ગુટ્ટુ આમ તો કોઈ નથી, કારણ કે, તે તો તેનું નામ જ નથી. પણ શું કરીએ, અમે બધાં મોટાં અને તે નાનું. અમારા બધાંના એક પછી એક નામ પડી ગયાં’તાં, તો તેના ભાગે આજ નામ આવ્યું – ‘ગુટ્ટુ’.

એ બીજું કોઈ નહિ, મારું નાનું ભઇલું, હોં, એને અમે પ્રેમથી ગુટ્ટુ જ કહી બોલાવીએ. એના આવવાથી ઘરમાં કેટલી ય ખુશી આવી. અને મેં તો થાળીઓ વગાડી વગાડીને બધાનાં માથાં દુખવ્યાં’તાં. ત્યારથી એને ઉમ્મરમાં ભેદ હોવા છતાં, મેં પણ એની સાથે બાળપણ શરૂ કર્યું.

એ જેમ જેમ મોટો થતો ગયો, તેમ તેમ તેમ ચંદ્રની માફક ખીલતો ગયો અને પક્ષીઓની જેમ કલરવ કરતો રહ્યો.

મારો ભાઈ, એને શું ગમે અને શું ન ગમે મને બધી જ ખબર.

મમ્મી અને પપ્પા બંને પાસેથી અમે ખિસ્સાખર્ચ લેતા, ગલ્લામાં ભેગા કરતા અને અઠવાડિયામાં તો અમે એ ગલ્લાની કંઈ વલે કરતાં. જાણે કે ગલ્લો જ બિચારો ગરીબ બની જતો.

એને મારા ખભે હાથ રાખવાની ટેવ, એટલે એ દોસ્તાર બની જાય, હું તો એના ખભે હાથ રાખી લઉં પણ એ તો નાનો પડે ને; તો કેમ હાથ રાખે ?

આખરે મારે ઝૂકવું પડે, ગોથણીએ પડીને હું એની હારોહાર થાઉં ત્યારે એ ખુશ થઇ જાય. એના એ એક સ્મિત ખાતર મારા ગોઠણ ઘસાય જતા, અને રાત્રે જ્યારે દુ:ખે ત્યારે મમ્મી વઢતાં. પણ બીજે જ દિવસ ફરી ગુટ્ટુનું એ મોહક સ્મિત જોવા માટે હું ઘૂંટણ પણ છોલવા દેતી. તે હસતો હસતો આખા ઘરમાં ફરી વળતો. મારું ભઇલું ગુટ્ટુ.

રીસાવાની એની રીત જ અલગ. જ્યારે મમ્મી-પપ્પા વઢે, એટલે એક ખૂણામાં બેસીને કાગળ, પેન્સિલ, રંગો, સ્કેચપેન જે હાથમાં આવે તે લઈને લીટોળિયા કરવા લાગે. હું જ્યારે એની પાસે જાઉં તો કહે, ‘ઓયે, આઘી રે’જે, હું કામ કરું છું.’

એનો ગુસ્સો અને એનું લાલચોળ મો જોઇને હસવું કે રડવું ?

પણ એ તો એની મસ્તીમાં જ હોય.

એ દિવસે ગામમાં મોટા ઉપાડે ચૂંટણી આવી. અમારા માટે તો ગામમાં કંઈ નવું આવે એટલે ઉત્સવ. સાથે સાથે ચૂંટણીની રજા, અમને પડી મજ્જા.

ગુટ્ટુ કહે, ‘રોજ ચૂંટલી આવવી જોઈએ, રજા તો પલે.’

એના ભોળા પ્રશ્નોથી હું પણ ખુશ થઇ ગઈ, મેં પણ સૂર પુરાવ્યો.

‘હા હો, ગુટ્ટુ આપણે કોઈ કે નઈ કે, લેશન કર, વાંચ, આમ કર તેમ કર. હવે તો મોજ. હાલ આઈસ્ક્રીમ કોન ખાઈ આવીએ.’

અને અમે બંને અમારા ખિસ્સા ખાલી કરવા નીકળી પડીએ.

એ દિવસે ચૂંટણી માટેનો મતદાન દિવસ હતો. બધા લોકો માટે એ દિવસ રજા હતી. ખેતરમાં કામ કરનારા લોકો પણ આ દિવસે સવાર સવારમાં લાંબી લાઈનોમાં આવી ઊભી ગયા હતા.

અમે બાળકો પણ આજના દિવસે સ્કૂલે ભણવા નહિ પણ મોજ મસ્તી કરવા અને ઝાડવાઓ પર ચડી રમવા માટે આવી ગયાં હતાં.

ગુટ્ટુને પોલીસ અને મિલેટ્રીને જોવાનો શોખ જાગ્યો.

પપ્પા પાસે જઈને એણે વેન કર્યું કે, હું તો આવીશ જ તમારી સાથે. પપ્પા પણ તેના રાગડાથી તો ડરતા જ હતા, એણે એને ઊંચકી લીધો અને લઇ ગયા અંદર.

પાછા વળતા કંઈ નવું જોઇને આવ્યો હોય તેમ ચાલવા લાગ્યો. હસવા લાગ્યો ને ફરી મારી સાથે રમવા લાગ્યો.

પાંચ વાગી ગયા હતા. બધા ઘરે જવા લાગ્યા. અમે પણ ગુટ્ટુ ટોળી ઘર તરફ જવા નીકળ્યાં. ગુટ્ટુ કહે, ‘ઓ નથી ચલાતું, મને ઊંચકી લે.’

મેં જોયું તો એને ચપ્પલ નહોતા પહેર્યાં, પણ સવારે તો પહેરેલાં હતાં !

માંડ માંડ તેને સમજાવીને સ્કૂલ પાસે બેસાડીને પૂછ્યું ત્યારે, ‘મને શું ખબર, પણ પપ્પાને ખબર’.

મને સમજાયું કે ગુટ્ટુ સ્કૂલમાં ચપ્પલ ભૂલી ગયો.

હું સ્કૂલ પર ગઈ, ખાખીવાળાએ મને રોકી.

મેં કહ્યું – ‘જૂઓ ભાઈ, મારો નાનો ભાઈ ચપ્પલ વગર કેમ ચાલે ? એ આ સ્કૂલમાં જ ભૂલી ગયો.’

પેલાએ હસતા હસતા મને અંદર જવાની રજા આપી.

જલદી જલદી મેં એની ચપ્પલ શોધી, બહાર નીકળી, ત્યારે હાશ થઇ.

પેલા ખાખીવાળા કહેતા હતા, ‘ગજબની છોકરી હો, કેવું પડે.’

બંને અમને જોઇને હસતા હતા.

મેં ગુટ્ટુને ચપ્પલ પહેરાવ્યાં. એ ખુશ થઇ ગયો. મને કહે –

‘એ તો હું કોઈ દિવસ ન કઉં કે મને તેડી લે, જો હવે હું મોટો થઇ ગયો.’

અને અમે બંને હસતાં હસતાં દોડવા લાગ્યાં ઘરની વાટે.

Email : nvyadarsh67@outlook.com

Soulmates : The Story of Mahatma Gandhi and Hermann Kallenbach; By Shimon Lev; Orient Blackswan Private Limited 2012; First Published 2012

મહાત્મા ગાંધી અને હરમન કેલનબેકની પ્રથમ મુલાકાત વર્ષ ૧૯૦૩ અથવા ૧૯૦૪માં તેમના એક મિત્ર આર.કે. ખાન થકી દક્ષિણ આફ્રિકામાં થઇ હતી. ગાંધીજી અને કેલનબેક વચ્ચે થયેલા પત્રવ્યવહારમાંથી તેમની પ્રથમ મુલાકાત અંગેની કોઈ જાણકારી મળતી નથી. ગાંધીજી અને કેલનબેક વર્ષ ૧૯૦૮થી ૧૯૧૩ દરમિયાન ગાઢ મિત્રો બની રહ્યા.

આ પુસ્તકના પ્રથમ પ્રકરણ ‘ગાંધી અને કેલનબેકની મુલાકાત’માં લેખક કેલનબેકનો પ્રાથમિક પરિચય આપતા લખે છે કે વર્ષ ૧૮૯૬ના ઉનાળામાં પોતાની પરીક્ષાઓ પૂર્ણ કરીને હરમન કેલનબેક (૧ માર્ચ ૧૮૭૧થી ૨૫ માર્ચ ૧૯૪૫) દક્ષિણ આફ્રિકા આવ્યા હતા, કે જ્યાં તેમના કેટલાંક સગાંસંબંધીઓ અગાઉથી જ સોનાં અને ખનનના વ્યવસાયમાં પોતાનું સ્થાન બનાવી ચૂક્યા હતાં. દક્ષિણ આફ્રિકા આવ્યા કે તેના બીજા દિવસથી જ કેલનબેકે એક જર્મન આર્કિટેક્ટ માટે કાર્ય કરવાનું શરૂ કરી દીધું અને ત્યારબાદ તે જ વર્ષ(૧૮૯૬)માં ઓક્ટોબર મહિનામાં તેમણે પોતાની એક અલગ જ આર્કિટેક્ટની ઓફિસ શરૂ કરી.

પ્રથમ નજરે વિરોધાભાસી દેખાતા એવા આ બંને મહાનુભાવોના વ્યક્તિત્વની ઓળખ કરાવતા લેખક લખે છે કે જ્યારે એકબાજુ હરમન કેલનબેક ઊંચા, ગોરા, ખડતલ, યહૂદી, ધર્મનિરપેક્ષ, અવિવાહિત, આડંબરી, ભારે પ્રતિભાશાળી અને સમૃદ્ધ આર્કિટેક્ટ, વિવિધ પ્રકારની રમતગમત, થિયેટર, મોજશોખ, સ્ત્રીઓમાં રસ ધરાવતા વ્યક્તિ હતા અને પોતાનો અંગત જુસ્સો સંતોષવા માટેના વ્યસની હતા. ત્યારે બીજી બાજુ ગાંધીજી એ એક એશિયન વકીલ, વૈરાગી, કરકસરયુક્ત જીવન જીવતા, ધર્મ પ્રત્યે કેન્દ્રિત, નૈતિકતા અને સત્યમાં માનનારા વ્યક્તિ હતા. તેઓ (ગાંધીજી) એક એવા કૌટુંબિક વ્યક્તિ હતા કે જેમણે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી અને સામાજિક સુધારા માટે પોતાનું જીવન સમર્પિત કરી દીધું હતું. એક વખત આર.કે. ખાન થકી ઓળખાણ થયા બાદ ગાંધીજી અને કેલનબેક, ધર્મ અને જીવનશૈલી વિષયક ગહન ચર્ચાઓ કરતા હતા અને તેઓ બંને મોટેભાગે ઝીગલરનાં શાકાહારી ભોજનાલયમાં જ મળતા હતા. આમ, આ પ્રથમ પ્રકરણમાં દક્ષિણ આફ્રિકા આવેલા હરમન કેલનબેકના પ્રારંભિક વર્ષો અને વ્યવસાયની વાત રજૂ કરવામાં આવી છે, સાથે તેમની ગાંધીજી સાથેની પ્રાથમિક મુલાકાત અને ચર્ચાઓનું પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.  

આ પુસ્તકના દ્વિતીય પ્રકરણ ‘ઉપલું ઘર અને નીચેનું ઘર’ની શરૂઆતમાં જ લેખક નોંધે છે કે ‘તેઓ (ગાંધીજી અને કેલનબેક) ધર્મમાં દરેક પ્રવૃત્તિનાં મૂળ શોધવાના પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતા’. વર્ષ ૧૯૦૮ના માર્ચ મહિનામાં ડરબનથી પરત આવ્યા બાદ, ગાંધીજી જોહાનિસબર્ગ સ્થિત કેલનબેકના મકાનમાં તેમની (કેલનબેકની) સાથે લગભગ દોઢેક વર્ષ જેટલું રહ્યા. પરંતુ, આ વિષયક વિવિધ સંશોધકો દ્વારા પણ ઇતિહાસમાં ક્યાં ય વધારે નોંધ લેવામાં આવી નથી. આ પ્રકરણમાં કેલનબેક પર પડેલો ગાંધીજીનો પ્રભાવ, તેઓ સાથે રહેતા હતા તે સમયનો ઘટનાક્રમ અને ગાંધીજી સાથે રહેતા કેલનબેકમાં આવેલ ફેરફારની વિગતે વાત કરવામાં આવી છે. આ જ પ્રકરણમાં ‘કેલનબેકના તેમના પરિવારને લખેલા પત્રો’ શીર્ષક હેઠળ પોતાના ભાઈ સાયમનને લખેલા એક પત્રમાં કેલનબેક લખે છે કે ગત ત્રણ મહિનાથી ગાંધીજી મારી સાથે રહે છે અને રસોડામાં એક જ ટેબલ પર મારી સામે બેસીને લખી રહ્યા છે. તેઓ ભારતીય છે અને તેમનો ધર્મ હિંદુ છે. છેલ્લાં પાંચ અઠવાડિયાથી અમારે ત્યાં કોઈ જ નોકર નથી અને અમે પોતાનું બધું જ કાર્ય જાતે કરી રહ્યા છીએ. આ પ્રકારના જીવનથી વ્યક્તિનો સ્વતંત્ર રીતે વિકાસ થાય છે અને વ્યક્તિ વધારે સારો બને છે.

આ પુસ્તકના ત્રીજા પ્રકરણ “ટોલ્સટોય ફાર્મ”ની શરૂઆતમાં ‘ગાંધીજી પર ટોલ્સટોયનો પ્રભાવ’ શીર્ષક હેઠળ ગાંધીજી તેમના જીવનમાં ટોલ્સટોય અને તેમનાં પુસ્તકથી કેવી રીતે પ્રભાવિત થયા, અને તે સિવાય કેલનબેક ટોલ્સટોય વિશે કેટલું જાણતા હતા, તે વાત નોંધવામાં આવી છે અને સાથે લેખક એ પણ નોંધે છે કે ગાંધીજીએ કેલનબેકની હાજરીમાં હિંદ સ્વરાજનું ગુજરાતીમાંથી અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર કર્યું હતું કે જે ટોલ્સટોયને મોકલવામાં આવ્યું હતું, વર્ષ ૧૯૧૧ના ઓગસ્ટ મહિનામાં જ્યારે કેલનબેક યુરોપનો પ્રવાસ ખેડી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે હિંદ સ્વરાજનો જર્મનીમાં અનુવાદ કરવાનો વિચાર કર્યો હતો પરંતુ, સંદર્ભ-ગ્રંથ અને શબ્દકોશના અભાવે તેઓ આ અનુવાદ કરી શક્યા નહોતા. વર્ષ ૧૯૧૦ના જૂન મહિનામાં ટોલ્સટોય આશ્રમની સ્થાપનાના બે મહિના પછી કેલનબેકે ટોલ્સટોયને એ મુજબનો પત્ર લખ્યો હતો કે આ આશ્રમનું નામ ‘ટોલ્સટોય ફાર્મ’ કેમ રાખવામાં આવ્યું છે અને તે પત્રનો પણ આ પ્રકરણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ સિવાય ટોલ્સટોય ફાર્મમાં હરમન કેલનબેકનો મહત્ત્વનો ફાળો (જેમાં ટોલ્સટોય ફાર્મની રચના, ફાર્મમાં થતી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ વગેરે) અને દક્ષિણ આફ્રિકાના સમયમાં કેલનબેક ગાંધીજીના અગ્રણી આધ્યાત્મિક ભાગીદાર હતા તેની પણ માંડીને વાત કરવામાં આવી છે.

આ પુસ્તકના ચોથા પ્રકરણમાં હરમન કેલનબેકની યુરોપ યાત્રાની વિસ્તૃત ચર્ચા કરવામાં આવી છે. કેલનબેક તારીખ ૩૧ જુલાઈ ૧૯૧૧ના રોજ દક્ષિણ આફ્રિકાથી નીકળ્યા અને ૧૯ ઓગસ્ટ ૧૯૧૧ના રોજ તેઓ લંડન પહોંચ્યા અને ત્યાં તેઓ કુલ ૨૨ દિવસ રોકાયા હતા. આ દરમિયાન તેઓની (ગાંધીજી અને કેલનબેક) વચ્ચે પત્રવ્યવહાર થતો રહેતો કે જેના કેટલાક અંશ આ પ્રકરણમાં નોંધવામાં આવ્યા છે. કેલનબેકની ઓગસ્ટના અંતમાં ટોલ્સટોયની કૃતિઓનું ભાષાંતર કરનાર અનુવાદક Aylmer Maudeને મળ્યા હતા અને ટોલ્સટોય વિશે Maude શું વિચારે છે, તેનો એક અહેવાલ તેમણે ગાંધીજીને મોકલ્યો હતો અને તેનો ઉલ્લેખ આ પ્રકરણમાં છે. ઈંગ્લેંડમાં ત્રણ વ્યસ્ત અઠવાડિયા પસાર કર્યા બાદ કેલનબેક, ડૉ. પ્રાણજીવન મહેતાને મળવા માટે બેલ્જિયમ ગયા હતા અને ત્યાં તેમનો ભેટો હેનરી પોલકની સાથે થયો હતો. આ ત્રણેયે ત્યાં ફિનિક્સ ફાર્મ, ટોલ્સટોય ફાર્મ અને ગાંધીજી વિશે ચર્ચાઓ કરી હતી. અને ત્યારબાદ કેલનબેક તેમના પરિવારને મળવા માટે જર્મની ગયા હતા. આ પ્રકરણમાં ‘જર્મની-કેલનબેક તેમના પરિવાર સાથે’ શીર્ષક હેઠળ કેલનબેકની આ મુલાકાતનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે આગળ ‘જ્યુડીથ’ શીર્ષક હેઠળ કેલનબેકની ભત્રીજી જ્યુડીથ સાથેના તેમના (કેલનબેકના) સંબંધોની લાંબી વાત લેખકે કરી છે.

આ પુસ્તકના પાંચમાં પ્રકરણની શરૂઆતમાં લેખકે ‘ટોલ્સટોય ફાર્મમાં દૈનિક જીવન’ શીર્ષક હેઠળ કેલનબેકના તારીખ ૬ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૧૨થી લઈને ટોલ્સટોય ફાર્મમાં પસાર કરેલા દિવસો અને અનુભવોની વિગતે વાત કરી છે, જે પૈકી કેલનબેકે એક પત્રકારને ટોલ્સટોય ફાર્મમાં ‘ગાંધીજીનું ટોલ્સટોય ફાર્મમાં જીવન’ વિષયક ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો હતો, તેના કેટલાક અંશ પણ અહીં નોંધવામાં આવેલ છે. વર્ષ ૧૯૧૨ના ઓક્ટોબર મહિનામાં કેલનબેકે તેમની ડાયરીમાં નોંધ્યું છે કે ગાંધીજીના ઊંડા પ્રભાવથી હવે હું મારો આર્કિટેક્ટનો વ્યવસાય ત્યાગી રહ્યો છું. ત્યારબાદ તેમણે ટોલ્સટોય ફાર્મમાં હાથ વડે થતી મજૂરીનું તમામ કાર્ય કર્યું કે જેમાં ફળોનાં વૃક્ષો રોપવાં, ખાડા ખોદવા, પાઈપલાઈન નાખવી, શાકભાજીની ખેતી માટેનું મેદાન તૈયાર કરવું, લાકડાં ચીરવાં, સ્ટેશનથી લાકડાં લાવવાં, પાણીની ટાંકી ઊભી કરવી અને ખેતરની વાડ બાંધવી, જેવાં કાર્યોનો સમાવેશ થતો હતો. આ પ્રકરણમાં જ આગળ ગોખલેની (ઓક્ટોબર-નવેમ્બર ૧૯૧૨માં) ટોલ્સટોય ફાર્મની અને કેલનબેક સાથેની મુલાકાત, ગાંધીજી વર્ષ ૧૯૧૩ના જાન્યુઆરી માસમાં ટોલ્સટોય ફાર્મ છોડે છે અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીના ઝાયોનવાદ (Zionism) તરફના અભિદર્શનની વાત કરવામાં આવી છે. ‘મણિલાલ ગાંધી પર સંકટ’ શીર્ષક હેઠળ કે જ્યારે મણિલાલ ગાંધીએ કેલનબેકની ઓફિસે પત્ર લખ્યો હતો (સાથે ગાંધીજીને સંબોધન કરતી એક અંગત ચિઠ્ઠી પણ બીડવામાં આવી હતી) કે જેમાં ફિનિક્સ ફાર્મના પરિણીત શિક્ષિકા જેકી સાથેના તેમના (મણિલાલના) પ્રણયની કબૂલાત કરતી વર્ષ ૧૯૧૩ની ઘટનાનો પણ અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

આ પુસ્તકના છઠ્ઠા પ્રકરણમાં ‘કેલનબેકની ડાયરી – જેનેટને પત્ર’ શીર્ષક હેઠળ લેખક લખે છે કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં કેલનબેકની વિગતવાર લખેલી ડાયરી હાલ કેલનબેક આર્કાઇવમાં રાખેલી છે. તેમાં પણ મહત્ત્વની વાત એ છે કે કેલનબેક જ્યારે જેલમાં હતા, ત્યારે તેમણે બહેન જેનેટ માટે લાંબી અને વિગતવાર ‘ડાયરી-પત્ર’ (૨૧ નવેમ્બર ૧૯૧૩થી ૧૬ ડિસેમ્બર ૧૯૧૩) લખ્યા હતા કે જેમાં તે સમયની ઘટનાઓની નોંધ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકરણમાં આગળ દક્ષિણ આફ્રિકામાં ૧૫ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૧૩ના રોજ શરૂ થયેલ સત્યાગ્રહ અને તેમાં કેલનબેકની ભૂમિકા શું હતી, તેની વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આ સમયે માઉન્ટેઈન વ્યુ સ્થિત કેલનબેકનું મકાન સત્યાગ્રહીઓ માટેનું મુખ્યાલય બની ગયું હતું અને કેલનબેકે આ હેતુથી જ ત્યાં રૂમ બનાવડાવ્યા હતા. આગળ ‘કેલનબેકની ધરપકડ’ શીર્ષક હેઠળ કેલનબેક દ્વારા લિખિત પોતાની ધરપકડ(૧૦ નવેમ્બર, ૧૯૧૩ના રોજ)ની સમગ્ર ઘટનાનું વર્ણન અહીં નોંધવામાં આવ્યું છે. જેમાં જેલવાસ દરમિયાનની પ્રવૃત્તિઓમાં કેલનબેક લખે છે કે તેઓ જેલમાં દરરોજ બે કલાક શાકભાજીના બગીચામાં કામ કરતા હતા, પુસ્તકો વાંચતા હતા અને પત્રો લખતા હતા અને તેમણે ત્યાં હિન્દી ભાષા શીખવાનું અને ભગવદ્ ગીતા વાંચવાનું પણ શરૂ કર્યું હતું. અને અંતે આ પ્રકરણમાં ‘દક્ષિણ આફ્રિકા છોડતી વેળાએ’ શીર્ષક હેઠળ અહીં કેલનબેક દ્વારા આપવામાં આવેલ વિદાય વેળાના ભાષણનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

આ પુસ્તકના સાતમાં પ્રકરણ ‘પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ – ગાંધીજી અને કેલનબેકનું છૂટા પડવું’ની શરૂઆતમાં લેખક લખે છે કે ગાંધીજી, કસ્તૂરબા અને કેલનબેકે ૧૮ જુલાઈ, ૧૯૧૪ના રોજ દક્ષિણ આફ્રિકા છોડ્યું અને ઇંગ્લેન્ડ જતાં રસ્તામાં સ્ટીમરમાં ગાંધીજી કસ્તૂરબાને ગીતા અને રામાયણના પાઠ વાંચી સંભળાવતા હતા અને કેલનબેકને દરરોજ એક કલાક ગુજરાતી ભાષા શીખવાડતા હતા. ત્યાર બાદ કેલનબેક ઇંગ્લેન્ડમાં જ રોકાઈ ગયા હતા અને ગાંધીજી ભારત આવ્યા હતા. ત્યાર બાદ કેલનબેકને અટકાયત કેમ્પમાં નજરકેદ રાખવામાં આવ્યા હતા અને બાદમાં તેઓને જાન્યુઆરી ૧૯૧૭માં છોડવામાં આવ્યા, ત્યાંથી લઈને થોડા સમય સુધી તેઓ ગાંધીજીનો સંપર્ક સાધી શક્યા નહોતા, તે ઘટનાનો પણ અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. વધુમાં આ પ્રકરણમાં ‘કેલનબેક દક્ષિણ આફ્રિકા પરત આવ્યા’ શીર્ષક હેઠળ ગાંધીજી અને કેલનબેકનો ભાવનાત્મક પત્રવ્યવહાર, કેલનબેક ફરી આર્કિટેક્ટનો વ્યવસાય શરૂ કરે છે તેની વાત છે.

આ પુસ્તકના આઠમાં પ્રકરણ ‘ગાંધી અને ઝીઓન દરમિયાન’માં શરૂઆતમાં ઝીઓનિસ્ટ અને ભારતનાં સંબંધોની સંક્ષિપ્ત ઝાંખી પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે. ત્યાર બાદ ભારત જઈને ત્યાંના નેતાઓને ઝીઓનિસ્ટ વિચારધારાનો પરિચય આપવા માટે કેલનબેકનું નામ સૂચવવામાં આવે છે, તે ઘટનાનું વર્ણન છે. આગળ લેખક લખે છે કે આ કાર્ય માટે કેલનબેક ૨૦ મે, ૧૯૩૭ના રોજ ભારત આવે છે અને તે દિવસે મુંબઈની ઉડતી મુલાકાત લઈને રાતની ટ્રેનમાં જ તિથલ જવા માટે નીકળે છે. તે સમયે ગાંધીજી આરોગ્યના પ્રશ્નને ધ્યાનમાં રાખીને તિથલમાં મહાદેવ દેસાઈના ઘરે રોકાયા હતા. કેલનબેક ત્યાં સવારે સાડા ચારે પહોંચે છે અને મહાદેવ દેસાઈ તેમને લેવા માટે ત્યાં હાજર હતા અને તે સમયે ગાંધીજી તેમના શિષ્યોની સાથે સવારની પ્રાર્થના કરી રહ્યા હતા. વધુમાં ‘ઝીઓનિઝમ: ગાંધીજી પર કેલનબેકનો પ્રભાવ’ શીર્ષક હેઠળ કેલનબેક ગાંધીજીને ઝીઓનિસ્ટ કાર્યનું મહત્ત્વ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરે છે તે અને તે સિવાયના અન્ય રાજકીય મુદ્દાઓ પણ અહીં ચર્ચવામાં આવ્યા છે. અને આ પ્રકરણના અંતમાં કેલનબેકના ભત્રીજી હન્ના લઝારે વર્ષ ૧૯૩૮ના જૂન મહિનામાં ગાંધીજીના આશ્રમની મુલાકાત લીધી હતી, તેનું પણ અહીં વર્ણન છે જેમાં હન્ના લઝારની ડાયરીના કેટલાક અંશ પણ નોંધવામાં આવ્યા છે.

આ પુસ્તકના અંતિમ પ્રકરણ ‘યહૂદીઓ’માં સૌપ્રથમ ગાંધીજીના યહૂદીની દુનિયા, નાઝી જર્મની અને પેલેસ્ટાઇનના બે મુખ્ય પ્રશ્નોને રજૂ કરતો લેખ (૨૬ નવેમ્બર, ૧૯૩૮ના રોજ સમાચારપત્રોમાં પ્રકાશિત થયો હતો) ‘યહૂદીઓ’ની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. કે જેનાથી ગાંધીજીના ઘણાં મિત્રો અને પ્રશંસકો નારાજ થયા હતા. આગળ ‘કેલનબેકની ભારતની બીજી મુલાકાત’ શીર્ષક હેઠળ તારીખ ૨૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૩૯ના રોજ તેઓ બોમ્બે આવે છે, તે સમગ્ર મુલાકાતનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. અને અંતમાં ‘દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ અને હરમન કેલનબેકનું મૃત્યુ’ શીર્ષક હેઠળ લેખક નોંધે છે કે કેલનબેક દુઃખી અને એકલા દક્ષિણ આફ્રિકા પરત ફરે છે અને માર્ચ ૧૯૪૫માં તેઓ મૃત્યુ પામે છે.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com

Some bashed the monarchy and called the royal wedding a non-event. A minority voice claimed that the wedding was no big deal. (He was wrong).

Prince Harry and Meghan Markle walk down the steps after their wedding at St. George's Chapel, Windsor. Saturday, May 19, 2018. Ben BirchHall/Press Association. All right reserved.

Why does V S Naipaul go to Africa to record mass hysteria? He could witness it in his adopted land during every royal wedding and funeral. That is when the long-suppressed emotions of the reserved Britons find a release. The un-British act of crying in public with joy or sorrow is there for all to see.

Prince Harry married Meghan and Britons came out to dance with joy. Nothing else mattered to the revellers forming a sea of Union Jacks.

The young royals, when they marry or produce babies, also serve the Queen! Every such event increases the longevity of the monarchy. The carefully choreographed spectacle enhances the monarchy’s magic and mystique.

The British monarchy is criticised for not becoming as modern as the bicycling kings of northern Europe. In Britain, royal traditions are hard to discard. Even then the monarchy keeps trying to reinvent itself in order to remain relevant.

Prince Harry lent a helping hand by marrying Meghan Markle. She is a commoner from a former colony, daughter of a black mother and white father, product of a broken home, an actress with a record of social activism and of saying things that are not said in Britain’s palaces. The pet phrases of the British aristocracy such as “simply not done” or “simply not said” are as foreign to Harry’s new wife as light to a coal mine.

Prince Harry lent a helping hand by marrying Meghan Markle.

Harry made a powerful social and cultural statement by picking Meghan as his wife and magically transforming her into the Duchess of Sussex. He brought Buckingham Palace closer to Balti Britain and showed that he had grown up since the days when he used to utter words such as “Paki” and ‘raghead”.

What could be more modern than marrying a mixed-race American divorcee? The British people once refused to accept their king marrying an American divorcee. The king responded by giving up his throne for love. But in 2018 more than 100,000 flag-waving ecstatic Britons turned up in Windsor town to catch a glimpse of the bridegroom and the bride.

The nation loved the lovers. The people trusted the choice of their Prince. The class, colour and creed of the beloved was not a matter of contention. Had Prince Harry chosen to marry a British communist, the defunct Communist Party of Great Britain would have gained followers! Had he chosen a Hindu bride, the cries of Love Jihad would have been muted. Had he chosen a Muslim girl, it would have stopped the radicalisation of her community.

Harry made Britain appear as an island of diversity and inclusiveness. The Queen merrily went through her grandson’s wedding ceremony that included strange new elements such as a powerful sermon by a black American minister. The Bishop’s repeated and emphatic reference to “love” sounded novel to the British ears. If some royals were made uncomfortable by the unusual ceremony, they did not show it.

Had Prince Harry chosen to marry a British communist, the defunct Communist Party of Great Britain would have gained followers!

Royal bouts of inclusiveness

In a distant past, this castle of white privilege has undergone bouts of inclusiveness, like when Queen Victoria got too close to her Indian Munshi Karim or when Princess Diana took to hugging. An American visitor came to celebrate the wedding in Windsor with the placard, “we are Americans, we hug”.

Britain’s social and cultural transformation over the years made the monarchy abandon some traditions. Jeremy Paxman, the TV anchor, commented that Britain ran out of virgins after Diana got married to Prince Charles! The perquisite of virginity for a royal bride was scrapped without a murmur by the loyal subjects. Following Diana’s death, Prince Charles married his old flame Camilla Parker Bowles, a divorcee.

Many royal alliances in the past were firmed up to yield a strategic advantage to the ruling families. Prince Harry’s choice of wife has strengthened the Anglo-American special relationship at a time when Donald Trump is weakening it. A British think tank may hold a seminar on Harry’s role in promoting the most important relationship.

By marrying an American, Harry has also sent a powerful message against the British Government’s hostile policy towards the immigrants. This policy has popular backing as the Brexit referendum results proved. But the Government unrolled a red carpet for the American immigrant wanting to live in the UK by marrying a Briton. It will not be so for brides from India. In fact, at one time the Government had wanted to subject them to a virginity test at Heathrow airport before letting them marry anyone in Britain!

Even before Harry confirmed it, it was known that many British men prefer American women. In the past the Englishmen wanted the dollars and American women wanted to live like aristocrats. In contemporary Britain, this attraction has been portrayed in films hinting at the sexual allure of American girls. English maidens should think about it.

A commoner in the palace

Meghan Markle is currently bathed in public adoration. But a fairy-tale wedding does not always lead to a happy married life. The Prince’s bride must have read how a British royal wife is expected to conduct herself. A commoner has to be quite careful while living in a palace.

Her being an American makes Meghan’s task more daunting. Britain and America are divided not just by a common tongue but also by customs, and the people’s behaviour and temperament. Americans are loud and demonstrative. The British people are reserved and cold. Britons consider Americans to be vulgar. In popular American imagination, funny people inhabit the small island. Meghan will have to be less of an American or her British husband will have to jump to her defence every now and then.

Meghan will be unable to follow the footsteps of her sister-in-law who has endeared herself to the nation by saying nothing in public. Meghan’s upbringing, family background, American education, film career and activism have not prepared her to keep her mouth shut. Her conduct will make the monarchy look modern but may cause strains within the palace.

The fawning media coverage does not always last. Interesting material about Meghan’s feuding family in America is floating around. British tabloids are committed to transparency related to bottoms and breasts. A tabloid once published a photo of a royal wife’s toes being sucked by someone other than the husband. That led to a royal divorce!

British tabloids are committed to transparency related to bottoms and breasts.

Strangely, such developments have not harmed the institution of monarchy. The republican movement got no stronger even when daylight fell upon the magic of monarchy. Much publicised marital misery, bed-hopping, adultery, sordid exhibitionism by young royals and the financial scandals have not lessened the charm of the royal family.

In fact, such disclosures made the royalty a major player in the celebrity circus. The royal narratives are made for tele-visuals, a staple of popular cultural entertainment. Harry’s wedding was a grand performance in contemporary celebrity culture that values the famous for being famous!

A royal event turns Great Britain into a mass observation laboratory of interest to serious academics apart from those writing on current fashions and royal traditions and scandals.

Most Britons live to celebrate royal weddings and births. A few days earlier, Harry’s older brother, who would be the king one day, and his wife were blessed with a baby. Hundreds of people had slept outside the hospital in order to catch the first glimpse of the baby hailed as the most influential entity.

Most Britons live to celebrate royal weddings and births.

Serious ideological debate

Of course, the royal wedding, apart from causing mirth and laughter on a massive scale, also sparked a serious ideological debate on the future of the monarchy.

The media came under scrutiny because many enlightened citizens, not necessarily republicans, felt disgusted by the excessive coverage of the wedding. These readers and viewers did not like the news about the people’s problems being blacked out because of a royal wedding.

The newspapers and TV channels know their readers and viewers. Afraid of losing the ratings war, they deployed hundreds of journalists to cover the wedding that enthralled the royalists who dressed up in Union Jack suits and camped for days to catch a glimpse of the Prince and his bride.

Britain's Prince Harry, Duke of Sussex and Meghan, Duchess of Sussex exit St George's Chapel in Windsor Castle after their royal wedding ceremony, in Windsor, Britain, 19 May 2018. Pool/Press Association. All rights reserved.

The high level of public interest forced even a newspaper such as The Guardian to go all out to cover the wedding. It shocked many of its serious readers. A typical comment was: Appalling, sycophantic coverage worthy of the Daily Mail. There could have been no greater insult to The Guardian. Some readers declared on social media that they are cancelling their subscription.

Once the Morning Star could be different. It dismissed the 1973 wedding of Princess Anne and Mark Philips with a two-sentence coverage: “Some traffic congestion is expected in Westminster today due to the wedding of Anne Windsor and Mark Philips.”

“Some traffic congestion is expected in Westminster today due to the wedding of Anne Windsor and Mark Philips.”

Public interest in stars and styles was so high that every newspaper wanted to publish eight royal wedding stories on the front page. The minutest detail was broadcast about what the bride wore, and what the bridegroom looked like. Every bit of information was lapped up.  When Prince Charles had married Camilla, a million words were printed about her hat. This time it was all about the bride’s gown. One person thought the white gown was not well-tailored.

Another had no interest in the design or the fabric. He said: “Oh wow, look at her taxpayer-funded dress.” Guess who is footing the massive bill for the wedding? That question was raised by some penny-pinching kill-joy Britons. They did not like the people having to cough up 300 million pounds to spruce up one of the palaces! Another mean Briton asked why a 33-year old should have a wedding treat costing millions of pounds on security alone.

The homeless on the Windsor footpaths were moved away to “make room for those wanting to gawp at the tawdry display of the wedding procession”. This attracted many adverse remarks.

The anti-royalty Britons were called mean, but some called the royalty mean because the ordinary invited guests for the wedding were asked to bring their own picnic lunch! One invitee protested by binning the royal invitation which many were prepared to die for.

One invitee protested by binning the royal invitation which many were prepared to die for.

The few moaners reminded the nation of the problems of daily life. Some bashed the monarchy and called the royal wedding a non-event. A minority voice claimed that the wedding was no big deal. (He was wrong).

A vocal minority criticised the royalty-mad majority for its euphoria. It consists of a section that has no problem with the monarchy but disapproves of the excessive and vulgar way of holding the wedding.

May 19, 2018 – London, UK – Royal wedding well wishers at Waterloo station on their way to Windsor. Veronika Lukasova/Press Association. All rights reserved.

Some commentators referred to “bread and circus” and compared the wedding to a football match. They were attacked by the revellers for being emotionally constipated. The revellers said: “Oh, sod off, we’re having fun.” But one said: “I’m avoiding this display of bourgeoisie elitist shit at all costs.”

More emotional constipation

Take another comment: “This royal wedding is the epitome of everything that’s wrong with society, people coming out to celebrate greed and indulgence of the super wealthy while the homeless are swept away like garbage and kids go hungry.”

Others counted the benefits of monarchy such as the Queen bringing in tourists. Even during the reign of Queen Victoria, some used to ask whether the nation was getting value for money from the monarchy. But that did no harm to the institution. The public interest in the monarchy was noted by Walter Bagehot who wondered how the actions of a retired widow and an unemployed youth had become of such importance.

A monarchist argued that a royal wedding, like a football match, brings the people together. It gives them a sense of pride and belonging. “The monarchy gave us a strong national identity and has done a lot for the people, historically”.

Others asked them to read the history of the royals who came over from Germany in the 17th century and “subjugated us”. One social media user whose comment was not deleted just wrote: “Off with their heads!!!”

The usual Left-Right divide crept in. A fun-loving Briton condemned Lefties as a miserable lot! Some called the Conservatives hypocrites since they advocate meritocracy and yet support privileges based on heredity.

Mass psychologists must investigate whether the people play this charade in order to escape from their miserable life. It is also said that many critics of the excessive coverage only feign to be against it. They love to watch it either secretly or while pretending to do so for a higher serious purpose.

Forward to June!

The royal wedding mattered for the young couple. But it was critical for the Queen as it demonstrated her hold on the British psyche. It reassured the Queen that her people want to remain subjects instead of becoming citizens. She can safely ignore the few Republicans and true democrats shouting in the wilderness. That they are allowed to shout and not beheaded serves the purpose of telling the world that Britain is a democracy!

The dramatisation and popularisation of royal spectacle is set to continue as the nation gets ready to celebrate the Queen’s birthday in June. The magic and mystique of the mediated monarchy will endure.

About the author

L K Sharma has followed no profession other than journalism for more than four decades, covering criminals and prime ministers. Was the European Correspondent of The Times of India based in London for a decade. Reported for five years from Washington as the Foreign Editor of the Deccan Herald. Edited three volumes on innovations in India. He has completed a work of creative nonfiction on V. S. Naipaul  His two e-books The Twain and A Parliamentary Affair form part of The Englandia Quartet.

https://www.opendemocracy.net/l-k-sharma/when-harry-weds-meghan