નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાન તરીકેની સોગંદવિધિ પ્રસંગે ભારતના પાડોશી દેશોના શાસકોને બોલાવ્યા હતા.

તેમણે એ પછી પાડોશી દેશોનો પ્રવાસ શરૂ કર્યો હતો અને દ્વિપક્ષીય તેમ જ સાર્ક દેશોમાં સંબંધો સુધારવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો હતો. તેમણે દરેક દેશનો પ્રવાસ કર્યો હતો. સાઉથ એશિયાના દેશો ચીનની સોડમાં ન જાય અને ચીન ભારતના પાડોશી દેશોમાં ઘૂસી ન શકે એ એની પાછળનો ઇરાદો હતો. બીજી બાજુ તેમણે ચીનના પાડોશી દેશોના પણ પ્રવાસ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ ઉપરાંત તેમણે જપાન અને ફિલિપીન્સ જેવા ચીની સમુદ્રના કિનારે આવેલા દેશોનો પ્રવાસ કર્યો હતો. ચીન પાકિસ્તાનમાં ગ્વાદર બંદર વિકસાવી રહ્યું છે, એના જવાબમાં ઈરાનમાં બંદર વિકસાવવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો હતો. આ બધા પ્રયાસો જોઈને શરૂઆતમાં એમ લાગતું હતું કે તેમના પ્રયાસો સાચી દિશાના છે. નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાન તરીકે એક વરસ પૂરું કર્યું, ત્યારે તેમની બીજી અનેક બાબતે આલોચના કરવામાં આવી હોવા છતાં તેમને વિદેશનીતિ માટે ફુલ માર્ક્સ આપવામાં આવ્યા હતા.

એ પછી કેન્દ્ર સરકારની વિદેશનીતિ અટવાવા લાગી. વડા પ્રધાને ચીનને ઘેરવાની અપનાવેલી આક્રમક નીતિ એનું મુખ્ય કારણ હતું. પાડોશી દેશોના મામલામાં વધારે પડતી દખલ એ બીજું કારણ હતું અને પાકિસ્તાન સાથે કઈ નીતિ અપનાવવી એની સ્પષ્ટતાનો અભાવ એ ત્રીજું કારણ હતું. ક્યારેક પ્યાર અને ક્યારેક ધિક્કારની નીતિ અપનાવવામાં આવતી હતી અને હજી અત્યારે પણ અપનાવવામાં આવી રહી છે. જે મહત્ત્વનું પરિવર્તન આવ્યું એ બાકીના દેશોની બાબતે. પાકિસ્તાન સિવાયના પાડોશી દેશોને અને એમાં ય ખાસ કરીને ભારતની નીતિથી નારાજ થયેલા નેપાળને નજીક લાવવાનું ભારત પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. ગયા મહિને નેપાળની મુલાકાતે ગયેલા વડા પ્રધાને કાઠમંડુમાં સેતુ બાંધવાના તમામ શક્ય પ્રયાસો કર્યા હતા અને એ માટે તેમની દેશમાં ખૂબ સરાહના કરવામાં આવી હતી.

હવે ઇન્ડોનેશિયા, મલેશિયા અને સિંગાપોરના પ્રવાસ પછી પ્રતીતિ થઈ રહી છે કે વડા પ્રધાન નવી સ્થિતિમાં વિદેશનીતિને હજી વધુ નિર્ણાયક વળાંક આપી રહ્યા છે. વડા પ્રધાન શાંગ્રી-લા ડાયલૉગમાં ભાગ લેવા ગયા હતા, જ્યાં તેમના પ્રવચનની ખૂબ સરાહના થઈ હતી. ઇન્ટરનૅશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર સ્ટ્રૅટેજિક સ્ટડીઝ નામની સંસ્થા ૨૦૦૨ની સાલથી એશિયા પૅસિફિક દેશો વચ્ચે સલામતી નીતિ વિશે સંવાદ યોજે છે. દર વર્ષે સંવાદ સિંગાપોરમાં શાંગ્રી-લા હોટેલમાં યોજાય છે એટલે એ શાંગ્રી-લા ડાયલૉગ તરીકે ઓળખાય છે. એ બેઠકમાં ૨૮ દેશો ભાગ લે છે, જેમાં ભારત એક છે. આ વખતે પહેલી વાર ભારતના વડા પ્રધાને ભાગ લીધો છે અને એમાં તેમણે આપેલું કી-નોટ પ્રવચન અસાધારણ હતું.

વડા પ્રધાને અલિપ્તતાની વાત કરી હતી અને એ યોગ્ય હતી. ફરી એક વાર અલિપ્ત રહેવાની કે મહાસત્તાઓથી એક સમાન અંતર રાખવાની નીતિ પ્રાસંગિક બનવા લાગી છે. આનું કારણ એ છે કે જાગતિક સ્થિતિ અનિશ્ચિત છે. અમેરિકા, રશિયા અને ચીન શું કરશે એની કોઈ ખાતરી નથી. અમેરિકાની નજીક જવામાં જોખમ છે. અમેરિકાના ભરોસે ચીન સાથે પંગો લેવામાં જોખમ છે. રશિયા લશ્કરી રીતે મહાસત્તા છે કે નઠારો દેશ છે એ વિશે કંઈ કહેવું અઘરું છે. બાકીના દેશો પોતપોતાની જરૂરિયાત મુજબ કોના તરફ ખેંચાશે અને કોની સાથે હાથ મેળવશે, એ પણ કહી શકાય એમ નથી. આ સ્થિતિમાં ભારત અમેરિકા, ચીન અને રશિયાથી સલામત અંતર રાખે એમાં ભારતનું હિત છે. ઓછામાં ઓછું જાગતિક રાજકીય સિનારિયો સ્પષ્ટ ન થાય ત્યાં સુધી ભારતે ઉતાવળ કરવામાં જોખમ છે. ચાર વરસે આટલી વાત વડા પ્રધાનને સમજાઈ ગઈ છે, એ વાતનો આનંદ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો એમ લાગે છે કે ભારતની વિદેશનીતિ ડોભાલ ડૉક્ટ્રિનથી મુક્ત થઈ રહી હોય એમ લાગે છે. પાકિસ્તાનની બાબતમાં પણ ડોભાલ ડૉક્ટ્રિનથી મુક્ત થવાની જરૂર છે.

વડા પ્રધાને સિંગાપોરની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું હતું કે ‘કોઈ દેશ મહાસત્તાઓને અનુસરવાની જગ્યાએ સિદ્ધાંતોને અનુસરે છે ત્યારે એ આપોઆપ આદરપાત્ર બને છે અને એના અવાજને જગતે સાંભળવો પડે છે. જે દેશ ઘરઆંગણે વિવિધતાઓનો આદર કરે છે, દરેક સમાજને બાથમાં લે છે એ દેશ વિશ્વમંચ પર સર્વસમાવેશકતાનો આગ્રહ કરવાનો નૈતિક અધિકાર મેળવે છે.’

અહીં આપવામાં આવેલું અવતરણ વડા પ્રધાનના પ્રવચનનો અક્ષરશ: અનુવાદ છે. જવાહરલાલ નેહરુની યાદ અપાવે છે, નહીં? વડા પ્રધાને ખેલદિલીપૂર્વક નેહરુને યાદ કરવા જોઈતા હતા. બીજું, સિંગાપોરનું ઉદાહરણ આપવાની જગ્યાએ તેઓ નેહરુનું અને નેહરુકાલીન ભારતનું ઉદાહરણ આપી શક્યા હોત. વડા પ્રધાન એટલી ઉદારતા બતાવી શક્યા નથી, એ જુદી વાત છે, પરંતુ તેમણે જે કહ્યું છે એ સો ટકાની વાત છે. અસ્સલ નેહરુશૈલી.

નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે જે વાતે સિંગાપોરની સરાહના કરી છે એ નીતિ ઘરઆંગણે અપનાવવાની જરૂર છે. જે દેશ ઘરઆંગણે વિવિધતાઓનો આદર કરે છે, દરેક સમાજને બાથમાં લે છે એ દેશ વિશ્વમંચ પર સર્વસમાવેશકતાનો આગ્રહ કરવાનો નૈતિક અધિકાર મેળવે છે. જો કે આવું બનવાનું નથી એની ખાતરી છે. આનંદ એ વાતનો છે કે મહાસત્તાઓના પડખે ઊભા રહેવા કરતાં કે એકના સહારે બીજાનો મુકાબલો કરવા કરતાં સિદ્ધાંતોના પક્ષે ઊભા રહેવામાં અને અલિપ્ત રહેવામાં વધારે ફાયદો છે. કમસે કમ વિદેશનીતિમાં આ નવું તત્ત્વ દાખલ થાય તો ઘણું.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 08 જૂન 2018

“હું વસ્તુ સૌથી મોંઘેરી

ને જાજરમાન વહેંચું છું,

ઓલ્યા ઇમાન વેચે છે

ને હું મુસ્કાન વહેંચું છું.”

મને સતત એવું લાગ્યા કરે કે, અમારું કાઠિયાવાડ એ માત્ર કાઠિયાવાડ નથી, એનું બીજું નામ ‘ગાંઠિયાવાડ’ પણ હોવું જોઈએ. ચણાના લોટને અમે લોકો સિમેન્ટ અને સોના કરતાં પણ વધુ મૂલ્યવાન ગણીએ છીએ. વણેલા અને ફાફડા ગાંઠિયાનો જે મહિમા સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાને છે એ કદાચ વિશ્વની કોઈ પ્રજાને નહીં હોય. અમારે કલાકારોને મન તો ચા અમારી કુળદેવી અને ગાંઠિયા અમારા શૂરાપૂરા.

સાંજ પડ્યે દોઢ કરોડના ચા-ગાંઠિયા ફાકી જતા અમે બધા ય કોઈ પણ ડખાનું સમાધાન ચા-ગાંઠિયાથી કરીએ છીએ ને વળી કોઈ ચા-ગાંઠિયાનો વિવેક ન કરે તો ડખો પણ કરીએ છીએ. ડાયરામાં હું કાયમ કહું કે :-

   “ભડકે ઇ ભેંસ નહીં,
   બેહે ઇ ઘોડો નહીં,
   ગાંગરે નહીં ઇ ગાય નહીં,
   જાગે નહીં ઇ કૂતરો નહી,
   હસે નહીં ઇ માણા નહીં,
   ને …
   ગાંઠિયા ન ખાય ઇ ગુજરાતી નહીં.”

મારા ગામમાં ચંદુ નામે એક ભુક્કા કાઢી નાખે એવો ગાંઠિયાવાળો વસે છે. રોજ રાત્રે અમારા જેવા કેટલા ય નિશાચરો અને ભ્રમણ નક્ષત્રમાં જન્મેલા અતૃપ્ત જીવોની ભૂખને ચંદુના ગાંઠિયાથી મોક્ષ મળે છે. ઐશ્વર્યાના પોસ્ટર પાસેથી નીકળો અને જેમ એને ટીકી ટીકીને જોવી જ પડે એવી જ મોહકતા ચંદુના ગાંઠિયામાં છે. એની રેંકડી પાસેથી નીકળો એટલે ગાંઠિયા ખાવા જ પડે. આ મારી ચેલેન્જ છે અને અનુભવ પણ. અમારા ઘણાં બધા ઉપવાસ અને એકટાણાં ચંદુની રેંકડી ઉપર શહીદ થયાના દાખલા છે. વળી ચંદુના ગાંઠિયારથનું નામ ખૂબ મોડર્ન છે, ‘રિલાયન્સ ગાંઠિયા સેન્ટર.’ અને આ ટાઈટલ નીચે ઘાસલેટના ડબ્બા જેવડા અક્ષરે લખ્યું છે કે, “અમારી બીજી કોઈ શાખા નથી.”

એક રાતે દોઢેક વાગ્યે હું ઝરમર વરસાદમાં મનમાં દોઢસો ગાંઠિયાનો સંકલ્પ કરી ચંદુના રથ ઉપર પહોંચ્યો. ગાંઠિયા બાંધી દીધા પછી ચંદુએ એક અઘરો સવાલ મને પૂછી નાખ્યો કે, “સાહેબ, અટાણે તમને કોણે મોકલ્યા?”

હું ગળગળો થઈ ગયો. મેં કહ્યું, “ચંદુ, મારી બા તો મને રાતે દસ વાગ્યા પછી બહાર નીકળવાની ના પાડે છે. તું વિચાર, અટાણે મને કોણે ધક્કો માર્યો હશે? ઘરવાળી સિવાય કોઈની હિંમત છે કે મારી ઉપર આવી સરમુખત્યારશાહી ભોગવે?”

મેં આટલો ઉત્તર વાળ્યો ત્યાં તો ચંદુની ઘોલર મરચાં જેવી આંખમાં આંસુડાં તગતગવાં માંડયાં. ગાંઠિયાનો જારો પડતો મૂકીને ઇ મને બાથ ભરી ગ્યો કે, સાહેબ, તમે તો મારી દુખતી રગ ઉપર પગ મૂકી દીધો. હું રોજ રાત્રે દસ વાગ્યે રેંકડી લઈને આવું છું ને સવારે પાંચ વાગ્યા સુધી આખા ગોંડલ હાટું ગાંઠિયા વણું છું. મને ય શું મારી બા મોકલતી હશે? પછી તો અમે બે ય સમદુખિયા એટલું રડ્યા કે અમારા ગાંઠિયા પલળી ગયા.

ગાંઠિયાનો મહિમા અપરંપરા છે. મારા તો એપેન્ડિક્ષના ઓપરેશન વખતે આંતરડાંમાંથી ડોક્ટરે અડધો કિલો ચણાનો લોટ કાઢ્યાના દાખલા છે. મારી દૃષ્ટિએ કોમવાદી બનવું એના કરતાં ગાંઠિયાવાદી કે હાસ્યવાદી બનવું સારું.

નેસ્ટ્રોડેમસની જેમ મારી આગાહી છે કે, ગુજરાતમાં ગાંઠિયા જ્યાં સુધી તળાતાં રહેશે, ત્યાં સુધી ખવાતાં રહેશે. મારી તો કલ્પના છે કે, ઇ.સ. ૨૦૨૦માં ભારત સરકાર બસ્સો કરોડની ગાંઠિયાની યોજના વહેતી મૂકે તો નવાઈ નહીં. વિશ્વના તમામ દેશોમાં ગુજરાતના ગાંઠિયા એક્સપોર્ટ કરવા માટે કેબિનેટમાં ચટણીમંત્રી, મરચાંમંત્રી અને ગાંઠિયા વિકાસમંત્રીની નિમણૂક થશે. દરેક કંદોઈને લાલ ગોળાવાળી ગાડી અને લોટ બાંધતી વખતે ઝેડપ્લસ સુરક્ષા અર્પણ કરાશે. યાદ રાખજો ગાંઠિયાનો વિકાસ એ જ ભારતનો વિકાસ હશે.

ગાંઠિયાવાદી પાર્ટીની જય હો.

   હું આપું ગામડાં બે-ચાર, દિલને મોજ આવે છે,
   કે ચંદુ તું વણેલા ગાંઠિયા એવા બનાવે છે.

   છે દુર્લભ દેવતાઓને તીખાં મરચાં, તીખી ચટણી,
   ને કોઈ પુણ્યશાળી આત્મા ભજિયાંને પામે છે.

   હું ફાઈવસ્ટાર હોટેલમાં જમું છું તે છતાં આજે,
   એ ફાફડિયા સમી લિજ્જત ન અમને ક્યાં ય આવે છે.

   ચણાનો લોટ, સોનાની કડાઈ સ્વર્ગમાં છે પણ
   ગરમ આ ફાફડા ઉતારતાં ત્યાં કોને ફાવે છે?

   એ તારા સ્થૂળ દેહેથી વહી પ્રસ્વેદની ગંગા,
   જડ્યું કારણ અમોને આ જલેબી તેથી ભાવે છે.

૧૯૯૧માં સામ્યવાદી રશિયાનું પતન થયું ત્યારે એમ માનવામાં આવતું હતું કે સામ્યવાદ સામે મૂડીવાદનો વિજય થયો છે, લોકતંત્રરહિત બંધિયાર સમાજની સામે ખુલ્લા સમાજનો વિજય થયો છે.

વડા પ્રધાન તરીકે માત્ર એક મુદતમાં સૌથી વધુ વિદેશપ્રવાસો કરવાનું માન નરેન્દ્ર મોદીને જાય છે. તેમના બધા જ પ્રવાસો સાર્થક હતા એવું નથી; પરંતુ તેમનો છેલ્લો ઇન્ડોનેશિયા, મલેશિયા અને સિંગાપોરનો પ્રવાસ અત્યાર સુધીના સાર્થક પ્રવાસોમાં સ્થાન પામે છે. આનું કારણ અિનશ્ચિત આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસ્થિતિ છે અને ભારત સરકારને ભલે થોડી મોડીથી પણ સમજાયેલી વાસ્તવિકતા છે. પહેલાં એ વાસ્તવિકતા શું છે, એ સમજી લઈએ.

આ એક પ્રકારનું સરળીકરણ હતું અથવા ભોળપણ હતું. બીજું, આનું વ્યાવહારિક અર્થઘટન એવું કરવામાં આવ્યું હતું કે સામ્યવાદી રશિયાના પતન પછી જગત એકધ્રુવીય બની ગયું છે અને એ એક ધ્રુવ અમેરિકા છે. અમેરિકા સૂર્ય છે અને બાકીના દેશો એના ગ્રહો અને ઉપગ્રહો છે. વચ્ચે ચીન એક પડકાર તરીકે નજરે પડતું હતું, પરંતુ ચીન એના સામ્યવાદી શાસન અને મૂડીવાદી અર્થતંત્રના વિરોધાભાસનું એક દિવસ શિકાર બની જશે એની ખાતરી હતી.

એ પછી ૨૧મી સદી બેઠી અને એના પહેલા જ દાયકામાં સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે ચીન એમ જલદી તૂટે એમ નથી, અને આર્થિક સમસ્યા અમેરિકા સામે ઝળૂંબાઈ રહી છે. અમેરિકાનું કૃત્રિમ અર્થતંત્ર ટકી શકે એમ નથી. આ બાજુ ચીન આર્થિક રીતે મજબૂત બનવાની સાથે લશ્કરી રીતે પણ મજબૂત બનવા લાગ્યું. ચીને વિસ્તારવાદી નીતિ અપનાવી, જેના વિશે બહુ ઓછું વિચારવામાં આવ્યું હતું અને તૈયારી તો બહુ જ ઓછી કરવામાં આવી હતી.

આની વચ્ચે એક ભારત છે જે નથી વિકસિત કે નથી અવિકસિત. એની પાસે માનવીય સંસાધન છે, બૌદ્ધિક ક્ષમતા છે, વિશાળ બજાર છે; પણ રાષ્ટ્રીય સર્વસંમતિનો અભાવ હોવાને કારણે તક ગુમાવતું રહે છે. એવો એશિયાઈ વાઘ જે દરેક પ્રકારની શક્તિ હોવા છતાં છલાંગ મારી શકતો નથી કે શિકાર કરી શકતો નથી. ટૂંકમાં ૨૧મી સદીના બીજા દશક સુધીમાં એટલું સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે જગત અમેરિકાકેન્દ્રિત એકધ્રુવીય નથી. જગત અમેરિકા અને ચીન એમ દ્વિધ્રુવીય પણ નથી. જગત અનેક ધ્રુવીય પણ નથી. આ જગતમાં ભારત એક પરિબળ હોવા છતાં એવું પરિબળ પણ નથી કે એ એની શરતો મૂકી શકે. પાડોશી દેશો સામે પણ ભારત લાચાર છે. આ ઉપરાંત ભારત ચીનનો પાડોશી દેશ છે અને સરહદનો દાયકાઓ જૂનો ઝઘડો છે. બે દેશ વચ્ચે એક યુદ્ધ પણ થઈ ચૂક્યું છે.

આ સ્થિતિમાં ભારતે શું કરવું જોઈતું હતું? એક રીતે કહીએ તો ૨૧મી સદીનો પહેલો દાયકો ભારત માટે લોસ્ટ ઑપોચ્યુિન ટીઝ જેવો રહ્યો છે. એનું કારણ આગળ કહ્યું એમ રાષ્ટ્રીય સર્વસંમતિનો અભાવ. દરેક પક્ષ રાષ્ટ્રીય હિત કરતાં પક્ષીય હિતને વધારે મહત્ત્વ આપતો હતો. આ બાજુ અમેરિકા ભારતને પોતાની સોડમાં લેવાનો પ્રયાસ કરતું હતું. એક તો ભારત મધ્યમ ક્ષમતાનો મોટો દેશ, ચીનનો પાડોશી અને વિશાળ માર્કેટ જોતાં આર્થિક ફાયદાઓ પણ નજરે પડતા હતા. ચીન ભારતની ઉપેક્ષા પણ કરતું હતું અને ભારત અમેરિકાની સોડમાં ન ઘૂસે એની ખબરદારી પણ રાખતું હતું. એ દરમ્યાન ચીનની વિસ્તરવાની અને ભારત ફરતે ભરડો લેવાની તૈયારીઓ ચાલતી હતી. આ બાજુ પાકિસ્તાન ચીનની સોડમાં ઘૂસવા માટે આતુર હતું.

આમ સમય વીતતો જતો હતો અને ભારત રાષ્ટ્રીય સર્વસંમતિ સાથેનો કોઈ નક્કર નિર્ણય નહોતું લઈ શકતું. મનમોહન સિંહની સરકારે હળવે હલેસે પ્રવાહની બહુ વિરુદ્ધ ગયા વિના કે પ્રવાહપતિત થયા વિના સાવધાનીપૂવર્કત ગાડું ગબડાવ્યું હતું. આ હળવે હલેસે નાવ ચલાવવાની નીતિને ભારતીય જનતા પાર્ટી યુનાઇટેડ પ્રોગ્રેસિવ અલાયન્સ સરકારની નિર્બળતા તરીકે જોતી હતી. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સ્થાપિત વિવેકાનંદ ઇન્ટરનૅશનલ ફાઉન્ડેશને વિદેશનીતિ વિકસાવી હતી કે ભારતે ચીનનો મુખોમુખ મુકાબલો કરવો જોઈએ. ગણતરીપૂવર્ક  ચારે બાજુ સંબંધો વિસ્તારીને ભારતે ચીનને રોકવું જોઈએ અને બને તો ચીનનો ભરડો લેવો જોઈએ. ભારત સરકારના રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજિત ડોભાલ આ સંસ્થાના ડાયરેક્ટર હતા અને આ પોલિસી મુખ્યત્વે તેમણે વિકસાવી હતી.

એટલે તો વડા પ્રધાન બન્યા પછી નરેન્દ્ર મોદી તેમને ખાસ વડા પ્રધાનના મંત્રાલયમાં લઈ આવ્યા હતા અને તેમને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર બનાવ્યા હતા. નરેન્દ્ર મોદીના વડા પ્રધાનપદના પહેલાં ચાર વરસમાં આ નીતિ અપનાવવામાં આવી હતી. ડોકલામ આનું પરિણામ છે.

હવે જાગતિક રાજકારણ પહેલાં કરતાં પણ વધુ અનિશ્ચિત છે. અમેરિકા આ જગતમાં કયારે ય ભરોસાપાત્ર નહોતું અને ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ પ્રમુખ બન્યા પછી અમેરિકાની શ્રદ્ધેયતામાં ઘટાડો થયો છે. ભારત આર્થિક કે લશ્કરી કોઈ રીતે અમેરિકા પર ભરોસો મૂકી શકે એમ નથી. અમેરિકા ચીન અને રશિયા સામે ટ્રેડ-વૉર કે બીજી કોઈ પણ વૉર કરી શકે છે, પ્રતિબંધો લાદી શકે છે અને એની શરૂઆત થઈ પણ ચૂકી છે. એ બારોબાર સંધિઓ તોડે છે. નૉર્થ કોરિયા સાથે કોઈ તૈયારી વિના શિખરપરિષદની જાહેરાત કરે છે, એને રદ કરે છે અને વળી પાછી કિમ ઉનને મળવાની જાહેરાત કરે છે. આ બાજુ ચીન સ્થિત ગતિથી આગળ વધી રહ્યું છે. ચીન ભારતને બાથમાં લેવાના સંકેત આપે છે, પરંતુ ચીનની બાથમાં જવું એ ભીમ ધૃતરાષ્ટ્રની બાથમાં જાય એવું બની શકે એ વાતે ભારત ડરે છે.

આ સ્થિતિમાં એક નાનકડો પણ મહત્વનો, કહો કે નિર્ણાયક વળાંક ભારતની વિદેશનીતિમાં નજરે પડી રહ્યો છે. વળાંક મહત્ત્વનો અને કદાચ નિર્ણાયક છે એટલે જરૂરી પૃષ્ઠભૂમિ આપ્યા પછી એની વિગતે વાત કરવી જોઈએ જે હવે પછી.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 07 જૂન 2018