જૉલી એલ.એલ.બી. ફિલ્મમાં જજના પાત્રનો એક સંવાદ છે, ‘વકીલસાહબ, કાનૂન અંધા હોતા હૈ … જજ નહીં, ઉસે સબ દિખતા હૈ’. આ સંવાદની યાદ અપાવે તેમ, સતત ઢાંકપિછોડાના મુડમાં રહેલી ગુજરાત સરકારની આરોગ્ય વ્યસ્થા વિશે ગુજરાત હાઇ કોર્ટે માર્ચ, ૨૦૨૦થી અત્યાર સુધીમાં ૧૧ વખત ટિપ્પણી કરી છે. અત્યાર સુધી ગુજરાત મૉડેલની ચર્ચા દેશ-વિદેશમાં થતી હતી. પરંતુ કોરોનાકાળમાં ગુજરાત મોડેલની આરોગ્ય વ્યવસ્થા વિશે ઘણા સવાલ ઊભા થયા. છે અને ખુદ અદાલતે એ મુદ્દે સરકારને ટપારવી પડી છે. ગુજરાત હાઇ કોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવેલી મહત્ત્વની ટિપ્પણીઓ.

૧. એશિયાની સૌથી મોટી ગણાતી એવી સિવિલ હૉસ્પિટલને dungeon – અંધારકોટડી કહી છે. ઉપરાંત તેની આરોગ્ય વ્યવસ્થા સુધારવા માટે પણ કહ્યું છે.

૨. ગુજરાત હાઇકોર્ટના બે જજોની બેન્ચે કહ્યું કે તે ગમે ત્યારે સિવિલ હૉસ્પિટલની મુલાકાત લઈ શકે છે અથવા વીડિયો કોલ દ્વારા પણ સિવિલ હૉસ્પિટલના સ્ટાફ સાથે વાતચીત કરીને હૉસ્પિટલની સ્થિતિ અંગે જાણી શકે છે.

૩. અદાલતે કહ્યું કે સિવિલમાં મફત સારવાર કરાવનારા ગરીબ લોકો પણ માણસ છે. એમની માણસની જેમ સારવાર કરો, જાનવરની જેમ નહીં.

૪. એક ડૉક્ટરે કોર્ટને પત્ર લખીને સિવિલ હૉસ્પિટલની ખરાબ સ્થિતિ વિશે જણાવ્યું હતું. તેથી હાઇકોર્ટે આ વાતની તપાસ માટે એક સમિતિ નીમવાનો આદેશ આપ્યો છે.

૫. ગુજરાતની ખાનગી હોસ્પિટલોમાં સારવાર માટે લેવાતી બેફામ ફીની પણ હાઇકોર્ટે નોંધ લીધી અને કહ્યું કે આ યુદ્ધની પરિસ્થિતિ છે. આવી સ્થિતિનો ફાયદો ઉઠાવવાનું ન વિચારશો.

૬. હાઇકોર્ટે કહ્યું કે ગુજરાતની સરકારી હૉસ્પિટલ આ મહામારીનો મુકાબલો કરવા માટે સક્ષમ નથી.

કોરોનાના કેસની સંખ્યામાં  ૧૬,૭૫૨ કેસ સાથે ગુજરાત ચોથા નંબરે છે. પહેલાં ત્રણ રાજ્યો છેઃ મહારાષ્ટ્ર (૬૮,૧૦૮ કેસ), તમિલનાડુ (૨૨,૧૨૨ કેસ) અને દિલ્હી (૧૯,૭૧૨ કેસ). પરંતુ કોરોનાનો ભોગ બનેલા લોકોની સંખ્યાની રીતે ૧,૦૩૪ મૃત્યુ સાથે ગુજરાત મહારાષ્ટ્ર (૨,૨૯૬ મૃત્યુ) પછી બીજા ક્રમે છે. દિલ્હીનો મરણાંક ૪૩૨ અને તમિલનાડુનો ૧૬૬ છે. આમ, પ્રતિ હજાર દરદી મૃત્યુ આંક બાબતે ગુજરાત ટોચનું સ્થાન ધરાવે છે. ગુજરાતમાં પ્રતિ હજારે ૬૧ દરદીઓ મૃત્યુ પામે છે. મહારાષ્ટ્ર (૩૩), દિલ્હી (૨૨) અને તમિલનાડુ (૭) ગુજરાત કરતાં ઘણાં પાછળ છે. (આંકડા ૧ જૂન, ૨૦૨૦ સુધીના)

e.mail : poojachaudhari5290@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 જૂન 2020

પ્લેગની સામે સફળ મોરચો

(પ્લેગનિવારણનું) કામ કરતાં કરતાં લગભગ દરેક ગામે અમને બહુ જ મીઠો અનુભવ થતો. એવા એક બે પ્રસંગ તો બની જ જાય કે જેથી અમે પ્રેમસાગરમાં ડૂબકાં મારીએ અને અમને કાર્ય કરતાં ઉમળકો થાય. ઘરમાં જુવાન છોકરો પ્લેગથી ગુજરી ગયો હોય તેનાં માબાપ તે મરણના દુઃખમાં સીમમાં ઝૂરતાં હોય. જુવાનની માતા ઘેર આવે. અમે તેમને ઘર ઉઘાડવાનું કહીએ. તે ન ઉઘાડે. અમે સમજાવીએ કે ઘરને સાફ કરવું છે, દવા છાંટવી છે. તે બહેન દુઃખ સાથે કહે, ‘મારો જુવાનજોધ છોકરો પ્લેગમાં ગુજરી ગયો. ઘરની હવા બગડેલી, ઉંદર પડ્યા હતા, પણ અમે વેળાસર ઘર ન છોડ્યું અને તેને પ્લેગ લાગુ પડ્યો. મને લાગુ પડ્યો હોત તો આ વિયોગ સહન ન કરવો પડત. પણ હું તમને ઘર ઉઘાડવા નહીં દઉં. મારા છોકરા જેવા જ તમે બધા છો. તમારી માને પણ તમે મારા છોકરા જેટલા જ વહાલા હશો. તમને આવા જોખમમાં નહીં પડવા દઉં.’

અમે તેમને સમજાવીએ, અમે તેમને ખાતરી આપીએ કે અમને કાંઈ થવાનું નથી. અમે દવા લીધી છે. અમે પૂરતી કાળજી રાખીએ છીએ….આવી રીતે પ્લેગના વાતાવરણની શુદ્ધિ સાથે આપણી હંમેશની રહેણીકરણી વિષે, સ્વચ્છતાવિષે અને અન્ય વર્તન વિષે પણ ઠીક ઠીક પ્રચાર થાય. સરદારસાહેબની પત્રિકાઓ તો જુદા જુદા વિષય ઉપર હોય જ. આ કાર્યથી પ્રજામાં હિંમત આવી. તેમને આશ્વાસન મળ્યું કે જેમ ઉપર પ્રભુ સંભાળનારો છે તેમ નીચે પણ આપણને સંભાળનાર છે.

પ્લેગના દરદીઓનું દવાખાનું

આજ સુધી જુદા જુદા રોગો માટેનાં દવાખાનાં હોવાનું સાંભળ્યું છે, પણ પ્લેગનું દવાખાનું હોવાનું સાંભળ્યું નથી. પ્લેગ એક ભયંકર ચેપી રોગ ગણાય છે. તેનું નામ સાંભળી લોકો ભાગે છે. માબાપ પ્લેગમાં સપડાયેલા પોતાના પુત્રને ત્યાગે અને પુત્ર માબાપને ત્યાગે, એવા ઘણા દાખલા મેં જોયા છે … આવા ભયંકર રોગમાં સપડાયેલા દરદીઓને સાથે રાખી તેમની સારવાર માટે દવાખાનું ખોલવું એ પણ કેટલાક ડૉક્ટરોને ઠીક નહી લાગેલું. પણ અહીં આ પ્રસંગે તેવું દવાખાનું ભારે આશીર્વાદરૂપ નીવડ્યું. એટલું જ નહીં પણ પ્લેગના ફેલાવામાં અંકુશસમું નીવડ્યું.

ડૉ. ભાસ્કર પ્લેગવાળાં ગામડાંમાં ફર્યા કરતા હતા. અમારું કામ વ્યવસ્થિત થાય છે કે નહીં તે પણ જોતા હતા. તે સાથે જે ગામોમાં પ્લેગના દરદી હોય તેને તપાસી, તેનું દરદ નરમ પ્રકારનું હોય તો ત્યાં જ સારવારની વ્યવસ્થા કરે અને દરદ તીવ્ર હોય તો તેને બોરસદ છાવણી લઈ જવાની વ્યવસ્થા કરે. આમ તીવ્ર વેદના ભોગવતા વીસેક દરદીઓને છાવણીમાં લાવવામાં આવ્યા હતા. તે બધાઓની પ્રેમપૂર્વક સારવાર ડૉક્ટરો તરફથી અને દરબારસાહેબનાં કુટુંબ તરફથી થતી. આ મૃત્યુના મુખમાં પડેલા વીસ દરદીઓ પૈકી બે દરદી અસાધ્ય નીવડ્યા અને મૃત્યુ પામ્યા. બાકીનાને પૂર્ણ આરામ થયો … કેટલાક તો પોતાનું દરદ છુપાવે. કોઈ સરકારી અમલદાર હોય ને પ્લેગની વાત કરે તો પોતાને બીજે ક્યાંક લઈ જાય અને હેરાન થવાય એવી બીકથી પોતાનું દરદ છુપાવે … જે કેસોની સારવાર તેમના ગામમાં જ રાખીને ડૉક્ટરે કરી તેમાંથી એકેય નિષ્ફળ નીવડ્યો નથી.

આ સાથે બીજું પણ કામ થયું. મુંબઈથી ડૉક્ટર ભાસ્કર બોરસદમાં આવ્યા છે અને તે કોઈ પણ દરદીની સારવાર સેવાવૃત્તિથી કરે છે તેવી જાહેરાત થવાથી દરરોજ સવારે સત્યાગ્રહ છાવણીમાં મેળા જેવો દેખાવ થતો હતો. આજુબાજુનાં ગામોમાંથી સંખ્યાબંધ દરદીઓ ત્યાં આવતા અને સંતોષ પામીને પાછા જતા …

મહાત્માજીના આશીર્વાદ

સરદારસાહેબની વ્યવસ્થાશક્તિ અજબ છે. તે હરતાંફરતાં પોતે ઉપાડેલા કામમાં એકતાર રહેવાના. પોતે એક કામ આજે કર્યું હતું તેની અસર ભવિષ્યમાં શી થશે, તેનો વિચાર પ્રથમથી તે કરે છે. અમુક હેતુથી જે કાર્ય કરવું હોય તે હેતુ સિદ્ધ થાય તેવી જ પદ્ધતિથી તેઓ કામ કરે. તેથી કરીને તે અમુક કામ આપણને સોંપે કે સૂચના કરે તેમાં ગાફેલ રહેવું આપણને પાલવે નહીં. કામ સોંપતી વખતે તેઓ તો વાતવાતમાં આપણને સૂચના કરે, તે સૂચનાને જ આપણે કાર્યની પૂરેપૂરી સોંપણી અગર આજ્ઞા સમજી લેવાની. એ સમજી લેવામાં ચૂક્યા અને એ કાર્યમાં કોઈ ગફલત થઈ તો તે કાર્ય બગડ્યાની જવાબદારી આપણે શિરે આવી જ પડે.આવો કંઈક અનુભવ મને બોરસદના કામમાં થયો અને ત્યારથી હું તે તેમની પાસેથી શીખ્યો.

અમારો કાર્યક્રમ લગભગ અર્ધો પૂરો થયો હતો અને મહાત્માજી બોરસદ આવ્યા. સરદારસાહેબના માંડવાથી થોડે દૂર તેમનો માંડવો બાંધ્યો હતો. સાથે ભાઈશ્રી મહાદેવભાઈ પણ હતા … બાપુજી ત્યાં પંદર વીસ દિવસ રહ્યા. તે દરમિયાન પ્લેગવાળાં બધાં ગામોમાં ફરી વળ્યા. લોકોએ સારો ઉત્સાહ બતાવ્યો. ગામેગામ મોટી સભા ભરાય તેમાં બાપુજી પાસે તે ગામના પ્લેગ અંગેનું નિવેદન મારે કરવાનું હતું. તે ગામની વસતિ, પ્લેગ ક્યારે શરૂ થયો, કેટલા કેસ થયેલા, કેટલા અસાધ્ય નીવડ્યા, લોકોએ તે માટે શું કર્યું, લોકલ બોર્ડ અગર સરકારે તે માટે શાં પગલાં લીધાં, પ્લેગનિવારણ સમિતિએ શાં પગલાં ભર્યાં, શી શી સામગ્રી વાપરી, લોકોએ કેવો સહકાર આપ્યો વગેરે હકીકત નિવેદનરૂપે હોય. ગામલોકો પણ પોતાના દુઃખની કહાણી કહે. સ્વયંસેવકોએ જે મદદ કરી તે વિષેનો ઉલ્લેખ કરે તેમ જ આ કાર્યમાં પોતાના સંપૂર્ણ સહકારની નિશાની તરીકે મહાત્માજીને કંઈક ભેટ આપે. મહાત્માજી પણ ગામમાં જ્યાં જ્યાં અકાળ મૃત્યુ થયાં હોય ત્યાં ત્યાં અને ખાસ કરીને ગરીબ વર્ગમાં ફરે, તેમનાં ઘર જુએ અને તેમને સ્વચ્છતાના તેમ જ હવા-અજવાળા માટે જરૂરી સૂચનાઓ કરે. મહાત્માજીના પ્રવાસથી લોકોને ભારે આનંદ થયો. તેઓ ઉત્સાહિત થયા અને મહાત્માજીના આશીર્વાદ મેળવીને પ્લેગના ત્રાસને ભૂલી જઈને શાંત થયા. આમ, મહાત્માજીએ ફરીને પ્લેગનિવારણયજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ કરી.

મહાત્માજીના પ્રવાસ પછી થોડે દિવસે મુંબઈના પ્રખ્યાત ડૉક્ટરો ડૉ. ભરૂચા અને ડૉ. ગિલ્ડર તથા વૈકુંઠ મહેતાની એક કમિટી બોરસદ આવીને આ ગામડાંમાં ફરી ગઈ હતી … આ કમિટી સાથે હું અને દરબારશ્રી હતા. અમે એ ત્રણેય ગૃહસ્થોને પ્લેગનિવારણના કાર્યની બધી વિગત, કાર્યપદ્ધતિ વગેરે હકીકત જણાવી. એ પ્રખ્યાત ડૉક્ટરોએ વૈદ્યકીય દૃષ્ટિએ પણ આ થયેલા કાર્યની ખૂબ પ્રશંસા કરી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 જૂન 2020

જે લોકો એન્જિનિયરિંગ કંપનીઓ સાથે સંકળાયેલા હોય તેમને ખબર હશે કે આવી કંપનીઓ માટે માર્ચ મહિનો બહુ અગત્યનો હોય. સામાન્ય રીતે એ મહિને વર્ષનું સૌથી વધુ કામ થાય. ઘણી રાતોના ઉજાગરા થાય. એ મહિને સૌથી વધુ માલ રવાના થાય. આમ, માર્ચ મહિનો એ કમાવાનો મહિનો. મને યાદ છે કે આજથી 20 વર્ષ પહેલાં મશીનો મોકલવા અમારે એક મહિના પહેલાં ટ્રકો બૂક કરાવવી પડતી. એક-બે દિવસમાં બહારના રાજ્ય માટે ટ્રક માગો તો ન મળે. તેમાંયે માર્ચનું છેલ્લું અઠવાડિયું તો ભારે વ્યસ્ત હોય. કંપનીના દરેક સ્તરનો કર્મચારી — એન્જિનિયર કે કારીગર, ક્યારે ઘરે જશે તેનું કોઈ ઠેકાણું ના હોય. પછી એપ્રિલનો મહિનો એકદમ આરામનો મહિનો.

આ વર્ષે લૉક ડાઉન માર્ચના લગભગ છેલ્લા અઠવાડિયામાં જાહેર થયું અને તે પણ અગાઉ જાણ કર્યા વગર. તેને કારણે બહુ લોકોનો તૈયાર થયેલો માલ, જેને જલદી મોકલવા ગ્રાહકો ભારે દબાણ કરતા હતા, તે બધો રવાના થયા વગરનો પડી રહ્યો. પછીથી દુનિયાભરની પરિસ્થિતિ જે રીતે બગડી, તેને કારણે એ બધા ઓર્ડરો કેન્સલ થઈ ગયા. આને કારણે મોટા ભાગની કંપનીઓ પાસે લાખો-કરોડો રૂપિયાનો માલ એમ જ પડ્યો રહ્યો. એટલું જ નહીં, તેના પૈસા પણ નહીં આવે. આને કારણે બહુ મોટો આર્થિક ધક્કો લાગ્યો. તેમાંયે કેટલાક મશીનો તો એવાં હોય, જે ગ્રાહકની ખાસ પ્રકારની જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને ડિઝઈન થયેલાં હોય. તેના ઑર્ડર જો કેન્સલ થાય, તો બીજું કોઈ એ મશીન લેવા તૈયાર ન થાય. તે બધા પૈસા ડૂબી ગયા સમજી લેવાના.

એક ઉદ્યોગપતિના કહેવા મુજબ એ માત્ર ખાસ પ્રકારનાં મશીનો જ બનાવે છે, જેને સ્પેશ્યલ પરપઝ મશીન – SPM કહેવાય. માર્ચની 23 તારીખે તેમનાં રૂ. 2 કરોડની કિંમતનાં બે મશીન નિકાસ માટે તૈયાર હતા. બેન્કનું ક્લિયરન્સ પણ આવી ગયેલું અને 24મીએ લૉક ડાઉન જાહેર થયું. મશીનોની રવાનગી અટકી પડી. આજે એ બંને મશીનોના ઑર્ડર કેન્સલ થઈ ગયા છે. તે ઉપરાંત તેમની પાસે બીજાં મશીન બનાવવા માટેનો એક કરોડ રૂપિયાનો કાચો માલ ફૅક્ટરીમાં પડ્યો છે. હવેની પરિસ્થિતિમાં એ ઑર્ડર પણ કૅન્સલ થઈ ગયા છે. તે હવે એ ચિંતામાં છે કે આ આર્થિક બોજો કેવી રીતે સહન થશે. તેણે તેના કર્મચારીઓને બે મહિનાનો પગાર તો આપી દીધો, પણ આગળના મહિનામાં પગાર કેવી રીતે આપશે? બહારથી જે માલ 3 મહિનાની ક્રેડિટ પર મળતો હતો, તે બધા હવે રૂપિયાની સામે માલ આપે છે. કારણ કે તેઓ પણ આર્થિક ભીંસમાં જીવે છે. જો આવું એકાદ-બે મહિના ચાલશે તો ફૅક્ટરીને તાળું મારવું પડશે તે નક્કી છે. અલબત્ત, આવા ઉદ્યોગપતિઓ ઓછા છે. વધારે લોકો તો બધાને ચાલે તેવાં મશીન બનાવવાવાળા છે. તેમની પાસે પણ માલનો ભરાવો છે. તે કેટલા મહિના ટકી શકે છે તે જોવાનું રહ્યું. મોટા ભાગના ઉદ્યોગપતિઓ લોન લેવા રાજી નથી. કારણ કે ભવિષ્ય અસ્પષ્ટ છે. આગામી મહિના કેવા હશે તેનો અંદાજ નથી આવતો, તો લોન કયા જોર પર લેવી અને શા માટે વધારે ઊંડા ખાડામાં ઊતરવું?

મારા જાણીતા ઉદ્યોગપતિ, પ્રસાદ ગ્રુપ ઓફ ઇન્ડસ્ટ્રીઝના યુવાન ડિરેક્ટર ધ્રુવ શાહે વીડિયો બનાવીને બધા ઉદ્યોગપતિઓને એક સરસ અપીલ કરી છે. ‘સામાન્ય રીતે કોઈ પણ એન્જિનિયરિંગ કંપનીના કુલ ટર્ન ઓવરમાં કર્મચારીઓના પગારનો હિસ્સો 10થી 30 ટકા જેટલો હોય છે. તેમાંયે જે કારીગરો અને હેલ્પરો છે તેમના પગારનો હિસ્સો તો 2થી 3 ટકા જ હોય છે. એ તેમના નફાના 2 ટકા જેટલો જ ભાગ છે. તો જે કારીગરો વર્ષોથી તેમની સાથે છે તેમની સુખાકારી માટે, તેમને દરેક મહિનાનો પગાર આપીને, શું આટલો ભોગ માલિકો ન આપી શકે?’ ધ્રુવની વાત તો એકદમ સાચી અને વાજબી છે. એવા ઘણા હશે જે આપી શકે, પણ તેઓ પોતાના મોજશોખમાં – વિદેશ પ્રવાસો, હૉટેલોના ખર્ચા, ક્લબોના ખર્ચા, દીકરા-દીકરીની મોંઘી સ્કૂલો કોલેજોની ફી વગેરેમાં કાપ મૂકવા માટે તૈયાર નથી. તેમણે આ રીતે વિચારવું જ જોઈએ. પણ એ બધા પાસે ધ્રુવ જેવા સમાજસેવાના કૌટુંબિક સંસ્કારો ન હોય.

બહુ મોટી સંખ્યા એવી પણ છે જે ડૂબવાની અણી પર છે અને ગમે તેટલી ઈચ્છા હોવા છતાં પગાર આપવાની સ્થિતિમાં નથી. એક વાત એવી છે કે દેશમાં કુલ સાતથી આઠ કરોડ MSME (માઇક્રો, સ્મૉલ, મીડિયમ એન્ટરપ્રાઇઝીસ) છે. તેમના માટે જે સરકારી પૅકેજ જાહેર થયું છે તે દ્વારા, સરકારના કહેવા મુજબ, 45 લાખ  MSMEને આ લાભ મળશે અને તે પણ લોન તરીકે. તો બાકીના કરોડોનું શું? આ ઉપરાંત ઘણાની બેન્કની લોન ચાલુ છે, જેના હપ્તા ભરવાના છે, ભલે થોડા મોડા, પણ ભરવાના તો છે જ. તે માફ નથી થયા.

કારીગરોના સ્થળાંતર બાબતે એવી વાત વહેતી થઈ છે કે વિરોધ પક્ષ મજૂરોને સમજાવીને, પૈસા આપીને તેમના રાજ્યોમાં મોકલી આપે છે, જેથી આવી અવ્યવસ્થા સર્જાય. ઘણા વર્ષોથી એવી પ્રણાલી પડી છે કે કારીગરોને કૉન્ટ્રાક્ટર દ્વારા રાખવાના. તેમના પગારની જવાબદારી કૉન્ટ્રાક્ટરની. નાની-મોટી બધી કંપનીઓ — માઇક્રોથી માંડીને મુકેશ અંબાણી સુધીની બધી કંપનીઓએ, સરકાર દ્વારા સંચાલિત એસ.ટી. અને બી.આર.ટી.એસ. દ્વારા આ રસ્તો અપનાવવામાં આવ્યો છે. કૉન્ટ્રાક્ટ પર કામ કરતા આ મજૂરો, કારીગરો, ડ્રાઇવરો સરકારના ચોપડે રજિસ્ટર થયેલા જ હોય તેવું નથી. એથી તેમને સરકારના કોઈ લાભ ન મળે. (ગુજરાત સરકારે હાઈકોર્ટને જણાવ્યા મુજબ ‘રાજ્યમાં કુલ 22.5 લાખ મજૂરોની સામે માત્ર 7,512 મજૂરો રજિસ્ટર થયેલા છે. આ ઉપરાંત તે ગુજરાતમાં અમને પૂછીને નથી આવ્યા. આંતરરાજ્ય સ્થળાંતરિત મજૂર ધારા 1979 મુજબ સરકાર તેમને માટે રેલવેની ટિકિટના પૈસા ભરવા  બંધાયેલી નથી.’)

લૉક ડાઉન જાહેર થયું ત્યારથી કૉન્ટ્રાક્ટરે પગાર આપવાનો બંધ કર્યો. બીજી વાત કે મોટા ભાગના મજૂરો ભાડે રહેતા હોય છે. તે પોતાનું ઘર ખરીદવાના નથી. તે ઉપરાંત તે ભાડું ન આપે તો ઘરધણીએ ઘર ખાલી કરાવ્યું. વડાપ્રધાને હાથ જોડીને અપીલ કરી. તેની કોઈ અસર ન થઈ. આમ તેઓ રસ્તા પર આવી ગયા. મફત ખાવાનું મળ્યું તે પૂરતું ન હતું, તેમને અનુકૂળ પણ નહોતું, તેમના સમયે પણ ન હતું. દરેક શ્રમજીવી સવારે કામે ચડતાં પહેલાં ભરપેટ ખાઈ લે છે. તેને બદલે જો તેને બપોરે બે-ત્રણ વાગ્યે ખાવાનું મળે, તો તે ભૂખનો માર્યો આકુળવ્યાકુળ થઈ જાય તે સ્વાભાવિક છે. લાખોની સંખ્યામાં રહેલા આ મજૂરોને-તેમના કુટુંબોને રોજ સમયસર જમવાનું પહોંચાડવું કોઈ પણ સંસ્થા માટે શક્ય ન બને. આવી રીતે તે કેટલો વખત પરોપજીવી રહી શકે? એક પછી એક લૉક ડાઉન આવતાં રહ્યાં અને તેમની ધીરજ ખૂટતી ગઈ એટલે થાકીને તેમણે વતનની વાટ પકડી. હવે દિવાળી સુધી તો તેઓ પાછા આવે તેવી આશા નથી. આપણે ધારીએ છીએ તેટલો આ પ્રશ્ન સહેલો નથી. બધાને પોતાની આજીવિકાની ચિંતા છે. તેમને ધંધો બંધ કરવો બહુ આકરો પડે છે.

જે સાઠ ઉપરની ઉંમરના છે તેઓ તો નિવૃત્ત થઈ જશે, પણ બાકીનાનું શું? આ બંધ કરીને બીજું કંઈક તો વિચારવું જ પડશે. આ બધા હોંશિયાર છે, સાહસિક છે. તેઓ આપમેળે-સરકારની મદદ વગર પણ રસ્તો કાઢશે. પણ તેને સમય લાગશે. તેમને એ પણ ખબર છે કે જાણીતા, અનુભવી અને વિશ્વાસપાત્ર કારીગર મળવા મૂશ્કેલ છે. વર્ષોના અનુભવ બાદ તેમના કારીગરો તેમની જરૂરિયાતોને, તેમની કામની પદ્ધતિને સાચી રીતે સમજતા થયા છે. તેમને ગુમાવવા પોસાય તેમ નથી. પણ કેવી રીતે રાખવા? કેટલું કામ આવશે? એટલો વખત પગાર કેમ આપવો? આ બધા પ્રશ્નોના જવાબ તેમને નથી મળતા અને કોઈ એ જવાબો આપવાની સ્થિતિમાં નથી. એવા પણ ઘણા છે જે પૂરા આશાવાદી છે કે એક-બે મહિનામાં બધું પાટે ચડી જશે. આપણે ઈચ્છીએ કે તેમનો આશાવાદ સાચો ઠરે.

e.mail : samanvay.sys@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 જૂન 2020