મંગળવાર એટલે કે 1 સપ્ટેમ્બરથી દેશમાં અનલોક 4.0 લાગુ કરવામાં આવ્યું છે. તેનો અર્થ શું છે તેની ગણતરી કરવાનું હવે બંધ કરી દીધું છે અને કોઈ તેને સાચા અર્થમાં સમજી શકે તેમ નથી. ભારત સરકાર ખરેખર ઘણી વસ્તુઓ બંધ રાખી કોરોના ચેપને નિયંત્રણમાં રાખવા પ્રયાસ કરી રહી હતી. જો સરકાર લોકોને એકબીજાથી દૂર રાખે અને સેવાઓથી વંચિત રાખે છે, તો કોરોનાનું સંક્રમણ ધીમું થાય. આના માટે કેટલાક નિયમો બન્યા, જે સમજાવા અઘરા છે. ઉદાહરણ તરીકે, વિમાની મુસાફરી મે મહિનાથી શરૂ થઈ છે પરંતુ લૉક ડાઉનની શરૂઆતથી જ રેલવે બંધ કરાઈ છે. દરરોજ લગભગ 17,000 જેટલી નિયમિત ટ્રેનની જગ્યાએ ફક્ત 230 વિશેષ ટ્રેનો દોડી રહી છે. વિમાનો સંપૂર્ણ ક્ષમતા સાથે ચાલી શકે, પણ ટ્રેન દોડી ન શકે તેમાં તર્ક શું છે? કેમ કે, વિમાનમાં પણ મુસાફરો વચ્ચે દો ગજકી દૂરી હોતી નથી.

એપ્રિલ-મે મહિનામાં આશરે 30 લાખ લોકો સુરત અને આજુબાજુના ઔદ્યોગિક વિસ્તારોમાંથી સ્થળાંતરિત થયા. જુલાઇ ૩૧, ૨૦૨૦ના રોજ પ્રકાશિત ‘ફ્રન્ટલાઇન’ મેગેઝિનના અહેવાલમાં આ જણાવાયું છે. આ લોકોને ફરીથી કામ પર લાવવાનો કોઈ રસ્તો નથી. એવા અહેવાલો પ્રાપ્ત થયા છે કે મિલમાલિકો અને અન્ય ઉદ્યોગપતિઓએ વિમાન દ્વારા કામદારોને પાછા બોલાવવાનું શરૂ કર્યું છે. પરંતુ સવાલ એ છે કે રેલવે  શા માટે ટ્રેન ચલાવતી નથી? અહેવાલો મુજબ દિલ્હી મેટ્રો આ અઠવાડિયે શરૂ થશે અને તેની ક્ષમતાના પચાસ ટકા પર કામ કરશે. (સવાલ એ છે કે એરલાઇન્સમાં આવો નિયમ શા માટે નથી?) મુંબઈની જીવાદોરી ગણાતી મુંબઈ લોકલ બંધ થઈ ગઈ છે. શાળાઓ અને કોલેજો બંધ છે, પરંતુ પરીક્ષાઓ લેવાની પ્રક્રિયા ચાલુ છે. જો શાળા-કોલેજને ઑનલાઇન વર્ગો લેવા માટે કહેવાતું હોય, તો પછી પરીક્ષાકેન્દ્ર પર વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષા આપવા માટે કેમ બોલાવી રહ્યા છીએ?

સિનેમા પણ બંધ છે. કારણ કે શારીરિક અંતર જાળવવા માટે માત્ર પચીસ ટકાની ક્ષમતાથી તેને ચલાવવાનું નુકસાનકારક નીવડે. પરંતુ ફિલ્મનો સમયગાળો દેશની કોઈ પણ હવાઈ મુસાફરી જેટલો જ હોય છે અને થિયેટરો અને વિમાનોની સીટો પણ લગભગ સમાન અંતરે હોય છે. તો પછી થિયેટરો કેમ બંધ છે?  વડા પ્રધાન મોદીની પદ્ધતિ જોતાં આ નિર્ણયોમાં થોડી ‘નૈતિકતા’ સામેલ લાગે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રેસ્ટોરાં ખોલવાની છૂટ છે, પરંતુ બાર બંધ રાખવામાં આવે છે.

આ સિવાય કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચે કેટલીક ગેરસમજો છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેન્દ્રે જિમ ખોલવાની મંજૂરી આપી છે, પરંતુ રાજ્યો આવી મંજૂરી આપી રહ્યાં નથી. અન્ય દેશોમાં લૉક ડાઉન ત્યાં મોટા ભાગનાં સ્થળોએ સ્વૈચ્છિક હતું. ભારતમાં તેને કરફ્યૂનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું. આજે પણ વાહન લઈને બહાર નીકળનાર યોગ્ય પોલીસની પૂછપરછમાં યોગ્ય કારણ ન આપી શકે, તો મુંબઈ પોલીસ તેનું વાહન જપ્ત કરી શકે. સવાલ એ છે કે યોગ્ય કારણ શું હોવું જોઈએ, તે પોલીસ નક્કી કરે છે. એક રાજ્યથી બીજા રાજ્યમાં જવા માટે અરજી કરવાની રહેશે અને તેની મંજૂરી આપવામાં આવશે કે નહીં તેની જવાબદારી રાજ્યની છે.

કોરોનાના ચેપને રોકવાના પ્રયાસમાં, ભારતે નાગરિકોને આવશ્યક સેવાઓથી વંચિત રાખ્યા. શું ફાયદો થયો? ભારત એકમાત્ર દેશ છે જ્યાં માર્ચથી કોરોના ચેપની સંખ્યા સતત વધી રહી છે. કોરોના ચેપને રોકવાનો એકમાત્ર રસ્તો મોટા ભાગે સામૂહિક વર્તન પર આધારિત છે. પરંતુ બેઠકોમાં કેન્દ્રીય પ્રધાન પણ તેના માસ્ક વિના બેઠા જોવા મળે છે. આ લોકો નાગરિકોને સારી વર્તણૂક માટે કેવી રીતે કહી શકે? અને કહી શકતા નથી એટલે નિયમોમાં સતત ફેરફાર થઈ રહ્યા છે. પરંતુ દરેક નિયમ નિષ્ફળ સાબિત થઈ રહ્યો છે. કોરોનાના કેસની વધતી સંખ્યા તેનો પુરાવો છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 07 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 13

વિશ્વભરમાં સૌથી વધુ કોરોના કેસ ધરાવતા દેશ તરીકે ભારત હવે ફક્ત અમેરિકાથી પાછળ છે. અત્યાર લગી કેસસંખ્યાની દૃષ્ટિએ બીજા નંબરે રહેલા બ્રાઝિલને પાછળ છોડીને ભારત બીજા નંબર તો પહોંચી ચૂક્યું છે. પરંતુ ન તો ભારતના વડાપ્રધાનને એ વિશે કંઈ કહેવાનું છે કે ન સદંતર અદૃશ્ય રહેલા આરોગ્યપ્રધાન ડૉ. હર્ષવર્ધનને.

બિહારમાં આવી રહેલી ચૂંટણીમાં ભા.જ.પ. તરફથી ઉછાળાયેલો મુદ્દો કયો છે? અભિનેતા સુશાંતસિંઘના અપમૃત્યુનો. સરકારના તઘલકી નિર્ણયોને કારણે વતન પહોંચવા માટે અમાનુષી હાડમારી વેઠનારા અને ઘણા કિસ્સામાં જીવ ગુમાવનારા શ્રમિકો બિહાર ભા.જ.પ.ને યાદ નથી આવતા. આ સવાલ ‘ત્યારે-તમે-ક્યાં-હતા’ પ્રકારનો નહીં, પણ એક પક્ષની-એક સરકારની બેશરમ પ્રાથમિકતા અંગેનો છે. બીજો સવાલ એક વ્યક્તિના અપમૃત્યુને વટાવી ખાવાની હલકી અને બીમાર માનસિકતાનો છે. તેનું એક પ્રતીક છે તસવીરમાં દેખાતી, બિહાર ભા.જ.પે. જારી કરેલી ડી.વી.ડી..

સત્તાધારી પક્ષના ખોળે બેઠેલી ગણાતી ચેનલો અને અર્નબ ગોસ્વામી જેવાં, જેમને પત્રકારત્વના નામ પર કલંક કહેવામાં કલંકનું અપમાન થાય એવા લોકો રોજ રાત્રે પોતાના શોમાં કીચડનો કુંડ સજાવે છે. પત્રકારત્વની વ્યાખ્યા એવી છે કે ઘઉંમાંથી કાંકરા છૂટા પાડવાનું કામ. એ તરાહ પર તંત્રીની કટાક્ષમય વ્યાખ્યા વાંચી હતીઃ જે ઘઉંમાંથી કાંકરા છૂટા પાડે અને ધ્યાન રાખે કે વાચકો સુધી ઘઉં ન પહોંચી જાય. ઘણીખરી ન્યૂઝ ચેનલોએ વ્યંગવાણીને સાચી પાડી બતાવી છે.

એટલે રવીશકુમાર તેમના શોમાં યુવાનોની નોકરી, વિદ્યાર્થીઓની પરીક્ષા, દેશનું અર્થતંત્ર, ચીનની ઘૂસણખોરી જેવા મુદ્દાની ચર્ચા કરતા હોય, ત્યારે મોટા ભાગની ચેનલો તેમના દર્શકોને સસ્તી ઉત્તેજનાની નશીલી સફરે લઈ જાય છે. રોજ તેમને ફાલતુ મુ્દાઓના આક્રમક-ઉશ્કેરણીજનક ચગડોળમાં બેસાડીને ચગડોળ એટલું જોરથી ફેરવે છે કે દર્શકોનાં સાનભાન ઊડી જાય છે, પણ આવે છે બહુ મઝા.

તમામ મોરચે નિષ્ફળતા જ નહીં, ધબડકા થયા પછી પણ મોરને ચણ ખવડાવતી વીડિયો ને સુશાંતસિંઘની ડી.વી.ડી. બનાવનાર સરકાર અને તેના વડા સમર્થકોની કટ્ટરતા વિશે, લોકશાહી સામે પ્રચારની તાકાત વિશે અને ચૂંટણી જીતાય એટલા મતદારોની આંખમાં ધૂળ નાખી શકાશે, એ વિશે કેટલી ખાતરી ધરાવતા હશે? એ ખાતરી ખોટી પાડવાનું કામ નાગરિકો જ કરી શકે.

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 07 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 01

સુરેશ જોષીની ૩૪મી વિદાયતિથિ નિમિત્તે તેમના અવસાનના ત્રણ મહિના પહેલાં લેવાયેલી મુલાકાતનું સ્મરણ

ફેબ્રુઆરી, 1986માં હું અમેરિકાથી ભણીને મુંબઈ પાછો આવ્યો હતો અને ઑક્ટોબર મહિને હું ‘ઇન્ડિયન પોસ્ટ’ નામે એક નવા દૈનિકના કામ કરવા જોડાવાનો હતો; એ વચ્ચેનો સમય કેમ ગાળવો?  ‘ઈમ્પ્રિન્ટ’ નામે એક સામયિક ત્યારે પ્રકાશિત થતું હતું. એપ્રિલમાં ઈમ્પ્રિન્ટના તંત્રી વીર સંઘવીને મળવાનું થયું. એમણે મને કહ્યું કે ‘તું ગુજરાત જા, ત્યાં કોમી રમખાણો વાર-તહેવારે થયા કરે છે. ગાંધીનો પ્રદેશ છે, તો એવું કેમ?’

મે મહિનામાં કારમી ગરમી તો ખરી, પણ ઉનાળામાં ગુજરાતમાં પ્રવાસ કરવાની મને જૂની ટેવ હતી; નાનપણથી જ દર ઉનાળે અમે નડિયાદ જતા. નડિયાદ મારા મમ્મીનાં મા-બાપ, એટલે કે મારાં નાના-નાની રહે; મારાં માસી-માસા પણ ગુજરાતમાં રહે. જો કે એમનું કોઈ એક ઠેકાણું ન હોય, કારણ કે મારા માસા વરિષ્ઠ સરકારી અધિકારી હતા. એટલે એમની દર બે-ત્રણ વર્ષે બદલી થાય. એ કારણસર મેં વડોદરા, ભરૂચ, ડભોઈ, આહવા, સુરત, અમદાવાદ, ગાંધીનગર જેવાં શહેરોમાં સરકારી બંગલાઓમાં ઘણો સમય પસાર કર્યો છે.

મે, 1986માં હું આવી પહોંચ્યો અમદાવાદ અને ત્યાંથી સફર શરૂ કરી. કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર, ઉત્તર ગુજરાત, દક્ષિણ ગુજરાત-બધે રખડપટ્ટી કરીને અંતે પહોંચ્યો વડોદરા. કામ પૂરતી મુલાકાતો તો મેં લીધી, પણ એક લેખકને મળવાનું બહુ મન. એમનું નામ સુરેશ જોષી.

મુંબઈમાં મારી સ્કૂલમાં અમારા શિક્ષક રમેશભાઈ અને મારા મિત્રો કાર્તિકેય ભગત – અપૂર્વ મહેતા જોડે અમે ઘણો સાહિત્યનો આસ્વાદ કર્યો હતો. અમે ફાર્બસ સભામાં જતા, જ્યાં જયંત પારેખ, રસિક શાહ, નીતિન મહેતા અને નૌશિલ મહેતા જોડે કલાકો ચર્ચા કરતા, કવિતા સાંભળતા, ઉચ્ચાર કરતાં ના આવડે એવા અઘરા યુરોપી લેખકોના નિબંધો વિશે ટિપ્પણી કરતા અને ‘ક્ષિતિજ’, ‘ઊહાપોહ’ ‘એતદ્’ના અંક વાંચતા. ‘એતદ્’ વાંચીને અમે મનોમન બીજા વિદ્યાર્થી કરતાં વધારે હોશિયાર છીએ એમ પોતાને ઊંચા સમજતા. એ લોકો ‘કુમાર’, ‘નવનીત’ અને ‘સમર્પણ’ વાંચે (અથવા ‘ઇંદ્રજાળ કોમિક્સ’ કે ‘અમર ચિત્ર કથા’); જ્યારે  અમે તો ‘એતદ્’ વાંચવાવાળા. અમારી સ્કૂલમાં મેં કાર્તિકેય સાથે એક ભીંતપત્ર શરૂ કર્યું હતું, જ્યાં કવિતાઓ, વાર્તાઓ અને ચિત્રો અમે ચોંટાડતા અને દર બે અઠવાડિયે બદલતા. એના વિષયો પણ અઘરા — એકલતા, મૃત્યુ, અંધાર, વગેરે — અને એ ભીંતપત્રનું નામ? ‘પ્રત્યંચા’. હા, અમે કેવા દોઢડાહ્યા લાગતા હઈશું!

અને હું સુરેશ જોષીનાં કાવ્યો વાંચતોઃ “ઘુવડની આંખમાં ઘૂંટાઈને અંધકારનું ટપકું બની ગયેલા સૂર્યનું લાવ, તને કાજળ  આંજું”; કે પછી ‘મૃણાલ, મૃણાલ, આ તે શા તુજ હાલ’. આવાં કાવ્યો વાંચતાં-સાંભળતાં અમારાં રૂંવાડાં ઊભાં થઈ જતાં.

એટલે સુરેશ જોષીને મળવાનું બને તો ધન્ય ઘડી અને એવું જ થયું; મે મહિનાને અંતે વડોદરામાં હું એમને મળ્યો અને નોંધ રાખી. એકાદ દિવસ હું એક નિબંધ લખીશ, એવો સંકલ્પ પણ કર્યો.

પણ ત્રણ મહિના પછી સપ્ટેમ્બર ૬, ૧૯૮૬ના રોજ સમાચાર આવ્યાઃ સુરેશભાઈ નથી રહ્યા. આંચકો લાગ્યો. બહુ જલદી જતા રહ્યા. મારે તો હજુ કેટલું વાંચવાનું હતું, ફરી મળવાની ઈચ્છા હતી; રહી મારી પાસે માત્ર એમની ચોપડીઓ અને મારી એક માત્ર મુલાકાતની નોંધ. મેં અંગ્રેજી કવિ સલીમ પિરદીનાને ફોન કર્યો. તે એ સમયે ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ના સાપ્તાહિક મેગેઝીનના તંત્રી હતા.

“હું સુરેશભાઈ વિષે લખું તો તમે છાપશો?”

“તું આજે ને આજે મને આપે તો આવતા રવિવારે અમે છાપીએ.”

સુરેશભાઈ સાથે મેં વાતો તો ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં કરી હતી, પણ લેખ મેં અંગ્રેજીમાં લખ્યો; સલીમે છાપ્યો; આ મહિને સુરેશભાઈને ગયે ચોત્રીસ વર્ષ થયાં; આવતે વર્ષે એમની જન્મશતાબ્દી (જન્મઃ ૩૦ મે, ૧૯૨૧). માટે રજૂ કરું છું અહીં એ મુલાકાતનો અનુવાદ. હા, મારો અનુવાદ મેં શબ્દેશબ્દ મળે એ રીતે નથી લખ્યો, પણ સુરેશભાઈની વિચારસરણીને ધ્યાનમાં રાખી ભાવાનુવાદ કર્યો છે. એમનું શબ્દભંડોળ ઘણું વિશાળ. એ મારી ક્ષતિ ધ્યાનમાં રાખવાનું કામ તમારું;  હું તો માત્ર પ્રસ્તુત કરું છું: 

***

ઘણાં વર્ષો પછી સુરેશ જોષી યાદ રહેશે માત્ર એમની પોતાની કૃતિઓ અને સાહિત્યક્ષેત્રે પ્રદાન માટે નહીં, પણ યુવાન સર્જકોને પ્રયોગશીલ સાહિત્ય રચવા પ્રોત્સાહન આપવા માટે. રોબર્ટ ફ્રોસ્ટની એક કવિતા મુજબ, સુરેશભાઈ હંમેશાં આંગળી ચીંધતા એ રસ્તે કે જે રસ્તો લેતાં લોકો અચકાતા. પોતાની સર્જનાત્મકતા સાથે ચેડાં કર્યા વગર, કામચલાઉ સમાધાન કરવાને બદલે નવીનતા પર લક્ષ્ય રાખી સાહિત્ય રચવું એ જ એમનો ઉદ્દેશ હતો.

કવિ અને સર્જક તો એ હતા જ, પણ વિવેચક તરીકે એમણે નવા માપદંડ સ્થાપ્યા અને ગુજરાતી વાચકોને ફ્રેન્ચ અને યુગોસ્લાવ લેખકોથી પરિચિત કર્યા. Alienation અથવા સ્વત્વાર્પણ, structuralism અથવા વિચારસરણીનું સ્થાપત્ય, અસ્તિત્વવાદ, અતિવાસ્તવવાદ—

આ બધી વિચારધારાઓ, કે કામૂ, સાર્ત્ર, કુંડેરા, ગાર્શિયા માર્કેઝ, કાફ્કા અને દોસ્તોયેવસ્કી જેવા લેખકોને ગુજરાતી વાચકોમાં પ્રચલિત કરવા પાછળ હાથ હતો સુરેશભાઈનો.

સુરેશભાઈનું વિવેચન કોઈને કઠોર લાગે, એ સ્વાભાવિક છે — અને એને કારણે એ લોકપ્રિય નહોતા અને એનો એમને રંજ પણ નહોતો. એમનાં સામાયિકો — ‘ક્ષિતિજ’ કે ‘ઉહાપોહ’ — આગિયાની જેમ હમણાં દેખાય અને પછી ખોવાઈ જાય, વળી જુદે નામે ફરી પ્રગટે. ગુજરાતી ભાષાને અન્ય ભારતીય ભાષાઓ જોડે સાંકળવા માટે સુરેશભાઈએ ‘સેતુ’ નામે સામયિક શરૂ કર્યું. એમને લોકપ્રિયતામાં રસ નહોતો. ઓછા વાચક ભલે હોય, પણ વાંચે, સમજે, વાંચેલી કૃતિ જોડે મનોમન વિવાદ રચે, એવા વાચક એમને ગમે, પછી ભલે એમની સંખ્યા ઓછી હોય. એમને તો વાચક સાથે ગાઢ અને અંગત સંબંધ બાંધવો હતો.

એમનાં પુસ્તકોનાં શીર્ષક સંસ્કૃત હોય કે શાસ્ત્રીય હોયઃ અહો બૃહત કિમ આષ્ચર્યમ, આપો હા ઈદહમ સર્વમ, પ્રત્યંચા, છિન્નપત્ર, જનાન્તિકે … ભાષાની શુદ્ધતા અને સ્વરૂપ સાથે પ્રયોગ કરીને કઈંક નવું સર્જવુ, એ જ એમનું ધ્યેય.

“ગુજરાતી સાહિત્ય કેમ આટલું નિસ્તેજ લાગે છે?” મેં એમને પૂછ્યું.

“1975થી ગુજરાતી સાહિત્યમાં એક પ્રકારની માંદગી, એક જાતની સ્થગિતતા પ્રસરી છે. નાટક, આત્મકથા, જીવનચરિત્ર કે ટૂંકી વાર્તામાં કશું નવું રચાયું નથી. આપણે સાહસ કરવું ભૂલી ગયા છીએ. તમે કંઈ પણ નવો પ્રયોગ કરો કે નવી રીતે લખો, તો લોકો તમને શિખામણ આપશે કે તમે વાચકવર્ગની અવગણના કરો છો. આપણી વ્યાખ્યાઓ બદલાઈ નથી. જગતભરના સાહિત્યમાં વિકાસ થઈ રહ્યો છે, પણ આપણે તો હતા ત્યાંના ત્યાં જ છીએ. આપણે જો નવા પ્રયોગો કરીએ અને નવી તરકીબો અજમાવી જોઈએ તો આપણે આપણી દુનિયાનું વર્ણન સાહજિક રીતે અને સચોટ રીતે કરી શકીશું. આજે ગુજરાતી નવલકથા મરી ગઈ છે; ટૂંકી વાર્તાની દુકાને તાળાં માર્યાં છે અને વિવેચન અસ્તિત્વમાં જ નથી. તમારે જે લખવું હોય તે લખો, પણ વર્તમાન વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્ય ધ્યાનમાં રાખવો જોઈએ. ગુજરાતી લેખક હોવું એનો અર્થ એવો તો નથી કે આપણે જ્ઞાતિવાદ પાળવાનો અને આપણા પોતાના લેખકોને વફાદાર રહેવું ! આપણા કવિઓને એ ખ્યાલ નથી કે a thing of beauty is a joy forever. એક સુંદર વસ્તુ આપણને કાયમ આનંદ આપે છે. શબ્દની માયા ખોવાઈ ગઈ છે. બૌદ્ધિક વલણોને લીધે આપણે વાક્ચાતુર્યમાં ડૂબી ગયા છીએ. લેખકો ગૌરવ ગુમાવી બેઠા છે. કોઈને નવો ચીલો નથી પાડવો.”

“જે પ્રચલિત થાય છે અને જેને છીછરી લોકપ્રિયતા મળે છે એનું અનુકરણ થયા કરે છે. હર્બર્ટ રીડ એક વાર કહે, ‘we have become twittering machines,’ (આપણે ચકલીઓની જેમ ચીં ચીં કરતા યંત્રો બની ગયાં છીએ). આપણે વિરોધ કરતી વખતે પણ ધાર્મિક વિધિઓ અપનાવીને અટકી જઈએ છીએ; છુટાછવાયા થઈ ગયા છીએ. સંવેદના સમજવી હોય તો કલ્પના જોઈએ, પણ એ ક્યાં છે?”

આજકાલના લેખકોમાં એક પ્રકારની સર્વસંમતિ ઊભી થઈ છે કે ઘટના વગર સાહિત્ય ના રચાય. જ્યારે સુરેશભાઈએ લેખકોને પૂછ્યું, કે ઘટનાનું મૂળ તત્ત્વ, essence ક્યાં હોય છે, ત્યારે લેખકો પાસે એનો જવાબ નહોતો.

“કોઈને પોતાનો અવાજ ક્યાંથી આવે છે એની શોધ નથી કરવી. બધે પડઘા સંભળાય છે. આપણી ભાષા તો ગગનચુંબી ઇમારત છે, પણ કેટલા ય ઓરડાઓમાં કોઈ પ્રવેશ્યું પણ નથી. આ બધા પાછળ એક કારણ છે આપણું રાજકારણ. એમાં અધોગતિ થઈ છે અને એની અસર સાહિત્ય પર પડી છે. એક વખતે આપણી પાસે અખો હતો, અને એ દંભ અને ઢોંગની મશ્કરી કરતો હતો. પણ આજે આપણા નૈતિક સિદ્ધાંતો કાચા થઈ ગયા છે. બધાને અનુયાયી થવું છે અને કોઈ નેતાની રાહ જુએ છે. નેતા બનો તો એકલા રહેવું પડે અને કોઈને એકલતા નથી પસંદ. છે ઘણા નવા સરસ કવિઓ— નિખિલ ખારોડ, દિલીપ ઝવેરી, હરીશ મીનાશ્રુ, ઈંદુ ગોસ્વામી — એ કવિઓ અમને મળ્યા ‘એતદ્’ને લીધે. પણ આજકાલ સૌને સુરક્ષિત અને સલામત સાહિત્ય લખવું છે; કોઈને રેખાઓ પાર નથી કરવી.”

સુરેશ જોષી એટલે વડોદરાના રહેવાસી. વડોદરા એટલે ગુજરાતી સંસ્કૃતિની પુનર્જન્મભૂમિ. અહીં મળે સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર, ગુલામ મુહંમદ શેખ, નીતિન મહેતા અને શિરીષ પંચાલ જેવા લેખક, અને ભૂપેન ખખ્ખર, જેરામ પટેલ અને વિવાન સુન્દરમ્‌ જેવા કલાકાર અને ગીતા કપૂર જેવાં વિવેચક.

સુરેશભાઈ આશાવાદી હતા. મને કહે, “એ સિવાય છૂટકો જ નથી. નહીં તો મારે ભાવનાશૂન્યતામાં રહેવું પડે. પણ મને જો રસ્તા પર ખતરો દેખાય તો મારે ચેતવણી આપવી જ પડે. નહીં તો આપણે અનિચ્છનીય વલણોનું અનુકરણ કરતાં રહીશું. After this deathly lull we need a burst of creativity! “સ્મશાનવત્ નીરવતા અનુભવ્યા પછી આપણને સર્જનાત્મક વિસ્ફોટની જરૂર છે!”

સુરેશભાઈને યાદ રાખવા હોય તો વડોદરાના પ્રતિભાશાળી લેખકોએ અને કવિઓએ બીડું ઝડપવું રહ્યું. નવી કવિતાઓ, નવી વાર્તાઓ, નવા પ્રયોગો અને નવા વિચારો રચીને સુરેશભાઈના પડકારને ઝીલવો રહ્યો.

e.mail : salil.tripathi@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 07 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 14-16