ પછી ૧૯૫૦ના જાન્યુઆરીની ૨૬મીથી જે પ્રજાસત્તાક બંધારણ અમલી બન્યું એની માર્ગદર્શક અને પક્વ એવી રેખાઓનું અંકન આ ગાળાની મહદ્‌ લબ્ધિ છે.

દાંડીકૂચે મીઠા સરખો મુદ્દો લઈ આમ આંદમીને કેન્દ્રમાં આણ્યો. મીઠાની પાછળ જે રોજિંદા સુખદુઃખના વાસ્તવિક સવાલો પડ્યા હતા એનું એક ચિત્ર ભગતસિંહની રજૂઆતમાં ઊઘડ્યું તો બીજું ચિત્ર ગાંધી-આંબેડકરના પુના કરારમાં ઊઘડ્યું. ભારતના સામાન્ય માણસનું આપોપું કેવળ વર્ગીય બોજ તળે જ ચંપાતું નથી, એ વર્ણબોજ તળે પણ ચંપાય છે. પરચક્ર જશે. સંસ્થાનવાદ જશે. પણ એટલા માત્રથી તો વાત પતતી નથી. સ્વરાજ ખરું જોતાં નિરંતર ચાલતી પ્રક્રિયા છે.

હમણાં જે ચારપાંચ વરસના ગાળાની જિકર કરી એ ૧૯૨૯માં લાહોરમાં પૂર્ણસ્વરાજના ઠરાવ સાથે શરૂ થઈ દાંડીકૂચ રૂપે આગળ વધી ભગતસિંહની શહાદતથી પ્લાવિત માહોલમાં, પુના કરાર સાથે તેમ કરાચી કૉંગ્રેસમાં વલ્લભભાઈના અધ્યક્ષપદે મૂળભૂત અધિકારના ઠરાવ સાથે કેમ જાણે એક વર્તુળ આલેખવા લાગે છે જે ૧૯૫૦ના જાન્યુઆરીની ૨૬મીએ પૂરું થાય છે.

અલબત્ત, સ્વરાજ એ પૂરી થતી પ્રક્રિયા હોઈ જ ન શકે. ૨૬ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ એક નવપ્રસ્થાનનું બિંદુ છે જ્યાંથી આંબેડકરે કહ્યા પ્રમાણે રાજકીય સમાનતા અને સામાજિક (વર્ણગત) વિષમતા એવી વિસંવાદે ભરેલી ને ભારેલી પરિસ્થિતિમાં કામ પાડવું રહે છે. ઈવેન્ટાના અંદાજમાં હંમેશ પૂરબહારમાં ખીલતું નેતૃત્વ સ્વરાજ પંચોતેરાંની રટણા ને રમણામાં ઝાઝેરો જનાધાર બલકે વૈધવત્‌ સ્વીકૃતિ (લેજિટિમસી) શોધે છે, પણ સમગ્ર ચિત્રસૂઝ છે એની કને? થોભો અને રાહ જુઓ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2021; પૃ. 11-12

મુસ્લિમોએ સામે ચાલીને સમાન નાગરિક કાનૂન માંગવો જોઈએ અને મૌખિક તલાકની પ્રથા બંધ કરવાની માંગણી કરવી જોઈએ

સર સૈયદ એહમદખાન એક વખત વિદેશયાત્રાએ ગયા હતા ત્યાં વાત વાતમાં એક વિદેશીએ પૂછયું કે તમે ભારતથી આવો છો તો અમને ગીતા વિષે કાંઈ કહો. સર સૈયદે જવાબમાં કહ્યું કે 'હું ભારતીય છું પણ મુસ્લિમ છું એટલે ગીતા વિષે કાંઈ જ જાણતો નથી.' પહેલાં વિદેશીએ તરત જ કહ્યું કે, ગીતા તો ભારતીય સંસ્કૃતિની સમજણ આપતું પુસ્તક છે એટલે અમે આશા રાખી હતી કે એના વિષે તમે જાણતાં જ હશો.

સર સૈયદ નોંધે છે કે આ જવાબથી એમને શરમની લાગણી થઈ એમણે તરત જ ભારત આવી ગીતાનો અભ્યાસ કરી લીધો.આ બતાવે છે કે ધર્મો ભલે અલગ અલગ હોય પણ કોઈ પણ દેશની સંસ્કૃતિ તો એક જ હોય છે. ગીતા એ કોઈ ધાર્મિક ગ્રંથ હોવાથી વિશેષ એક સાંસ્કૃતિક ગ્રંથ છે. એમાં સમગ્ર જીવનની ફિલસૂફી આવરી લેવાઈ છે.

આ જ રીતે વિનોબા કહે છે 'રચનાત્મક કામોના ચિંતનમાં એક દિવસ મને સૂઝ્યું કે હું હિન્દુસ્તાનમાં રહું છું અને પોતાને હિન્દુસ્તાની કહેવડાવું છું. તો જેમ હિન્દુ ધર્મના ગ્રંથનો અભ્યાસ કર્યો તેમ આપણા પડોશી મુસલમાન ભાઈ વર્ષોથી આપણી સાથે રહે છે તો એમના ગ્રંથનો પણ અભ્યાસ કરી લઉં.' આ પછી વિનોબાએ કુરાનનો અભ્યાસ કર્યો એટલું જ નહીં પણ ગીતા અને કુરાન નામનું પુસ્તક પણ લખ્યું.

ગીતા રાયજી નોંધે છે તેમ વિનોબાનું દિલોને જોડવાનું કામ કેવળ ગ્રંથના અધ્યયન સુધી સીમિત નહોતું. એમણે મુસ્લિમો વચ્ચે રહીને પ્રત્યક્ષ સેવા કામો પણ કરેલા, વિનોબાના હૃદયની વિશાળતામાં કોઈ પ્રકારના ભેદભાવને સ્થાન નહોતું. એમણે કહેલું. 'મેં જેટલી શ્રદ્ધાથી હિન્દુ ધર્મગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો એટલી જ શ્રદ્ધાથી કુરાનનો પણ કર્યો. ગીતા પાઠ કરતી વખતે મારી આંખોમાં આસું ભરાઈ આવે છે એવી જ રીતે કુરાનનો પાઠ કરતી વખતે થાય છે.'

દેશના દરેક નાગરિકે આ બંને વાતો યાદ રાખવા જેવી છે. ધર્મો જુદા જુદા હોઈ શકે પણ ભારતીય સંસ્કૃતિ તો એક જ છે. મલેશિયા અને ઈન્ડોનેશિયામાં હિન્દુ સંસ્કૃતિના અવશેષો મૂળ સ્વરૂપે સાચવી રખાયા છે. આજે ઈન્ડોનેશિયા વિશ્વનો સૌથી મોટો મુસ્લિમ દેશ છે પણ એ સંપૂર્ણ પણે બિન સાંપ્રદાયિક દેશ છે.

કમનશીબે આજે કેટલાક લોકો અને કેટલીક સંસ્થાઓ ઈસ્લામના નામે ત્રાસવાદ ફેલાવે છે. એમને ખબર નથી કે કોઈ પણ ધર્મ ત્રાસવાદને માન્યતા આપતો જ નથી. ઈસ્લામમાં બધા ધર્મો માટે સરખું જ માન છે.

ડો. રફીક ઝકરિયા કહે છે કે વર્તમાન જેહાદી પ્રવૃત્તિઓ ઈસ્લામને બટ્ટો લગાડે છે. આત્મઘાતી હુમલા કુરાનની શિખામણની વિરુદ્ધ છે. એચ.જી. વેલ્સ પણ કહે છે કે ધર્મની બાબતમાં બળજબરીને કોઈ સ્થાન નથી. ભારતીય સંસ્કૃતિની જેમ ઈસ્લામી સંસ્કૃતિ પણ કહે છે કે 'જીવો અને જીવવા દો', આરબોએ ઈસ્લામના સુવર્ણકાળમાં કલા, સ્થાપત્ય, ખગોળ વિજ્ઞાાન અને ગણિતશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં પ્રદાન કર્યું હતું. પણ પાછળથી કેટલાક જુથોએ કુરાનની શિખામણોનો વિકૃત અર્થ કરીને જેહાદ શરૂ કરી દીધી. ભારતમાં ઔરંગઝેબના સમયથી એની શરૂઆત થઈ. 

હમણાં સૌને આશ્વાસન મળે એવા એક સમાચાર આવ્યા છે. અવારનવાર મુસ્લિમ રૂઢિચૂસ્તતાને માન્યતા આપતા ફતવા કાઢતી જુદી જુદી મુસ્લિમ સંસ્થાઓએ હમણાં એક નવો ફતવો કાઢયો છે. એમાં ઈસ્લામના નામે ચાલતા ત્રાસવાદને વખોડી કાઢીને જણાવાયું છે કે, કોઈ પણ જાતના ત્રાસવાદને ઈસ્લામ કે કુરાનમાં માન્યતા કે અનુમોદન નથી આ ફતવાથી કેટલીક રાહત મળી છે. અત્યાર સુધી આવા ફતવાના અભાવે બિન મુસ્લિમ પ્રજા એમ માનતી હતી કે બોંબ ધડાકા કરતી સંસ્થાઓને ઈસ્લામની માન્યતાઓ છે. નિર્દોષ લોકોના જાન લેવાની અનુમતિ કોઈ પણ ધર્મ આપી શકે નહીં.

લંડનમાં બોંબધડાકા થયા એ પછી ત્યાંની મુસ્લિમ સંસ્થાઓએ પણ આવું જ નિવેદન બહાર પાડયું હતું. આ ફતવા પછી મુસ્લિમ સંસ્થાઓએ એ પણ વિચારવું જોઈએ કે રૂઢિચૂસ્તાને ધર્મના ઓઠા ન્યાયી ઠેરવી શકાય નહીં મુઝફરના ઈસ્લામીક મદ્રેસા દારૂલ ઉલૂમે એક ફતવામાં એક વિચિત્ર વાત કરી હતી કે મુસ્લિમ બાનુઓએ ચૂંટણી ન લડવી જોઈએ અને લડવી જ હોય તો બુરખો પહેરવો જોઈએ.

બીજી બાજુ ઈસ્લામીક અદાલતોની વધતી જતી દરમ્યાનગીરી અંગેની સુપ્રિમ કોર્ટ સમક્ષની અરજીના સંદર્ભમાં કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને નોટિસ આપી છે જેના જવાબમાં કાયદામંત્રીશ્રીએ બંધારણ ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશના નેતૃત્વ હેઠળના ન્યાયતંત્રને સ્વીકૃતિ આપે છે. બંધારણ એકેય ઈસ્લામી કોર્ટને માન્યતા આપતું જ નથી અલગ ઈસ્લામી અદાલતોનો સવાલ જ નથી. દરેક વ્યક્તિ ન્યાય તંત્રના ચૂકાદા પાળવા બંધાયેલી છે. ઈમરાન જેવા કેસમાં ઈસ્લામીક કોર્ટે સમાંતર ચૂકાદો આપી ન્યાયતંત્રને પડકાર ફેંક્યો હતો.

ઝઘડો ધર્મો વચ્ચે નહીં અધર્મો વચ્ચે જ થાય છે. કોઈ પણ ધર્મ ધિક્કારનો ઉપદેશ આપતો જ નથી. ધર્મ તો હંમેશાં માણસ માણસ વચ્ચે પ્રેમ શીખવે છે. એક વખતે દુનિયા મૂડીવાદી અને સામ્યવાદી છાવણીમાં વહેંચાયેલી હતી. હવે સામ્યવાદનાં વળતાં પાણી છે. પણ કમનસીબી એ છે કે, ઓસામા બીન લાદેન જેવા કેટલાક નેતાઓ ઈસ્લામને નામે ત્રાસવાદ ચલાવે છે.

ઓસામા બીન લાદેન અમેરિકાને ખલનાયક ગણતા હતા અને એની સામે ઝેરી પ્રચાર કરતા હતા. અમેરિકાને બ્રિટનનો સાથ મળ્યો છે. પરિણામે, અમેરિકા અને બ્રિટન આ પ્રકારના ત્રાસવાદની સામે લડવા માટે સંયુક્ત રણનીતિ ઘડી રહ્યા છે.

પરિણામે વિશ્વભરમાં તંગદિલી ફેલાઈ છે. ભૂતકાળની જેહાદ અને આજની જેહાદ વચ્ચે પાયાનો ફેર છે. હવે જો યુદ્ધ આવી જ પડે તો એમાં અત્યંત અદ્યતન ટેકનોલોજી અને શક્તિશાળી હથિયારો વપરાશે. દેખીતું જ છે કે ઓસામા બિન લાદેન જેવા મુઠ્ઠીભર ત્રાસવાદીઓ અમેરિકા જેવી મહાસત્તાનો સામનો નહીં કરી શકે. 

આપણે આપણી વાત ઉપર પાછા આવીએ તો સદ્નસીબે આપણે પ્રથમથી જ બિનસાંપ્રદાયિકતાનો સિદ્ધાંત અપનાવ્યો છે. સ્વામી વિવેકાનંદ જેવા એક જમાનામાં શિકાગોમાં હિંદુ સંસ્કૃતિ વિષે ઉત્તમ કહી શકાય એવું વ્યાખ્યાન આપનારા સંત પણ સંકુચિત નહોતા. વિવેકાનંદ વિશાળ માનવતાવાદના આગ્રહી હતા. ૧૯૯૩માં વિવેકાનંદના શિકાગોમાં અપાયેલા ભાષણની એક સદી પૂરી થઈ ત્યાં લંડન સ્કૂલ ઓફ ઓરિએન્ટલ સ્ટડીઝ દ્વારા એક કાર્યશાળાનું આયોજન થયું હતું. જેમાં સર્વાનુમત્તે દર્શાવાએલું હતું કે વિવેકાનંદ ધર્મોપદેશક જરૂર હતા. પણ એમની ધર્મની વ્યાખ્યા સમગ્ર માનવજાતને આવરી લેતી હતી.

વિવેકાનંદ માનતા કે ઈન્ડો ઈસ્લામિક સમયગાળો પણ ભારતીય સાંસ્કૃતિ વારસાનો ઉત્તમ અંશ છે એમને મોગલ યુગમાં કલાત્મક વારસા માટે પણ ગર્વ હતો. વિવેકાનંદ એક એવા આદર્શ સમાજની કલ્પના કરતા હતા કે જેમાં નાત જાતના ભેદ વિના દરેક મનુષ્યને સરખો દરજ્જો આપવામાં આવતો હોય.

એમના મત મુજબ વેદાંતમાં અનેક ધર્મો અને ફિલસૂફીઓને આવકારવાની વાત છે. એ પોતાના શિષ્યોને કહેતા, 'બીજા લોકોને તમારા પોતાના રીતરિવાજ આપવાની ભૂલ કદી કરતા નહીં.'

મુસ્લિમ સમાજે પણ સામે ચાલીને આધુનિક મૂલ્યો અપનાવવાની જરૂર છે. એમણે યાદ રાખવું જોઈએ કે દુનિયાના કોઈ બંધારણમાં લઘુમતીને કયાં ય આપવામાં ન આવ્યા હોય એટલા અધિકારો ભારતમાં આપવામાં આવ્યા છે. મતલોલૂપ રાજકારણીઓ એમને ગેરમાર્ગે દોરતા હોય તો એમને સામે ચાલીને આધુનિકતાની માંગણી કરવી જોઈએ. બીન સાંપ્રદાયિક દેશમાં બધી કોમો માટે અલગ અલગ કાયદો ચાલે જ નહીં.

મુસ્લિમોએ સામે ચાલીને સમાન નાગરિક કાનૂન માંગવો જોઈએ અને મૌખિક તલાકની પ્રથા બંધ કરવાની માંગણી કરવી જોઈએ. આંકડાઓ કહે છે કે મુસ્લિમોમાં વાસ્તવમાં બહુ પત્નીત્વની પ્રથા અત્યંત નગણ્ય માત્રમાં છે. આથી એક પત્નીવ્રત આવે તો સમાજે કશું ગુમાવવાનું રહેતું જ નથી.

એ જ રીતે બાબરી મસ્જિદ જેવા વિવાદો મુસ્લિમ સમાજે સામે ચાલીને ચર્ચા દ્વારા ઉકેલી આપવા જોઈએ. દુનિયામાં કોઈ પ્રશ્ન એવો નથી કે જે કોઈ મૈત્રીપૂર્ણ ચર્ચા દ્વારા ઉકેલી ન શકાય.

આપણે પાકિસ્તાન અને બંગ્લાદેશ સાથેના નદીઓના ઝઘડા પણ મંત્રણા દ્વારા ઉકેલી નાખ્યા છે. એ જ રીતે બાબરી મસ્જિદનો ઝઘડો આપણા જ દેશના બે સંપ્રદાયો વચ્ચેનો છે.

એ ન ઉકેલાય એવું કોઈ કારણ જ નથી કોઈ ધર્મ ઝઘડો આગળ વધારવા કહેતો નથી આ ભાવના અમલમાં આવે તો માત્ર બાબરી મસ્જિદ નહીં પણ ઘણા બધા ઝઘડા પળવારમાં ઉકલી જાય પણ મુશ્કેલી એ છે કે સંકુચિત રાજકારણીઓ આમાં આડા આવે છે. પરિણામે જાગૃત લોકમત જ આ પ્રક્રિયા અટકાવી શકે શંકરાચાર્યે આ ઝઘડો ઉકેલવાની ફોર્મ્યુલા આપેલી જ છે એ અપનાવી લેવાય તો તે દેશના હિતમાં છે.

સૌજન્ય : ‘વિચાર વિહાર’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાત સમાચાર”, 27 માર્ચ 2021