સંસદના શીતકાલીન સત્રમાં અનુસૂચિત જાતિ અને જનજાતિની રાજકીય અનામતોને વધુ દસ વરસ લંબાવવાનો બંધારણ સુધારો પસાર કરવામાં આવ્યો છે. ભારતીય બંધારણના આર્ટિકલ ૩૩૪(એ)માં દલિતો-આદિવાસીઓ માટે લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં અનામત બેઠકોની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે જ્યારે આર્ટિકલ ૩૩૪(બી)માં એંગ્લો ઈન્ડિયનનું વિધાનગૃહોમાં રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ ન હોય તો લોકસભામાં બે અને તેર રાજ્યોની વિધાનસભામાં પ્રત્યેકમાં એકએક એંગ્લો ઈન્ડિયન સભ્યની નિયુક્તિની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. આ જોગવાઈની દર દસ વરસે સમીક્ષા કરવાની હોય છે. આ ખાસ જોગવાઈની મુદ્દત ૨૫મી જાન્યુઆરી, ૨૦૨૦ના રોજ સમાપ્ત થતી હોઈ સંસદે ૧૨૬મા બંધારણ સુધારા દ્વારા તાજેતરમાં અનુસૂચિત જાતિ જનજાતિની અનામતોને જીવતદાન આપ્યું છે, પરંતુ એંગ્લો ઈન્ડિયન માટેની ખાસ જોગવાઈઓ લંબાવી નથી. એથી હવે એંગ્લો ઈન્ડિયનને ખાસ પ્રતિનિધિત્વ આપતી બંધારણીય બાંયધરી ખતમ થઈ ગઈ છે.

સત્તરમી સદીમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની વેપાર અર્થે ભારતમાં આવી હતી. ત્યારબાદ એ સમયના નબળા રાજવટને કારણે બ્રિટિશ શાસન સ્થપાયું. તેણે ભારતમાં ખાસ્સાં બસો વરસ રાજ કર્યું હતું. અનેક બ્રિટિશ સૈન્ય અને વહીવટી અધિકારીઓ પણ ભારતમાં આવ્યા હતા. ભારતના દ્યોગિકીકરણ અને આધુનિકીકરણનો પાયો બ્રિટિશ અમલમાં નખાયો હતો. રેલવેલાઈન અને ટેલિફેન લાઈન નાખવા જે અનેક યુરોપિયનો ભારતમાં આવ્યા તેઓ અહીં લાંબો સમય રહ્યા. તેમનાં કુટુંબો યુરોપમાં હોઈ તેમણે અહીં જ ભારતીય સ્ત્રીઓ સાથે લગ્નો કર્યાં, બાળકો થયાં અને તેઓ ભારતમાં જ સ્થાયી થઈ ગયા. તત્કાલીન બ્રિટિશ સરકારે ભારતીય સ્ત્રીઓ સાથેનાં તેમનાં લગ્નોને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું (જો કે ૧૮૫૭ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ પછી તેના પર પ્રતિબંધ પણ મૂક્યો હતો). આવા યુરોપિયન પુરુષ અને ભારતીય સ્ત્રીનાં સંતાનો એંગ્લો ઈન્ડિયન તરીકે ઓળખાયા. યુરોપિયન પુરુષો બહુધા ભારતીય રેલવેમાં કાર્યરત હોઈ તેમને ‘રેલવે ચિલ્ડ્રન’ પણ કહેવામાં આવતાં હતાં.

૧૯૩૫ના હિંદ સ્વાતંત્ર્ય ધારા અને બંધારણના અનુચ્છેદ ૩૬૬(૨)માં જણાવ્યા મુજબ એંગ્લો ઈન્ડિયન એટલે એવી વ્યક્તિ જે ભારતમાં રહે છે પણ તેના પિતા કે પુરુષ પૂર્વજ યુરોપિયન હતા. આંગ્લ ભારતીય ભારતમાં બ્રિટિશરાજની નિશાની છે. તેઓ રંગેરૂપે ભારતીય કરતાં યુરોપિયન વધુ લાગે છે. ભાષા, પહેરવેશ, રીતરિવાજ અને ધર્મ પણ વિદેશી છે. તેમણે ભારતની આઝાદીની ચળવળમાં ભાગ લીધો નથી. સાઈમન કમિશને તેમને બ્રિટનમાં વસાવવાની માંગ સ્વીકારી નહોતી. એટલે તેઓ બ્રિટનના ઉપેક્ષિતો છે. ૧૯૪૭માં ભારત આઝાદ થયું તે પૂર્વે ઘણાં એંગ્લો ઈન્ડિયન લોકો બ્રિટન, ઓસ્ટ્રેલિયા, કેનેડા, ન્યૂઝીલેન્ડ અને બીજા કોમનવેલ્થ દેશોમાં જઈ વસ્યા. છતાં આશરે ૫ લાખ એંગ્લો ઈન્ડિયન આઝાદી સમયે ભારતમાં હતા. ધીરેધીરે તેઓ ભારતની સ્થાનિક ભાષા, રીતરિવાજ, રહેણીકરણી અને ધંધા-રોજગાર અપનાવતા થયા હતા. ૧૮૭૬માં તેમણે ‘ધ ઓલ ઈન્ડિયા એંગ્લો ઈન્ડિયન એસોસિયેશન’ નામક સંગઠન બનાવ્યું હતું. મધ્યપ્રદેશના જબલપુરમાં પેદા થયેલા ફ્રેન્ક એન્થોની તેના સ્થાપક હતા. તેઓ બંધારણસભાના પણ સભ્ય હતા એટલે તેમણે બંધારણમાં એંગ્લો ઈન્ડિયનના અધિકારો સામેલ કરાવ્યા. સંવિધાનના અનુચ્છેદ ૩૩૧ મુજબ ભારતના રાષ્ટ્રપ્રમુખ લોકસભામાં બે અને તેર રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં એકએક સભ્યની નિયુક્તિ કરશે તેમ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. ભારતની લોકસભામાં ૧૯૫૧થી જ એંગ્લો ઈન્ડિયન સભ્યોની નિયુક્તિ થતી રહી છે. સૌથી વધુ આઠ વખત (૧૯૫૧થી ૧૯૯૩માં અવસાન સુધી) ફ્રેન્ક એન્થોનીની લોકસભાના સભ્ય તરીકે નિયુક્તિ થઈ છે.

છેલ્લાં ૭૦ વરસોની સોળ લોકસભામાં ૩૩ એંગ્લો ઈન્ડિયન સભ્યો નિયુક્તિ પામ્યા છે, પરંતુ આ વિશેષ સુવિધા કે ખાસ રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ હવે બે દિવસ પછી સમાપ્ત થઈ જશે.

એંગ્લો ઈન્ડિયનની નિયુક્તિની જોગવાઈ ન લંબાવવાના કારણમાં વર્તમાન સરકારે લોકસભામાં જણાવ્યું છે કે ૨૦૧૧ની વસતીગણતરી પ્રમાણે દેશમાં માત્ર ૨૯૬ જ એંગ્લો ઈન્ડિયન છે. એટલે તેમને ખાસ પ્રતિનિધિત્વ આપવાની જરૂર નથી. જો કે લોકસભાના ઘણા સભ્યોએ ભારતમાં એંગ્લો ઈન્ડિયનની વસતી આટલી ઓછી હોવાની સરકારની વાત સ્વીકારી નથી. જૂન ૨૦૧૯થી લોકસભામાં કોઈ એંગ્લો ઈન્ડિયનની નિયુક્તિ થઈ નથી. હાલની સરકારે તેની પહેલી મુદ્દતમાં જોર્જ બેકર અને રિચર્ડ હે નામક બે આંગ્લ ભારતીયોની લોકસભાના સભ્ય તરીકે નિયુક્તિ કરી હતી. જે કદાચ લોકસભાના છેલ્લા નિયુક્ત આંગ્લ ભારતીય સદસ્ય બની રહેશે. નિયુક્ત એંગ્લો ઈન્ડિયન સભ્યને રાષ્ટ્રપ્રમુખની ચૂંટણીમાં મતના અધિકાર સિવાયના તમામ અધિકારો અને લાભ મળે છે. અલ્પમતની સરકારો તેમની બહુમતી માટે એંગ્લો ઈન્ડિયન સભ્યોની નિયુક્તિ કરતી હોવાના પણ દાખલા નોંધાયા છે. કોંગ્રેસના વડાપ્રધાન પી.વી. નરસિંહ રાવ પાસે લોકસભામાં બહુમતી નહોતી ત્યારે તેમણે આંગ્લ ભારતીય સભ્યોની નિયુક્તિ કરીને આ ખોટ પૂરી કરી હતી. હજુ ગયા વરસે જ કર્ણાટકમાં બી.જે.પી.ની યેદિયુરપ્પા સરકાર પાસે વિશ્વાસ મત જીતવા જેટલા ધારાસભ્યો નહોતા ત્યારે તેણે પણ એક આંગ્લ ભારતીય સભ્યની નિયુક્તિ કરીને સંખ્યાબળ વધારવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જેના પર સુપ્રીમ કોર્ટે લગામ લગાવી હતી.

આંગ્લ ભારતીયોની વિધાનગૃહોમાં નિયુક્તિથી તેમના સવાલો સરકાર, વહીવટીતંત્ર અને સમાજ સમક્ષ તો ઉજાગર થયા જ છે. તેમણે જેમ ભારતની મુખ્ય ધારામાં ભળવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે તેમ વ્યાપક ભારતીય હિતના પ્રશ્નો પણ ઉઠાવ્યા છે. ફ્રેંક એન્થોનીને ઉપરાષ્ટ્ર પ્રમુખ કે પંજાબના રાજ્યપાલના પદની ઓફર થઈ હતી પરંતુ તેમણે આંગ્લ ભારતીય પ્રતિનિધિ બનીને તેમના શિક્ષણ, રોજગાર, આરોગ્ય અને પ્રતિનિધિત્વના સવાલો પર પોતાને મર્યાદિત રાખવાનું યોગ્ય માન્યું હતું. તો ઘણાં રાજ્યોમાં નિયુક્ત થયેલા એંગ્લો ઈન્ડિયન વિધાનસભ્યોની નિષ્ક્રિયતા પણ નોંધાઈ છે. આઝાદીનાં બોંતેર વરસો પછી, આંગ્લ ભારતીય મતદારો એક જથ્થે દેશમાં ક્યાં વસતા ન હોવા છતાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસના ડેરેક ઓ બ્રાયન લોકસભાના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા છે તે મહત્ત્વની સિદ્ધિ છે.

આંગ્લ ભારતીયોની વસતીગણતરીમાં કોઈ અલગ નોંધણી ૧૯૭૧ પછી થતી નથી. એટલે તેમની ખરેખર કેટલી વસતી દેશમાં છે તેનો તાગ મેળવવો અઘરો છે. જેમણે ધર્મ કે જાતિના ખાનામાં આંગ્લ ભારતીય લખાવ્યું હોય તે જ સરકારી ચોપડે બોલે છે અને તેને આધાર માની સરકારે તેમને મળતું વિશેષ પ્રતિનિધિત્વ ખતમ કર્યું છે. ધાર્મિક સતામણીનો ભોગ બનેલા ત્રણ ઈસ્લામિક દેશોના લઘુમતી નાગરિકોને ભારતની નાગરિકતા આપવાનો કાયદો ચર્ચા અને વિવાદમાં છે ત્યારે બંધારણના ઘડવૈયાઓએ ભારતીય નાગરિક એવા લઘુમતી આંગ્લ ભારતીયોને આપેલું સંસદીય પ્રતિનિધિત્વ સમાપ્ત થઈ ગયું છે. તે ભારતીય લોકશાહીની બલિહારી છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘અર્ધસાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 22 જાન્યુઆરી 2020 

Shivaji is a great icon in Maharashtra. Different sections of society have given him very high status, though for diverse reasons. Folklores about him abound in the state. His statues, popular songs on him are very prevalent. These folk songs (Powadas) praise his multifarious actions. So it was no surprise that when Jayabhagwan Goyal, released his book, ‘Aaj ka Shivaji: Narendra Modi’, at religious-cultural meet organized by Delhi BJP, there was a strong resentment in Maharashtra. Various leaders from Maharashtra were furious. The Shiv Sena leader Sanjay Raut challenged the Shivaji’s descendent, Sambhaji Raje who is in BJP and is member of Rajya Sabha, to resign on the issue. Sambhaji Raje in turn stated that "We respect Narendra Modi, who was elected as the prime minister of the country for the second time. But neither (Narendra) Modi nor anybody else in the world can be compared with Chhatrapati Shivaji Maharaj,"

Not to be left behind Jitendra Awhad of NCP felt Modi-BJP are insulting the pride of Maharashtra. It is not the first time that controversy is erupting around the Maharashtra warrior of medieval period. Earlier we had seen Sambhaji Brigrade demanding the ban on James Laine book, Shivaji: ‘A Hindu King in an Islamic Kingdom’, for its objectionable content. Bhandarkar Institute in Pune, which had helped James Laine in his research, was also vandalized. At another level there was a talk that Babasaheb Purandare, a Brahmin, who has written some popular material on Shivaji will be made as the Chairman of the committee for statue of Shivaji. Maratha Mahasangh and Shiv Dharm officials objected to a Brahmin heading the committee for a statue for the Maratha warrior. The caste angel in Shivaji’s case is coming to the fore from quite some time.

While there is no dearth of controversies around Shivaji, it is also true that each political tendency has created Shivaji’s image from their political point of view. Who was the real Shivaji, is the question. One can see two clear streams of projection in this matter. On one hand there is an attempt to present Shivaji as the anti Muslim King, a king who was respecting Cows and Brahmins (Go Brahman pratipalak). This view was brought forward from the times of Lokmanya Tilak and picked up by Hindu nationalists, who have been looking for icons in history to suit their political agenda. Nathram Godse, while criticizing Gandhi says that Gandhi’s nationalism was dwarf in front of the one of Shivaji or Rana Pratap.

In tune with this the Hindu nationalists are promoting both these as icons of Hindu nationalism and giving anti-Muslim slant to the whole discourse. This discourse also hides in this the Brahmanical agenda of Hindu nationalism as Cows and Brahmins are presented as the central object of veneration by Shivaji. This image of Shivaji fits well into the current agenda of Hindu nationalists, being spearheaded by RSS Combine.

It is because of this that for seeking votes in Mumbai Narendra Modi on the eve of 2014 elections stated that Shivaji attacked Surat to plunder the treasury of Aurangzeb. This also presents Shivaji-Aurangzeb, Shivaji-Afzal Khan interactions as battle between Hindus and Muslims. The truth is that Surat was plundered for its wealth as it was a rich port city and Bal Samant’s book on the topic gives in depth description of the same. It is noteworthy that Shivaji began his real career of conquest in 1656 when he conquered Javli from the Maratha Chief Chandra Rao More. He took over the treasures of this kingdom. That it was not a Hindu Muslim battle becomes clear when we know that in confrontation with Aurangzeb it was Mirza Raja Jaisingh who was negotiating and engaging with Shivaji on behalf of Aurangzeb. And Shivaji had Muslim officers like Kazi Haider as confidential secretary and many Muslim Generals in his army.

Darya Sarang was chief of armor division, Daulat Khan was in-charge of his naval division; Ibrahim Khan was another general of significance in his army.  This mixed up administration just shows that the kings were not having Hindu or Muslim administration depending on their religion. In the confrontation between Shivaji and Afzal Khan, Rustam-e-Jaman was Shivaji’s side and Afzal Khan had Krisnaji Bhaskar Kulkarni on his side.

As far as Shivaji’s popularity is concerned it was due to his being a King with welfare of his subjects in his mind. He lightened the burden of taxation on the average peasants, and reduced the domination of landlords over the serfs. This picture of Shivaji is well documents in the booklets by Com. Govind Pansare (Who was Shivaji) and Jayant Gadkari (Shivaji: Ek Lok Kalyankari Raja- Shivaji: King doing People’s Welfare). He did not belong to the warrior caste so Brahmins had refused to coronate him, for which purpose Gaga Bhatt a Brahmin from Kashi was brought in with heavy fees. Teesta Setalvad’s hand book on History for teachers underlined this fact.

Today while BJP-Brahmanical forces want to present Shivaji as worshipper of Brahmins and cows, the non upper caste have seen through the game. As such it was Jotirao Phule who brought forward the caste angel of Shivaji as he wrote Powada (Poem) in his honor and today dalit Bahujan are not toeing Hindu Nationalist projection on the issue.

The likes of Jayabhagwan Goyal of BJP as such are trying to give two messages through such attempts. One hand they want to paint Shivaji in anti Muslim and Brahmanical color, they also want to give the subtle message of similarity of this presentation of Shivaji with what Modi is doing. Non BJP forces have seen this game and want to present the other picture of Shivaji, which was highlighted by the likes of Jotirao Phule and which today many of those standing for rights of dalit-Bahujan are trying to articulate. The criticism of the said, book, since withdrawn is on these twin aspects. One about the picture of Shivaji who was concerned about welfare of the farmers, and two his respect for people of all religions. 

હ્રદયરોગના નિષ્ણાત એન્ડીની રાહમાં અવનિની આંખો ડ્રાઈવવે પર અને કાન ઘરના ડોરબેલ પર છેલ્લા બે કલાકથી થીજ્યાં હતાં. નિવૃત્તિ પછી એન્ડી ઉત્તર લંડનમાં આવેલી `હેરફીલ્ડ હાર્ટ‘ હોસ્પિટલમાં જરૂર હોય ત્યારે નાનાં ઓપેરશન કરવા જતા. કારનું બારણું ખોલતાં જ એણે શોન અને સૂઝનને ઘરમાં દાખલ થતાં જોયાં.

————x ———– 

સ્કૂલનાં વર્ષોનાં દિલોજાન દોસ્તો અવનિ અને એન્ડીના હ્રદયની નિકટતામાં ઊગતી પ્રેમની કળી કોલેજના ત્રીજા વર્ષમાં પુષ્પમાં પાંગરવા લાગી. અવનિ કોલેજનાં છેલ્લા વર્ષની પરીક્ષાનાં પરિણામની ઇંતેજારીમાં થોડી વિહ્વળ હતી ત્યાં તેના મોબાઈલે ‘બઝ’ કર્યું. 

મોબાઈલ પર એન્ડીના ફોટાને જોઈ એણે ત્વરાએ ફોન લીધો “હાય એન્ડી, હું તારા જ ફોનની રાહ જોતી હતી.” કોલેજના છેલ્લા વર્ષની મહેનત પછી બંને કોલેજ તરફથી ગોઠવેલી એક દિવસની ફ્રાંસની ટ્રીપમાં જવા તત્પર હતાં.

ઇંગ્લિશ ચેનલમાં સરતા વહાણની ડેક પરથી દૂર સુદૂર ક્ષિતિજમાં સમાતી અને સમુદ્રના તરંગો પર ઊપસતી ‘સ્નો વ્હાઇટ ક્લીફ્સ ઓફ ડોવર’(પ્રખ્યાત ડોવર બંદરની આસપાસની સફેદ ભેખડો)ની જેમ અવનિના માનસપટ પર એ દિવસની યાદ વારંવાર ઊપસતી. ઈદિ અમીનની હકાલપટ્ટીના અત્યાચારથી તે દિવસે પોતાના મહાલય સમ આવાસને આંસુ ભરી આંખે છોડી લંડન જતું વિમાન પકડવું પડ્યું હતું. ‘હિથરો એરપોર્ટના એરાઈવલ’ પર એક સ્વેત યુગલે પકડેલ પૂઠાની તકતી પર ’નરેન અને મિતા’ વાંચતાં એનાં મમ્મી અને પપ્પાના મોં પર પથરાયેલ અચંબા ભરી રાહતની યાદ તેના હ્રદયમાં કંડારાઇ ગઇ હતી.

એન્ડીએ એના સમાજસેવક મમ અને ડેડને અનુસરી પોતાનો હાથ અવનિ તરફ લંબાવ્યો અને બંનેનાં  હાથ અને સાથ સ્કૂલ અને કોલેજના છેલ્લા વર્ષ સુધી અવિરત ટક્યા. બંનેને તે સાથ આજીવન રહેશે તેમાં હવે કોઈ શંકા ન હતી. અવનિની સુંદર, ઘાટીલી, શ્યામલ, આકર્ષિત મુખાકૃતિ, બાલ સહજ નિર્દોષતા જોનારની આંખને ગમી જતી અને એંડીના હ્રદયમાં પહેલી નજરે વસી ગઈ હતી. ‘લવ એટ ફર્સ્ટ સાઇટ’ જ કહોને.

વહાણના ડેક પરથી દરિયાના તરંગો નિહાળતાં બંને મૌન વાચાનો સંવાદ કરતાં હતાં, અને એકબીજાં તરફના પ્રેમનો એકરાર કરવો હતો પણ શબ્દો ક્યાં બહાર નીકળી શકતા હતા!

છેવટે ખચકાતાં એન્ડીના મોમાંથી શબ્દો સરી પડ્યા. “અવનિ, યુ નો આઈ લવ યુ વેરી મચ!!” પોતાના ઘૂંટણ પર બેસતાં, એણે ઝળહળતી વીંટી સાથે નાનકડું બોક્સ ખોલીને ધર્યું.

કેટલા ય સમયથી આશા રાખેલ ઘડી પોતાની સમક્ષ થતાં હર્ષાશ્રયમાં અવાક અવનિ ક્ષણિક બોક્સ સામે તો ક્ષણિક એન્ડી સામે તાકતાં બોલી ‘આઈ લવ યુ ટુ, એન્ડી — – બટ—‘

…. અને અવનીએ કોલેજ શરૂ કરી ત્યારે એની મમ્મીએ કહેલાં શબ્દો યાદ આવ્યા “જો અવનિ, આપણી જાત, ચામડી, રહેણીકરણી ગોરા લોકોથી જુદાં. તારે હવે એન્ડીની દોસ્તી ઓછી કરવી જોઈએ.”

પણ — રિંગનો સ્વિકાર કર્યા વિના તે કઈ રીતે રહી શકે! 

અવનિ સાથે યુગાંડાની સ્થાવર જંગમ મિલકત છોડી, વખાના માર્યા રાતોરાત લંડન ભાગેલ નરેશભાઇએ અગમચેતીથી ગાંઠની મુડી આગળથી લંડન રવાના કરી હતી તેમાંથી લંડનના નોર્થ વેસ્ટમાં આવેલ એજવેરમાં ઘર લઈ નાનો ધંધો તેમણે શરૂ કરેલ. નવા દેશમાં, નવી રીતભાત અને રહેણીકરણી અપનાવવામાં પાડોશી એન્ડીનાં માતપિતાએ તેમને ખૂબ મદદ કરી હતી.

જાહોજલાલી અને સુરક્ષિત વાતાવરણમાં ઉછરેલી જિંદગીમાં જબ્બર વાવઝોડાએ કરેલ અચાનક  ધરખમ ફેરફારથી અવનિને સખત લાગેલ આઘાત એના મોં પર તરવરતો, તે લગભગ વાચાહીન થઈ ગઈ હતી. પાડોશમાં રહેતા હોવાથી બંને સાથે સ્કૂલે જતાં અને એન્ડી હંમેશ અવનિની સંભાળ રાખતો.

હજારો લોકોના નાના દેશ પરના એકાએક અવતરણથી સ્થાનિક પ્રજામાં પ્રસરેલ ગભરાટની અસર બાળકો પર પણ વરતાવા લાગી.

એક દિવસ સ્કૂલના મેદાનમાં એક છોકરાએ અવનીને ઉદ્દેશીને બૂમ મારી “હેય પાકી, ગો હોમ.”  દૂભાયેલ અવનિના આંખના આંસુ જોઈ ન શકતા ગાર્ડિયન એંજેલ – રક્ષક ફિરસ્તા સમ એન્ડીના ગોરા ગાલ લાલ ચબક થયા. પહોંચ્યો સીધો તે હેડટીચર (મુખ્ય શિક્ષક) પાસે.

“લીવ ઇટ વિથ મી” સવારના સો કામમાં વ્યસ્ત હેડટીચરે ટૂંકો જવાબ આપ્યો. બપોર પછી દરેક વિદ્યાર્થીને પોતાના વાલીને આપવા માટે એક પત્ર આપવામા આવ્યો. જેમાં લખ્યું હતું કે કોઇ પણ વિદ્યાર્થી બીજા વિદ્યાર્થી કે વ્યક્તિને માનહાનિ થાય તેવી ભાષા વાપરશે તો સખત પગલાં લેવામાં આવશે.

બધાં જ વાલીઓ સ્કૂલ તરફથી શાળાના નિયમ ભંગની શિક્ષાની ચેતવણી આપતો એ  કાગળ વાંચી ચોંક્યાં અને મોટા ભાગનાએ પોતાના બાળકોને સમજાવ્યા.

છતાં સ્કૂલની કેન્ટીનમાં દેખાતા ‘બ્રાઉન, સ્વેત અને કાળા રંગના’ ત્રણ વિભાજનથી થતાં તણાવના ભારે વાતાવરણ પર કશી અસર ન થઇ.

એ દિવસ હતો સ્કૂલના વાર્ષિક ઉત્સવનો. સ્કૂલનો સભાગ્રહ વિદ્યાર્થીઓના મનોરંજન કાર્યક્રમ જોવા ઉત્સાહિત વાલીઓથી ચિકાર હતો. હેડટીચરના અભિવાદન પછી નૃત્ય નાટક, ગીત વગેરેના મનોરંજનથી સભાગ્રહ ગાજી રહ્યો. =

છેલ્લે એક જાણીતા ગ્રુપે ગાયેલ અને રેડિયો અને ટી.વી. પર પ્રચલિત થયેલ, આબાલ વૃદ્ધના મોંઢે ચઢેલ ગીત અવનિ અને એન્ડીની જોડીએ ગાયું ——-

“ધ ઇન્ક ઇસ બ્લેક, ધ પેપર ઇસ વ્હાઇટ 
ટુગેધર વી લર્ન ટુ રીડ એન્ડ રાઇટ
અ ચાઇલ્ડ ઇસ બ્લેક, અ ચાઇલ્ડ ઇસ વ્હાઇટ 
ધ હોલ વર્લ્ડ લુક્સ અપોન ધ સાઇટ …….”

“કાળી છે શાહી ને સ્વેત છે કાગળ, સાથ સાથ વાંચે લખે શબ્દો સૌ બાળ    
બાળક છે ગોરું ને બાળક છે કાળું, સાથે નીરખે દ્રષ્ય જગત નિરાળું
સમજે છે બાળ એ સૃષ્ટિ સુખીનો છે એક જ આ રાહ  જેમ
ચક્કર દિન રાત સાથ પ્રસરે પૃથ્વી પર તમસ ઉજાસ રાજ
અંતે દીસે છે દૃશ્ય હ્રદયે વસત નૃત્ય મુક્તિનું મુક્તિનું”

ગાયન પૂરું થતાં જ, અવનિના મધુર સુમધુર મુગ્ધ સ્વર અને એન્ડીના ઘેરા સ્વર સાથે ગવાયેલ ગીતની જાદુઇ અસરે સ્તબ્ધ થયેલ બધાં જ વાલીઓ ભીની આંખે એક સાથે ઊભાં થયાં અને સભાગૃહ તાળીઓના ગગડાટથી ગાજી ઉઠ્યો.

બીજે દિવસે વર્ગ શિક્ષક મિસ સ્મિથે કેન્ટીનમાં અવનિ અને એન્ડીને ઇશારો કરી એક તદ્દન જુદા ટેબલ પર બેસવાનું કહ્યું. બંનેની મિત્રતા વાંછતા ક્લાસનાં વિદ્યાર્થીઓ તેમની આસપાસ વીંટળાવા લાગ્યાં. સ્વેત, બ્રાઉન અને કાળા રંગના મિશ્રણવાળાં બાળકોના આનંદના ચળભલાટથી હરખાતાં મિસ સ્મિથે પાછળ ઊભેલાં ‘હેડટીચર’ની સામે નજર કરી.

રાહત અને આનંદિત ઊર્મિનો એક ઊંડો શ્વાસ લેતાં ‘હેડટીચર’ બોલી પડ્યાં, “વી હેવ ટોટ ધેમ લેસન ઓફ લાઈફ, નાઉ વી કેન ટિચ ધેમ લેસન્સ ઓફ કરીક્યુલમ”.            

તે પ્રસંગ પછી ‘ભણશો તો કશું કરશો, નહીં તો ભૂખે મરશો’ એવા મગજમાં ઠસેલા દાદીના શબ્દોથી પુસ્તકિયો કીડો બનેલ અવનિ, એન્ડીની સાથે ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં રસ લેતી થઈ અને અવનિની પાછળ પાછળ ફરતો એન્ડી લાયબ્રેરીની મુલાકાત લેતો થયો. બંને વચ્ચે ટોચના માર્કસ લાવવાની હોડમાં ક્લાસ પણ જોડાતો. બારમાની પરીક્ષામાં બંનેએ ‘ટોપ ગ્રેડ‘ મેળવી લંડનની નામી યુનિવર્સિટીમાં પ્રવેશ મેળવ્યો.

સગાઈના પ્રતિક રૂપ આપેલ વીંટીનો સ્વિકાર કર્યા પછી, પપ્પા મમ્મીને આ હકીકત કઈ રીતે જણાવવી  તેનો ખૂબ વિચાર કર્યા પછી, અવનિએ નક્કી કર્યું કે રૂબરૂ વાત કરવા કરતાં ઈમેલ મોકલવી વધારે યોગ્ય રહેશે. ઘંણુ મનોમંથન કરી એણે લેપટોપ ખોલી શરૂ કર્યું ….

પૂ. મમ્મી, પપ્પા

તમે મને આંગળી પકડી ચાલતાં શીખવ્યું, શ્રેષ્ટ ભણતર અપાવ્યું, જીવનના સાચા અને સારા માર્ગ પર ચાલતાં શીખવ્યું. થોડા સમયમાં હું ડોક્ટરની પદવી પામીશ. પુખ્ત વયે સારા ખોટાનો ખ્યાલ હવે હું રાખીશ. હવેથી મારા નિર્ણયો પર વિશ્વાસ રાખી તમારા આશીર્વાદ અને સંમતિ આપશો તેવી આશા હું રાખું છું.

ભણવામાં ખૂબ જ વ્યસ્ત હોવાથી મારી અને એન્ડીની દિલોજાન દોસ્તી પ્રેમમાં ક્યારે પલટાઈ તેનો અમને ખ્યાલ પણ ન રહ્યો. અમે એક બીજાનાં પૂરક છીએ, એકબીજાંના આત્મબળ અને પ્રેરણા છીએ. આ સંબંધને સગાઈના રૂપમાં બાંધતી એન્ડીએ આપેલ વીંટી મેં સ્વીકારી છે.

વળી મારા રિઝલ્ટ પછી અમારે છ મહિના માટે વિકસતા દેશોમાં થતા રોગોની પ્રત્યક્ષ તાલીમ લેવાની છે. તે માટે આપણા ગુજરાતનું ઝગડિયા ગામ અમે પસંદ કર્યું છે. તો હું એકલી જાઉં તેનાં કરતાં અમે બંને સાથે જઈએ તે વધારે યોગ્ય છે. ખાસ કરીને લગ્ન કરીને. –

તમારી વહાલી અવનિ

ઈ-મેઈલ વાંચી નરેશભાઇ ગહેરા વિચારમાં ડૂબી ગયા. સામે બેઠેલાં મિતાબહેનની નજરમાં આ ફેરફાર તરત જ નોંધાયો અને પતિને ઊઠીને બીજી રૂમમાં જતા વિમાસણથી તાકી રહ્યાં. અડધા કલાક પછી ધીરે રહીને બારણું ખોલી ‘આંટો મારી આવુ છું’ કહી જેકેટ ચડાવી તે બહાર નીકળી ગયા.

પાછા આવ્યા ત્યારે મિતાબહેન ચહેરા પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન ધરી બારણામાં ઊભાં હતાં. નરેશભાઈએ મિતાબહેનને સોફા તરફ દોર્યાં અને બેસવાન ઇશારો કર્યો.

“હવે કહેશો, શું થયુ છે. મારો તો જીવ તાળવે ચોંટોયો છે.” વ્યગ્ર સ્મિતાબહેન બોલયાં.

“જો મિતા જિંદગી, સમય અને સંજોગો પ્રમાણે જીવવી પડે છે. પાણીના પ્રવાહની સામે તરવા કરતાં  પ્રવાહની સાથે તરવાનું ઓછું મુશ્કેલ છે. આ વર્ષે અવનિ ડોક્ટર થઈ જશે. બે એક વર્ષથી તેના માટે યોગ્ય પાત્ર શોધીએ છીએ. છેલ્લો જવાબ આવ્યો તે તું જાણે છે. એમને અવનિ શ્યામ લાગી હતી કારણ કે છોકરો જરા ઉજળો હતો. તને યાદ છે ને તને તે કેટલો ખટક્યો હતો? તેં કેટલો બડબડાટ કર્યો હતો.” મનમાં સમસમતાં મિતાબહેન એ વાત, જે એમને ટાંકણીની જેમ રોજ ચુભતી તે હજુ ક્યાં ભૂલ્યાં હતાં!! 

‘અવનિએ સગાઈના પ્રતિક રૂપ એન્ડીએ આપેલ વીંટી સ્વિકારી છે’. નરેશભાઈએ એક સાથે કહી જ દીધું.

રૂઢિચુસ્ત વિચારસરણીમાં માનતાં મિતાબહેનને સમજાવવાનું કઠીન કેટલું પડશે એ તો એ જ જાણતા હતા. એમણે આગળ ચલાવ્યું.

“સાચું કહું તો મિતા, આપણું સદ્ભાગ્ય છે કે અવનિને આટલો દેખાવડો, ભણેલો જીવનસાથી મળે છે અને આપણે અવનિના નિર્ણયને સ્વીકારવો જોઈએ. આજે સાંજે બંને આવવાનાં છે. આવે ત્યારે એમને  આવકારીને આશીર્વાદ આપીશું. એમની ખુશીમાં આપણી ખુશી મેળવીશું” મિતાબહેનને એક શબ્દ બોલવાની તક આપ્યા વગર એમણે એક સાથે પોતાનો પણ નિર્ણય બતાવી દીધો.

મિતાબહેનને વિરોધ તો ઘણો કરવો હતો, કઢાપો પણ કાઢવો હતો જ, પણ છેલ્લાં બે વર્ષથી અવનિને પરણાવવાની ઘોળાતી સમસ્યાનો હલ ક્યાં મળતો હતો? નિર્ણય લેવાઈ જ ગયો છે તો મને કમને સ્વીકારવામાં જ બધાની ભલાઈ છે એમ માની મન તેમણે મનાવ્યું.

બધાનાં આશીર્વાદ સાથે એક બીજાનાં મજબૂત પ્રેમના તાંતણા પર વિશ્વાસ રાખી જિંદગી સાથે રહેવાનું વચન એન્ડી અને અવનિએ લગ્ન દ્વારા આપ્યું. બે અઠવાડિયાની રજા પછી ડો. અવનિ અને એન્ડી પ્રેક્ટિકલ તાલીમ માટે ઝગડિયા તરફ પ્રયાણ કરવાની તજવીજમાં પરોવાયાં.

ઉચ્ચ કક્ષાની સિદ્ધિઓ મેળવતાં વર્ષો પર વર્ષો વિતવા લાગ્યાં. ખાસ તો એન્ડીને ‘સર્જન‘ થવા માટે ‘એફ.આર.સી.એસ.’ની પદવી મેળવવામાં. ચાર પાંચ વર્ષોનાં લગ્નજીવન પછી અવનિની પોતાના  બાળક માટેની ઝંખના તીવ્ર થતી જતી હતી. પણ એન્ડીનો અભ્યાસ પૂરો ન થાય ત્યાં સુધી બાળકના પ્લાનિંગનું થોડું મુલતવી રાખવું તે એટલું જ જરૂરી છે તે પણ એ સમજતી હતી.

ત્યાર બાદ અનેક પ્રયત્નો છતાં પ્રાંગણમાં પગલી પાડનારનાં એંધાણ ન દેખાયા. જ્વલંત કરિયર, ઊંચી આવક અને તેની સાથે જીવનની બધી જ સુખ સગવડો હોવા છતાં બાળકો વિહોણા ઘર અને જિંદગી સૂમસામ વગડા સમ ભાસતાં.

વધતી ઉંમર પછી ઘરમાં પોતાના બાળકના કિલકિલાટ સાંભળવાની રહી સહી આશાને પણ જવા દઈ નવરાશનો સમય અનાથ બાળકોની મદદ કરવામાં વીતાવવા લાગ્યાં. સ્થાનિક અનાથાઆશ્રમના બાળકો તો એમને જોતાં ખીલી ઊઠતાં.

એક દિવસ ત્યાંથી પાછા ફરતાં ડોક્ટર પરીખનો ફોન આવ્યો. “હાઇ અવનિ, તારા ટેસ્ટ રિઝલ્ટ આવી ગયાં છે. મને જણાવતાં ખૂબ આનંદ થાય છે કે તું પ્રેગ્નંટ છે, અવનિ. એટલે જ થોડા સમયથી તને સારું ન હતું લાગતું. મેં તારા માટે ‘એંટનેટલ ક્લિનિક’નો સંપર્ક કર્યો છે અને તને તેમના તરફથી ફોન કે પત્ર મળશે.”

સમાચાર સાંભળી બંને અવાક થઈ થોડી વાર સૂનમૂન થઈ ગયાં. ખુશ થવું કે નાખુશ તે દ્વિધામાં પડ્યાં. બંને ડોક્ટર હતાં તેથી જાણતાં હતાં કે મોટી ઉમ્મરની ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ ગંભીર શારીરિક કે માનસિક  નબળાઇ કે ખામીઓવાળા બાળકને જન્મ આપે તેવી શક્યતા વધારે છે. ખાસ કરીને ‘ડાઉન સિન્ડ્રોમ‘ની. બંને એકબીજાંના અંતરની વ્યથાને ઓળખતાં હતાં. ખાસ કરીને માનસિક નબળાઇવાળા બાળક સ્વતંત્ર જીવન જીવી શકશે નહીં તે જાણતાં હતાં.

છતાં ગર્ભાવસ્થાના પહેલા જ માસથી અવનિના ઊરમાં વાત્સલ્યની સરવાણી ઝરવાની શરૂઆત થઈ ગઇ હતી. નાના શિશુને વર્ષોની ખાલી ગોદમાં લેવા તે અધીરી થતી હતી. ચાર મહિને તો એ બાળકના નાનાં અંગોના સ્પર્શના મીઠાં સ્પંદનથી રોમાંચિત થઈ દિવાસ્વપ્નમાં ડૂબી જતી.

પણ એન્ડી તેને વાસ્તવિકતાની યાદ અપાવ્યા વિના ન રહી શકતો. જો ગર્ભ ‘ડાઉન સિન્ડ્રોમ’ હોય તો ગર્ભપાત કરાવવો જ જોઇએ તેમ તે માનતો. જેમ જેમ તે મક્કમ થઈ અવનિને તે માટે સમજાવતો ગયો, તેમ તેમ અવનિનું માતૃત્વ એટલી જ માક્કમતાથી વિરોધ કરતું ગયું.

ચાર મહિના પછી કન્સલ્ટન્ટ શોએ ‘એમની ઓસિન્થેસિસ ટેસ્ટ’ના (ગર્ભાશયમાં કોથળીમાં રહેલા ગર્ભની આસપાસના પાણીની ચિકિત્સા) રિઝલ્ટના ખેદજનક સમાચાર આપતા જણાવ્યું કે બાળક ‘ડાઉન સિન્ડ્રોમ‘ છે જેથી તેની માનસિક ઉંમર આઠ દસ વર્ષથી વધારે વધશે નહીં, એટલે ગર્ભપાત કરાવવો વધારે ઉચિત છે. પણ એ વિકલ્પનો કઠિન નિર્ણય અવનીએ અને એન્ડીએ  લેવો રહ્યો.

ઘરે આવી તેણે એન્ડીની છાતીમાં પોતાનું મોં છુપાવી દીધું. નાસીપાસની હતાશા બંને માટે અસહ્ય હતી. શાંત અને સૌમ્ય અવનિ એક તીણી ચીસ સાથે કકળી ઊઠી. “મારાથી તે નહીં થઇ શકે. મા થઈ મારા જ બાળકની હત્યા હું કઈ રીતે કરી શકું!!!.” એન્ડી પણ ગર્ભપાતના દૃઢ નિશ્ચયથી થોડો ડગ્યો. એકાએક બંનેના મોમાંથી ઉદ્ગાર નીકળ્યો, ‘નો’. અ … ને બે ચહેરા પર હાશના છૂટકારા સાથે આનંદની એક લહેર ફરકી. ગમે તેવા બાળકને પણ અપનાવવાનો નિર્ણય પાકો થયો. અ …. ને બંને પોતાના નાના બાળને આવકારવા નર્સરી સજાવવામાં લાગી ગયાં.

પૂરા સાડા નવ મહિને પ્રસૂતિ રૂમમાં નર્સે એલાન કર્યું ‘ઈટ્સ અ બોય’ અને ‘ગુલાબી બંડલ ઓફ જોય’ અવનિના હાથમાં સોંપ્યું. વર્ષોથી હ્રદયનાં ઊંડાણમાં છુપાયેલુ વાત્સલ્યનું ઝરણું ઉભરાયું અને નાના શોનને  અવનીએ પોતાની છાતીમાં સમાવી દીધો.

“લેટ્સ ટેઈક ધ લિટલ ફેલો ફોર એ ચેકઅપ, શેલ વી?” નર્સ હેલને શોનને અવનિથી અળગો કરવાનો પ્રયત્ન કરતાં કહ્યું. થડકતા હ્રદયે, એકબીજાંના હાથમાં હાથ રાખી અવનિ અને એન્ડી વ્યગ્ર આતુરતાથી શોન અને નર્સ હેલનની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. લાં—બી પચાસ મિનિટ પછી કન્સલ્ટન્ટ શોએ એમના હાથ નીચે તાલીમ લેતાં ડોક્ટરો અને નર્સોના સરઘસ સાથે રૂમમાં પ્રવેશ કરી એન્ડીની બાજુમાં ખુરશી ખસેડી તેના વાંસા ઉપર હાથ મૂકી, બે ચાર ક્ષણ મૌન રહી બોલ્યા. 

“એન્ડી તું જાણે છે કે ટેસ્ટ્સના રિઝલ્ટ હંમેશ સો ટકા ખરા નથી હોતા. ‘ધેર ઇસ અ હ્યૂમન એરર ફેક્ટર.’ તમારો ગર્ભપાત નહીં કરાવવાનો નિર્ણય તમારા માટે સાચો હોય એવું લાગે છે. કારણ કે તમારા બાળકમાં ‘ડાઉન સિન્ડ્રોમ‘ નથી.”

ફરી એકવાર બંને અવાક થઈ બે ક્ષણ પ્રતિમા બની તાકી રહ્યાં. કન્સલ્ટન્ટ શોએ બાળક ‘ડાઉન સીન્ડ્રોમ‘ નથી તેની ખાતરી આપતા બંનેને હાર્દિક અભિનંદન આપ્યા.

એન્ડી અને અવનિના બાળકો તરફના પ્રેમની કદર જાણે ભગવાને કરી!!.

પ—ણ જિંદગીની રફતારમાં એક કસોટી પૂરી થાય કે બીજી પાછળ તૈયાર જ હોય છે. શોનનાં જન્મ પછી મેનાપોસમાં (રજો નિવૃત્તિ કાળ) જતી અવનિને ડોક્ટર તરફથી ફરી જાણવા મળ્યું કે તે ગર્ભવતી છે ત્યારે એણે જ નહીં સારા પરિવારે સમાચાર શાંતિથી ગંભીર રીતે સ્વીકાર્યા. પૂરા સડા નવ મહિને નાનકડી શ્રેયાએ તેમના જીવનમાં અવતરીને પરિવારને પૂર્ણ કર્યો ..

એન્ડીના જેવા સોનેરી વાળ અને ગોરા બટાક ચહેરા પર નીલ રત્ન જડીત બે કીકીઓ, ડાઉન સિંડ્રોમના ચિહ્ન રૂપી ચાઇનિસ જેવી આંખો અને ચહેરાની રેખાઓને ઢાંકી દેતી. હર હમ્મેશ અંકિત સ્મિત, કિલ કિલ હાસ્ય વેરતું ત્યારે ઘર ઘંટડીના મધુર રણકારથી ગુંજી ઊઠતું. એની જાદુઇ ઝપ્પિ અને પપ્પિથી દરેકના મન જીતી લેતી.

પરિવારને પૂર્ણ બનાવતી નાની ઢીંગલી અવનિની જ નહીં નાના નાની, દાદા દાદી અને ખાસ એન્ડીની વહાલસોઈ લાડલી બની ગઈ.

શોન અને શ્રેયાની ભાઈબહેનની જોડી સૌની આંખ ઠારતી.     

એક દિવસ એન્ડીએ ચાર વર્ષની શ્રેયાને પૂછતાં સાંભળી. “શોન, મારું નામ કઈ રીતે લખવાનું?”

ઓહો, શ્રેયા છેલ્લા ચાર દિવસથી તને શીખવું છું અને તું ભૂલી જાય છે. એકથી પાંચનાં આંકડા પણ તને યાદ નથી રહેતા”.

ઘાયલ શ્રેયા ક્ષણિક ભાઈને તાકી રહી અને દોડી અવનિની છાતીમાં માથું સંતાડી હીબકાં ભરવા લાગી.

“શોન, ચાલ આપણે બગીચામાં ફૂટબોલ રમીએ. ”ભાઈ બહેનનો સંવાદ સાંભળી રહેલા એન્ડીએ કહ્યું.

“ડેડી, તમને ખબર છે શ્રેયાને શીખતાં બહુ વાર લાગે છે. ફોઈની જુહી શ્રેયા કરતાં નાની છે છતાં તેના કરતાં વધારે વાંચે છે.” બૉલને હવામાં ઉછાળતાં તે બોલ્યો.

“અરે! પેલી બે ચકલીઓએ માળો બનાવી દીધો!” એન્ડીએ આશ્ચર્ય બતાવ્યું.

“હા, માદા તેના ઇંડા પર બેઠી હશે.”

એન્ડીએ શોનનાં ખભા ઉપર હાથ રાખી એને બાજુના બાંકડા પર બેસાડયો.

“હમમ ….,  તને ખબર છે માનવ જાતિના કોશમાં ૨૩ ક્રોમોસોમ્સની જોડ હોય છે. ગર્ભ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે દરેક જોડીમાંથી એક માતામાંથી અને એક પિતામાંથી ભેગા થાય છે. એટલે બાળકમાં ક્રોમોસોમ્સની ૨૩ જોડ થાય. જે સૂક્ષ્મ તાંતણા જેવા હોય અને વંશીય તથા વ્યક્તિગત લાક્ષણિકતા ગર્ભને આપે છે. હવે જો ગર્ભને ‘ક્રોમોસોમ‘ની જોડ નંબર એકવીસમાં, બેને બદલે ત્રણ ક્રોમોસોમ્સ મળે તો બાળક ‘ડાઉન સીંડ્રમ‘ થાય. જેને લીધે બાળકની માનસિક પ્રગતિ ધીમી અને સ્વાસ્થ્ય ઘણું નબળું રહે છે. આપણી શ્રેયા પણ આ કુદરતી ક્રૂર અકસ્માતનો ભોગ છે.”

“એક ક્રોમોસોમ કાઢી ન લેવાય?” શોનના બુદ્ધિશાળી બેટાએ સાહજિક પ્રશ્ન કર્યો.

“હાલ તો એ શક્ય નથી. પણ આ ક્ષેત્રમાં ઘણી શોધો થઈ રહી છે અને ઘણી સિદ્ધિ મળી પણ છે જ.  ભવિષ્યમાં એની આશા જરૂર રખાય.”

શોનના મગજમાં પોતાના ભાવિનું બીજ રોપાયું.

એન્ડીની આંખોની વેદના જોઈ તેજસ્વી શોનના બાળહ્રદય પર વજ્ર સમ ઝટકો લાગ્યો. અને ….

બાળહ્રદયનું કારમું કલ્પાંત આંખમાંથી વહી રહ્યું.

એન્ડીએ વહાલથી એને પોતાની છાતી સરસો ચાંપ્યો. પિતા પુત્ર, એકબીજાના આલિંગનની હૂંફમાં ક્યાં ય સુંધી આશ્વાસન લેતા રહ્યા.

પિતા પુત્રની સંવેદના સભર નિકટતાને સ્નેહભર જોઇ, વાતવારણને જરા હળવું બનાવવા અવનિએ એલાન કરતાં પૂછ્યું, “આજે પિકનિકમાં કોને આવવું છે?” આવી નાજુક હકીકત શોનને જણાવી શક્યાં  તેની રાહત અનુભવતી અવનિના સાદે બંનેએ ઊંચું જોયું.

અ—ને ભાઈ બહેનની વા’રે દોડ્યો. એક વહાલ ભર્યું આલિંગન આપી હાથ પકડી રમાડવા દોરી ગયો. આવતાં વર્ષોમાં અનેક તરકીબો શોધી બહેનને વાંચતાં લખતાં જ નહીં પણ જી.સી.એસ.સી.ના પાંચ વિષયો પણ પાસ કરાવ્યા.

“શ્રેયા, ડાયલ એ રાઈડ” શારીરિક ને માનસિક વિકલાંગોને રાહત આપતા વાહનના ડ્રાયવરે વગાડેલ ડોરબેલની ઘંટડી સાંભળતાં અવનિએ બૂમ મારી.

પરિવારની મદદથી તે પોતાની ન્યૂનતા ભૂલી, પરિસરમાં આવેલ વિકલાંગ બાળકોની સંસ્થામાં પોતાનું થોડું જ્ઞાન અને તે મેળવવા થયેલ મુશ્કેલીઓના અનુભવોને વહેંચવા શ્રેયા નિયમિત નીકળી પડતી. તેના સ્મિત સભર ચહેરાને જોતાં જ ત્યાં હર્ષની એક ઝલક ફરી વળતી.

અઢાર અઢાર વર્ષ ઘરને કૂજિત કુંજ બનાવતી વહાલસોઈ લાડલી સૌના હ્રદયમાં અસ્મરણિય સ્થાન બનાવી, એક દિવસ ઘર અને આપ્તજનોને સૂમસામ બનાવી લાંબી સફરે એકલી ચાલી નીકળી. બે ત્રણ વર્ષથી તેનું હ્રદય નબળું પડતું હતું, અથાક પ્રયત્નો અને આધુનિક સગવડો અને હ્રદયરોગના નિષ્ણાત પિતા શ્રેયાને ન બચાવી શક્યા!!!

———–x ——–

આવતી કાલે શોનની ‘ગ્રેજુએશન સેરેમની’ હતી દુનિયની નામી યુનિવર્સિટી કેંબ્રિજમાંથી જીનેટિક્સ – વંશિય ગુણોના ક્ષેત્રમાં ફર્સ્ટ ક્લાસ ડિગ્રી સાથે ઉત્તીર્ણ થઈ, તેણે મોટી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી. તેનું ગૌરવ તેને જ નહીં પણ એની સાથે સંકળાયેલા સર્વને હતું. ત્યાં જવાની અધિરાઇ ના રોકી શકતા અવનિના પપ્પાનો ફોન આવ્યો. “અવનિ બેટા, અમે બારોબાર આવીશું. આપણે કેમ્બ્રિજ્માં જ મળીશું.” પોતાનો દોહિત્ર કેમ્બ્રિજમાં ફર્સ્ટ લાવ્યો છે તેથી તે ફૂલ્યા સમાતા ન હતા અને આ સમાચાર તે જાણીતા અને નહીં જાણીતાને આપવાનું ચુકતા નહીં.

ઘરમાં પેસતાં જ શોન બોલ્યો “ મમ, ડેડ કમ એન્ડ સીટ, વી હેવ ન્યૂસ ફોર યૂ”. ચારે ય ગોઠવાયા અને સૂસને ઝગમગતા હીરા જડિત જમણા હાથની આંગળી આગળ ધરી.

હ્રદયસ્પર્શી અભિનંદન આપતાં અવનિ અને એન્ડીના આનંદથી પુલકિત થયેલ ચહેરા પર બાવીશ વર્ષ પહેલાં વિતાવેલ સમયની એક આછી ગ્લાનિની રેખા ક્ષણિક માટે ઉપસી અને એન્ડીએ પોતાના હાથમાં રાખેલ અવનિના હાથને દબાવી અવનિ સામે જોયું.

વાચા વિહીન શબ્દો બોલ્યા, “‘યસ લવ, યુ વર રાઇટ”.

e.mail : ilakapadia1943@gmail.com